Р
, %
месяцы
Р
, %
месяцы
99,
4…
99,
4…
99,
4…
83,
1…
83,
1…
83,
1…
82,
24 …
82,
24 …
82,
24 …
83,
4…
83,
4…
83,
4…
99
,…
99
,…
99
,…
83,
1…
83,
1…
83,
1…
82,
24 …
82,
24 …
82,
24 …
83,
4…
83,
4…
83,
4…
99,
2…
99,
2…
99,
2…
83,
1…
83,
1…
83,
1…
82,
24 …
82,
24 …
82,
24 …
83,
4…
83,
4…
83,
4…
29
Выводы
В результате исследований внутригодового распределения стока бассейна р. Иле были
получены уточненные данные о распределении стока рек. Выявленные изменения во
внутригодовом распределении стока обусловлены удлинением рядов фактических
наблюдений и произошедшими изменениями стока под влиянием климатических и
антропогенных факторов. Кроме того, по 4 гидрометрическим створам получены новые
данные.
Литература
1.
СП33-101-2003 «Определение
основных
расчетных
гидрологических
характеристик» - ГосСтрой, Москва, 2004.с.7-30.
2.
Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 13 Центральный и Южный Казахстан, вып.2.
Бассейн оз. Балхаш. Л.: «Гидрометеоиздат», 1970. с.111-132.
3.
Андреянов В.Г. Внутригодовое распределение стока.- Л.: Гидрометеоиздат, 1960.-28
с.
Алдиярова А.Е., Асанбеков Б.А., Қайпбаев Е.Т.
ІЛЕ АЛАБЫ ӨЗЕНДЕРІ АҒЫНЫНЫҢ ЖЫЛ ІШІНДЕГІ ТАРАЛУЫН ЗЕРТТЕУ
Түйіндеме Мақалада Іле өзені алабының негізгі өзендері ағынының жыл ішіндегі жəне
маусымдық таралуын есептеу əдісі көрсетілген. Есептеулер Шелек, Түрген, Қаскелен, Үлкен
Алматы өзендері бойынша В.Г. Андреяновтың жинақтау тəсілімен жүргізілді. Бақылау
кезеңдер 1983-2012 жылдар аралығын қамтыған.
Aldiyarova A.E., Assanbekov B.A., Kaipbayev E.T.
INTRAANNUAL DISTRIBUTION OF THE FLOW WITH THE ILI BASIN RIVERS
AS AN EXAMPLE
Summary The article discusses the methodology of calculating intraannual distribution of the
flow of the Ili basin main rivers. Calculations of flow distribution is made on the rivers Shelek,
Turgen, Kaskelen, Ulken Almaty by V.G. Andreyanov method. The observation period was 1983-
2012 years.
ƏОЖ:635.63 (574.51)
Аманжолова С.Е., Құрманғалиева Н.Д., Нүсіпова А.О.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ЖАҒДАЙЫНДА
ҚИЯР СОРТҮЛГІЛЕРІН ШАРУАШЫЛЫҚ ҚҰНДЫ БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША БАҒАЛАУ
Аңдатпа
Бұл мақалада Сайлау, Памяти Кабировой, Калисто, Вязниковский Мейрам(st) сорттары
мен Сантана F
1
, Закусочный F
1
, Наф-Фанто F
1
, Наша МашаF
1
, Водолей F
1
, Чемпион F
1,
Крепыш F
1
(st) будандары жалпы жəне тауарлық өнімділігі бойынша зерттеліп, бағаланды.
Кілт сөздер: Қияр сортүлгілері, өнімділік, төзімділік, фенологиялық бақылау, будан.
30
Кіріспе
Қияр дақылы – ежелден-ақ халық тағам ретінде жақсы тұтынатын көкөніс
дақылдарының бірі болып саналады. Əсіресе, дəмдік сапасы жағынан жоғары бағаланады.
