Монография «Тұран-Астана»

«Жігіттер берген сәлемді жөндеп алмастан шоқша сақалды, 
зор мұрынды, қалың кеуделі жігіт қатаң үн қатты.
-  Осында  Мәкен  бар  ма?  Анау  тұрған  Мәкенсің  бе?  Бері 
қарай бас, бері маған бұр мойыныңды!  - деп, эмір ете сөйледі... 
Мэкен бүл кісіні таниды екен. Баяу, салмақпен басып, оның қасына
тақады.
...Сол келген салқьш үнді, қатаң ажарлы жүргінші Мәкен басына 
элек экелген. Ол Дайыр дейтін Мәкеннің эмеңгері...» (Сонда,  111
б.).
  Шатақ осылай басталды.
«... Мәкенмен екі-үш сөзге келместен ол:
- Үйіңе қайт, қазір кет мынау кесіртоптан! Шешеңнің қасына 
жет.  Аз  күнде  келемін  де  аламын!  -  деп,  бар  бұйрығын  да, 
байлауында бір-ақ айтты»  (Сонда,  112 б.).  Қалай дейсіз? Нағыз 
надан, ойсыз,өктем надандық мінез көрінісі - «Өзімі» жұртты қас- 
қабағы, иегінің астында бағып, ұрып соғуға дағдыланған мінезін 
көрсетіп, басынып тұр. Бұның санасынан тыс өмір сүретін басқа 
жан бар-ау деген ой оның миына кіріп те шықпайды. Ру басылары 
үшін бұл - «сұмдық» көрінетін іс еді.  Осы сәтте орта ғасырлық 
әдет-ғүрыпқа қарсы шыққан, әсіресе, өжет Мэкен қыздың мінезі
ерекшеленіп, даралана байқалады.
«Дайырға тию деген ой - элі Мәкеннің көнген ойы емес. Жүрегін
үркіте, түршіктірген күпті жайы болатын. Шыншыл ашық көңілді
Мәкен  Дайырдан  жаңағы  сөздерді  естігенде,  наразылығымен
ызасын жасыра алмады. Ол қабақ шытынып, реніш айтып:
- Сізге не көрінді? Мүнша тасырлап неден бүліндіңіз? - дей беріп 
еді, Дайыр сойдақтістерін ақситып, арс еткендей эмір айтты.
- Доғар сөзді, алма бетімнен! Жөнел қазір үйіңе!
- Ақырмаңыз! Мен сіздің әйеліңіз болғам жоқ элі. Болам деп те 
жүргем жоқ! - дей беріп еді. Ендігі сөзін қатгы бір түрпайы үрысқа
ауыстырған Дайыр:
- Өшір үніңді, жүзқара! - дей беріп, Мәкенді қамшымен тартып-
тартып жіберді. Мәкен шыр етіп:
- Қуарған жауыз! - деп, кейінгі топқа қарай жалт берді. Ащы
зары топтан көмек тілегендей өзгеше естіліп еді. Дәрмен жүрттан
146