Бұл дақылдың біздің елде кеңінен таралуы, ең бірінші оның жасаң жəне өңделген күйінде
пайдаланылатын жемісінің дəмдік сапасының жоғарылығымен түсіндіріледі. Ол тəбетті
ашады, сондай ақ басқа да тағамдардың дұрыс сіңуін жақсартады.
Əлемде көкөніс шаруашылығында қияр дақылын ашық танапта жəне жылыжайларда
өсіру қарқынды дамуда. Қиярдың өзіндік құны жоғары,сондықтан дақылдың тек
агротехникалық өңдеуіне ғана емес, сондай-ақ қолайсыз ауа райы жағдайында да мол өнім
беретін жаңа сорттар мен будандарды шығарып, өндіріске ұсынылуына көп көңіл бөлінуде.
Бүгінгі күні өндіріске қиярдың жаңа гетерозисті будандары мен сорттарын енгізу-жоғары
өнім алу мақсатында ең тез жəне тиімді жету жолдарының бірі болып табылады. Қиярдың
жаңа сорттары мен будандары жоғары өнімділігі, дəмдік жəне тауарлық сапасы, түрлі
аурулар мен зиянкестерге төзімділігімен ерекшеленеді.
Қияр сортүлгілерін шаруашылық құнды белгілері бойынша зерттеу жұмыстары
Алматы облысы Қарасай ауданындағы Қазақ картоп жəне көкөніс шаруашылығы ғылыми
зерттеу институтының тəжірибе танабында өткізілді. Танаптың топырағы ашық қара-қоңыр,
қарашірік мөлшері орташа қамтамасыз етілген.
Ашық танапта қиярдың Мейрам (бақылау), Сайлау, Памяти Кабировой, Калисто,
Вязниковский, сорттары мен Крепыш F
1
(бақылау), Сантана F
1
, Закусочный F
1
, Наф-Фанто
F
1
, Наша Маша, Водолей F
1
, Чемпион F
1
будандары егілді. Бақылау ретінде Алматы
облысында аудандастырылған сортүлгілер алынды.
Зерттеу нəтижелері
Алғы дақылды жинағаннан кейін танапты 27-30см тереңдікте сүдігер жырту, көктемгі
қопсыту жұмыстары мұқият жүргізілді. Қияр коллекциясында 5 сорт, 7 будан сыналды.
Ашық танапта 1,4х0,70 м сұлбасымен, тұқымды себу мамырдың бірінші он күндігінде
жүрізілді.
Қияр дақылын күтіп баптау - танапты арамшөптерден таза ұстау (3-4 рет),
қатараралықты өңдеу (2 рет культивация), минералдық тыңайтқыштар енгізу, бораздалап
суару (13-14 рет), фенологиялық бақылау, сондай ақ өнімді жинау жəне зерттеу жұмыстары
пісу мерзіміне қарай өлшеу тəсілімен жүргізілді. Өнімді жинау аптасына 3 рет, вегетация
бойы 27 рет жүргізілді.
Қияр сортүлгілері морфологиялық белгілері бойынша бағаланды: өсімдіктің гүлдену
түрі, тармақтануы, жапырақ түсі мен пішіні, жемісінің көлемі мен пішіні, кедір-бұдырлығы
(1-кесте).
Кесте1 - Қияр сортүлгілерінің морфологиялық белгілері
№
Сорт
үлгілер
Өсім
дік
биікт
ігі, м
Тармақт
ануы
Жемісінің сипаттамасы
ұзын-
дығы,
см
пішіні
түсі
кедір-
бұдыр-
лығы
түкте-
ну
түсі
1
Мейрам st
1,36
орташа 10-11 цилиндр
тəрізді
қошқыл-
жасыл
ірі
ақ
2
Сайлау 1,40 орташа 10-11 жұмырлау қошқыл-
жасыл
ірі
ақ
3
Памяти
Кабировой
1,90
орташа 10-11 жұмырлау қошқыл-
жасыл
ірі
ақ
4
Калисто 2,20 орташа 11-12 сына
тəрізді
қошқыл-
жасыл
орташа
жиі
ақ
31
5
Вязниковс
кий
2,0
орташа 12-13 жұмырлау
жасыл
орташа
ақ
6
Крепыш F
1
st
2,10
орташа
жұмырлау қошқыл-
жасыл
ірі
ақ
7
Сантана F
1
2,15 орташа 9-10 жұмырлау қошқыл-
жасыл
ұсақ
ақ
8
Закусочны
й F
1
2,55
орташа 10-11 жұмырлау қошқыл
жасы
ірі
ақ
9
Наф-фанто
F
1
1,9
орташа 9-10 сопақша
қошқыл-
жасыл
ірі
ақ
10
Наша
Маша F
1
2,25
орташа 9-10 сопақша
қошқыл-
жасыл
орташа
ақ
11
Водолей F
1
1,85 орташа 10-11 цилиндр
тəрізді
қошқыл-
жасыл
ірі
ақ
12
ЧемпионF
1
2,05 орташа 10-11 сопақша
қошқыл-
жасыл
ірі
ақ
Жемістерінің сипаттамасы бойынша Мейрам бақылау сортымен салыстырғанда 1-2 см
ұзынырақ болған Калисто жəне Вязниковский сорттары, ал будандар ішінен Наша МашаF
1
СантанаF
1
кедір-бұдырлығы орташа жəне ұсақ жағынан ерекшеленді, қалған көрсеткіштер
жағынан айтарлықтай айырмақшылықтар байқалған жоқ.
Қияр сортүлгілер 2 бақылаумен салыстырыла бағаланды. Сайлау, Памяти Кабировой,
Калисто, Вязниковскийсорттары бақылау ретінде Мейрам сорты, ал Сантана F
1
, Закусочный
F
1
, Наф-Фанто F
1
, Наша Маша, Водолей F
1
, Чемпион F
1
будандарынабақылау ретінде
Крепыш F
1
буданыалынды (2-кесте).
Кесте 2- Қияр сортүлгілерінің өнімділік көрсеткіштері
№
Сорт үлгілер
Өнімділік,
т/га
St-қа қосымша
үстеме өнім, %
І.
онкүндік
бойынша
өнім
мөлшері,
т/г
Бір
жемістің
салмағы, г
Жалп
ы
тауарлық жалпы тауарлық
1
Мейрам st
35,7
34,3
100,0
100
2,1
96
2
Памяти
Кабировой
37,2 35,1 104,2 102,3 1,1
95
3
Калисто 38,0 36,8 106,2
107,2 2,2 105
4
Сайлау 34,5 33,1 96,6 96,0 2,5 97
5
Вязниковский 16,1 15,0 45,0 43,7
3,9
86
6
Крепыш F
1
st
21,7
19,7
100,0
100,0
2,3
90
7
Сантана F
1
23,3 21,4 107,3 108,6 3,3
86
8
Закусочный F
1
23,7 21,5 109,2 109,1
2,6
83
9
Наф-фанто F
1
23,2 21,1 107,0 107,1
4,8
91
10 Наша Маша F
1
23,1 21,8 106,4 110,6
2,2
88
11
Чемпион F
1
24,5 22,5 113,0 114,2 2,7
91
12
Водолей F
1
20,3 19,0 93,5 96,4
3,3
95
Қияр сорттары өнімділігі бойыншакелесідей нəтижелерді көрсетті: жалпы өнімділік
бойынша 2 сорт ерекшеленді.Мейрам бақылау сортымен салыстырғанда 1,5–2,30 тонна
жоғары болған Калисто - 38,0т/га, Памяти Кабировой – 36,8т/га. Сонымен қатар 4 будан
ерекшеленді: Сантана F
1
, Закусочный F
1
, Наф-фанто F
1
, Наша Маша F
1
, Чемпион F
1
,Крепыш
32
F
1
бақылау буданымен салыстырғанда өнімдері 1,6-2,8тоннаға басым болды. Өнімділігі
жоғары болған сайынбір жемістің салмағы да жоғары көрсетті ( 91-105г).
Қорытынды
1. Қияр сортүлгілерінің құнды морфологиялық белгілері бойынша Калисто,
Вязниковский сорттары жəне Сантана F
1,
Наша Маша F
1
ерекшеленді.
2. Қияр сортүлгілерінің тауарлық өнімділігі бойынша Памяти Кабировой, Калисто
сорттары Сантана F
1,
Наша Маша F
1,
Чемпион F
1,
Закусочный F
1
будандары бақылаудан
өнімдері гектарына 0,8-2,5 жəне 1,7-2,8 тоннаға артық алынды.
Əдебиеттер
1. Нусупова А.О. выращивание семян огурца на юго-востоке Казахстана. Рекомендации
Алматы 2010.
2. Кабирова Л.В. Селекция и семеноводсво сортов огурца в Казахстане с
использованием форм, относящихсям к различным половым типам. Алматы 2004.
Аманжолова С.Е., Курмангалиева Н.Д., Нусупова А.О.
ОЦЕНКА СОРТООБРАЗЦОВ ОГУРЦА ПО ХОЗЯЙСТВЕННО-ЦЕННЫМ
ПРИЗНАКАМ В УСЛОВИЯХ ЮГО-ВОСТОКА КАЗАХСТАНА
В статье рассмотрено
изучения сортов и гибридов огурца по хозяйственно-ценным
признакам. Сортообразцы прошли оценку по морфологическим и биологическим признакам:
учитывали тип цветения растений, тип ветвления, цвет и размер листа, размер и форму плода,
характер бугорчатости, цвет шипа и характер опущения.
Ключевые слова: сортообразцы огурца, продуктивность, устойчивость, фенологические
наблюдение, гибриды огурца, гетерозис.
Аmanzholova S.Е., Kurmangalieva N.D., Nusupova A.O.
EVALUATION OF PROMISING ACCESSIONS OFCUCUMBER IN
CONDITION OF SOUTH-EAST KAZAKHSTAN
The article considers the studyof varieties and hybrids of cucumber on economically valuable
traits.Sortoobraztcov were evaluated by morphological and biological features: consider the type of
flowering of plants, type of of branching, color and size of the sheet, the size and shape of the fruit,
tuberous character.
Key words: accessions of cucumber,productivity, sustainability, phenological observations,
hybrids of cucumber, heterosis.
33
УДК: 634,75:631,8
Аязбаев М., Олейченко С.Н.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы
БҮЛДІРГЕН АНАЛЫҚ ӨСІМДІКТЕРІНЕ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ
ЖАҢА ТҮРЛЕРІНІҢ ƏСЕРІ
Аңдатпа
Мақалада Алматы облысы, Талғар ауданы жағдайында бүлдірген аналығын тыңайту
бойынша жүргізілген зерттеу нəтижелері келтірілген. Зерттеу нəтижесінде бүлдіргеннің
аналық өсімдіктеріне тыңайтқыштардың жаңа түрлері – Amiheart пен Route енгізу
өсімдіктердің жер асты жəне жер беті бөліктерінің мөлшерлерін арттыратындығы жəне
мұртшалар санын жоғарылататындығы анықталды. Бұл өз кезегінде аналықтардың
өнімділігіне оң əсер етеді жəне аталған тыңайтқыш түрлерінің бүлдірген отырғызу
материалдарын өсіруде пайдаланудың келешегі мол екендігін көрсетеді.
Кілт сөздер: бүлдірген, аналық, бейтарап күннің сорттары, тыңайтқыш, мұртша,
отырғызу материалы.
Кіріспе
Жидек дақылдарының жеміс дақылдары мен жүзімнің құнды сорттарынан
айырмашылығы – оларды республиканың барлық дерлік аумағында өсіруге болатындығы.
Еліміздегі жидек дақылдарының ауданы қазіргі таңда 9 мың гектардың шамасында жəне
түптеп келгенде Қазақстан халқын өзіндік дəруменді өніммен, ал өңдеуші өнеркəсіпті бағалы
шикізаттармен қамтамасыз ете алады. Алайда, жидектердің негізгі аудандары негізінен үй
маңы мен саяжай бөлтектерінде жəне тауарлылығы төмен деңгейде өсіріледі. Қазіргі кезде
қалыптасып алған фермерлік жəне шаруа қожалықтары табысты жəне қайтарымды тез
беретін дақылдарға қызығушылық тудыруда, ал жидек дақылдары болса солардың қатарына
жатады. Осы себептен соңғы жылдары өнеркəсіптік алқаптар ауданы өсе бастауда.
Қазіргі уақытта жоғарғы сапалы мен олардың отырғызғаннан кейінгі күйзелістерді
жылдамырақ өткеретін отырғызу материалына байланысты болатын алқаптардың тезірек
жеміс беруі технологиялық тұрғыдан алғанда өзекті болып саналады. Негізгі жидек дақылы
болып саналатын бүлдірген Қазақстанда негізінен дəстүрлі биологиялық сипаттамаларға ие
жəне отығызғаннан кейінгі екінші жылы жеміс салатын сорттармен өсірілуде. Бүлдіргеннің
бейтарап күнгі сорттары АҚШ-та 20 жылдан, ал жаңа буынның сорттары 10 жылдан уақыт
астам бұрын шығарылған. Олардың шет елдерде таралуы 2000 жылдардың басында ғана
басталды. Осындай биологиялық ерекшелігі олардан отырғызған жылы жəне екінші жылы
маусымнан тыс өнім алуға мүмкіндік береді [1, 2]. Соңғы жылдары жылдың жылы
кезеңдерінің барлығында жеміс беруді қамтамасыз ететін бейтарап күннің сорттары
интродукцияланды жəне іріктелінді. Осындай сорттарды өсіру технологиясын құрастыру
Қазақстанның оңтүстік-шығысында шаруа жəне фермерлік қожалықтарға маусымнан тыс
дəруменді өнімді өндіруге мүмкіндік береді, бұл салынған қаражаттың қайтарымын
айтарлықтай дəрежеде жылдамдатады [3].
Зерттеу нысандары мен əдістемесі
Зерттеулер 2014 жылы Алматы облысы, Талғар ауданында орналасқан
«Агроуниверситет» ОТШ жағдайында жүргізілді.
Зерттеу нысандарына - бүлдіргеннің бейтарап күнгі, күйзеліске жоғары төзімділік
қасиетке ие «Чезена» сорты, тыңайтқыштардың жаңа түрлері – Amiheart, Route жəне Rosasol.
Тəжірибе сұлбасы
Нұсқалар:
1. Сумен өңдеу (бақылау);
34
2. Amiheart тыңайтқышымен өңдеу;
3. Route тыңайтқышымен өңдеу.
Тəжірибе қайталанымы - 3 мəрте, есептелетін үлескінің көлемі - 10 м
2
.
Жұмыстың мақсаты – бүлдіргеннің бейтарап күнгі сорттары өсімдіктерінің жоғарғы
сапалы отырғызу материалдарын алу мақсатында аналық өсімдіктерге тыңайтқыштардың
жаңа түрлерінің əсерін зерттеу болып табылады.
Зерттеу нəтижелері жəне оларды талқылау
2014 жылы зерттеу бағдарламасына сай бүлдірген дақылымен зерттеу жұмыстары
жүргізілді. Бүлдіргенмен жүргізілген тəжірибелерде тыңайтқыштардың жаңа түрлерімен
өңдеудің өсімдіктердің шаруашылық-биологиялық көрсеткіштеріне оң əсер ететіндігі
байқалды.
Зерттеліп отырған тыңайтқыштардың барлық түрінің бүлдірген өсімдігінің
регенеративті потенциалының өзгеруі мен вегетативті дамуына əсер ететіндігі анықталды
(кесте 1). Яғни, бақылаумен салыстырғанда Amiheart тыңайтқышын беру аналық
өсімдіктердегі тамырлардың жалпы ұзындығын – 30,9%-ға арттырса, ал Route тыңайтқышын
енгізу кезінде бұл көрсеткіш – 112,4%-ға артты. Сəйкесінше, тамыр аймақтары көлемі 31,7
жəне 44,3%-ға ұлғайған.
Тамырлардың көлемі артуы əдетте олардың ылғалды салмағының артуына да əсер
етеді. Біздің зерттеулерімізде бір өсімдіктегі тамырлардың ылғалды салмағы Route
тыңайтқышын берген нұсқада бақылаумен салыстырғанда айтарлықтай (22,6%)
жоғарылағаны байқалды. Бұл өз кезегінде корреляция заңына сəйкес өсімдіктердің жерүсті
бөліктерінің де артуына себеп болды. Яғни, бақылаумен салыстырғанда Amiheart
тыңайтқышын беру кезінде өсімдіктердің жерүсті бөліктерінің салмағы 5,2%-ға, ал Route
тыңайтқышын енгізу кезінде 10,2%-ға ауырлағандығын көрсетеді.
Мұндай оң өзгерістерді тыңайтқыштардың жаңа түрлерінің сіңімділігі мен олардың
құрамдас бөліктерінің өсімдіктің бойындағы физиологиялық үрдістердің жүруіне оң əсер
ететіндігімен түсіндіруге болады [2].
Кесте 1 - Тыңайтқыштардың бүлдіргеннің жерүсті бөлігі мен тамыр жүйесінің дамуына əсері
Нұсқалар
Көрсеткіштер
Бақылау Amiheart Route
Тамырлар саны, дана/өс. 9,1
12,6
15,6
Тамырлардың ұзындығы, см/өс. 83,7 109,6 177,8
1 тамырдың орташа ұзындығы, см 9,2 8,7 11,4
Тамыр аймағы көлемі, см
3
90,3
118,9
130,3
Тамырлардың ылғалды салмағы, г/өс. 3,1
3,2
3,8
Жерүсті бөлігінің ылғалды салмағы,
г/өс.
3,8 4,0 4,2
Вегетация соңындағы өсімдіктердің дамуын бақылаулар бүлдірген аналықтарына
тыңайтқыштардың жаңа түрлерін енгізудің осы кезеңдеде əсері болатындығын байқатты.
Сыналып отырған нұсқаларда өсімдік биіктігі жоғары болды. Жапырақтар саны мен ауданы
бойынша да бақылау нұсқасының көрсеткіштері Amiheart жəне Route тыңайтқыштарын
енгізген нұсқалардан төмен болды. Сəйкесінше, 1 өсімдіктегі жапырақ ауданы 12,8% бен
39,2%-ға артық болды (кесте 2). Мұны кейбір жапырақтардың вегетация соңына дейін толық
өнбегендігімен, ал тыңайтқыш енгізілген нұсқалардағы жапырақтардың біркелкі жəне жақсы
өсіп-өнуімен түсіндіруге болады.
35
Кесте 2 - Бүлдіргеннің вегетативті мүшелерінің өсуіне тыңайтқыштардың əсері
№ Зерттеу нұсқалары
Биіктігі
, см
Жапырақтар
саны
, дана
/өс
.
1
жапырақтың
ауданы
, см
2
Жапырақ
ауланы
, см
2
/өс
.
Мұртшалар саны
дана/өс.
мың
дана /га
1
Бақылау 5,1
12,2 8,5
103,7
3,7
273,0
2 Amiheart 5,7
13,3 8,8 117,0
4,7
329,0
3 Route 5,5
16,6
8,7
144,4
5,5
385,0
Жерүсті бөліктерінің қалыптасуы дəрежесі өз кезегінде өсімдіктегі мұршалар санына
əсер етті. Яғни, мұртшалар саны бақылаумен (273,0 мың дана/га) салыстырғанда Amiheart
тыңайтқышын енгізген нұсқада 27,0%-ға (329,0 мың дана/га), ал Route тыңайтқышын
енгізген нұсқада 41,0%-ға (385,0 мың дана/га) жоғары болды.
Достарыңызбен бөлісу: |