бұрын  ұшып  келіп,  қыз  бен  Дайырдың  арасына  киліге  кетті. 
Дайырдың қолындағы дырау қамшысын бір-ақ жұлқып, тартып 
алды.
- 
Тоқтат?  Айуанбысың?  Не  деген  арсыз  адамсың!  -  деп, 
қамшыны Дайырдың өзіне білеп тұра қалған. Дайыр бұны да боқгап
жіоеріп:
- Тұр былай жолымнан. Ара түсемін дейтін шағарсың, жерге 
қағамын шегіңнен! - деді. Анадайдан бүл жанжалға «о не, немене, 
бұл кім?» - деп, ұмтылып келе жатқан Әбішті аңғарды да, Дайыр 
соңғы бір сотқар сөзін ақыра айтты.
-  Сенгенің  Абай  шығар!  Абайың  түгіл,  құдайыңды  пана 
тұтсаңда жерге кағармын! - деп, шагіқылай жөнелді» (Алтыпшы
том,  4 кітап,  112-113 66.).
Оразбай  бастаған  дала  мен  қаланың  жуандары,  бұлардың 
жалдамалы бұзықтары Қорабай мен Дондағұл затон жұмыскері 
Әбен  үйін  паналаган  Мәкенді зорлықпен тартып экетіп, паром 
арқалы аргы жиекте - «қайық ауызда» күтіп түрған Оразбай тобына 
табыс етпекші. Дэл осы сәтте Мэкеннің тагдыры өмір мен өлім 
арпалысы қыспагында, не амал болар екен. Әбіш пен Әбен, Сейіт 
бастаған топ Мэкен мен Дәрменді құтқару үшін Паромға жетуге 
асықты.  Сонымен,  паром  үсті  қан  майданга  айналды.  Сейіт 
бастаған затон жігіттері Қорабайды да, Дондағұлды да соққыға 
жығып, Мәкен менДәрменді жыртқыштар тырнағынан босатып, 
өлім  ауызынан  кұтқарып  алды.  Сөйтіп,  бүлар  Оразбай  сияқты 
тізгінсіз, жүгенсіз кеткен тобырға да құрық салатьга күш бар екенін 
затон жұмысшылары ерлік күреспен танытгы.
Мәкен ісінің ауырлыгы мьшада еді. Абай, Әбіш бастаған күрес 
даланың ең бір азулы жауы, кесір мен кеселдің қандайынан болсын 
қажып көрмеген Оразбайды тауып отыр. Қорабай мен Дайырды 
приставтың  жапқалы  әкеткенін  естігенде  Оразбайдай  «қаны 
бүзықтың» аузынан от жалындап зэр атты:
-  «Қанды  балақ  қас  жауым  Абай  десем,  бөлтірігі  (Әбішті 
айтады/қалам иесі/) тағы еріп пе еді!? Жетіп қап па еді тагы бір
147

дұспаным болып! Үлық, төре болғансып дегенін істетіп түр ма екен!
- деп, аржағын  айтпай, тек өкініш  қана білдірді...  Бас бармағын 
қүпімрляна 
тістеп  қалды»  (Сонда,  124-125  бб.). Абай  ұстанған 
ақиқат пен эділет жолына тап болған Оразбай есебінен жаңылып,
есінен адасып қалды.
«Мәкен ісі» төңірегіне топтасқан қайшылықгы түйіншектердің
бірінен соң бірін тарқата отырып, Мұхтар Эуезов махаббат пен орта 
ғасырлық надандық, қараңғылық арасындағы шарасыз күресті, ұлы
адамғатэн ұқыптылықпен танып, оіліп зертгеген.
Төрт кітап бойы Қазақ Елінің жарты ғасырлықтарихы қиян- 
кескі оқиғалардың бел ортасында болып, не түрлі қоғам, мемлекет 
қайраткерлерінің  сатыланған  өкілдерімен  кездесіп  келеміз. 
Солардың бірі Семей уезінің қазіргі уездік начальнигі Маковецкий 
мырза. Сөйтіп, «Мэкен ісі» қырдың «қара заңьі» тырнағына ілікпей, 
патшалық Ресей қармағына ілінді. Істің осылай бет алуына ықпал 
жасаған  Әбіш  еді.  Сәтіне  қарай,  Әбіштің  жеке-дара  басының 
кісілігіне, әдептілігіне, біліміне орай ма, мұны Маковецкидің өзі де 
қолдап, окружной сот төрағасына өзі барып, іс жөнінде мәлімет 
ететінін білдірді. Мэкен арызы бойынша сот қабылдаған шешімге 
Мүхтар Эуезов саяси да, әлеуметтік те сипат берген. Саяси деудің 
мәні - патшалық Ресей отар экімшілігі мен жергілікті бай-феодалдар 
тобы ның  арасы ндағы   қайш ы лы қтар  төңірегінде  болган 
қақгығыстарды көреміз.  Патша әкімшілігі өз билігін қорғау, эрі 
жүргізу мақсатында сыбайластарына - сахара жуандарына қарсы 
шығуға, яғни бұлардың орта ғасырлық озбырлығына, надандығьша 
тойтарыс беруге мэжбур болды. Әлеуметгік маңызы - «Мәкен ісі» 
өмір мен өлім арасындағы тартыс барысында эртүрлі қоғамдық 
таптар,  топтар  мен  күштер  әділдік  пен  заңдылық  үшін  күрес 
барысында кімнің кім екенін іспен де, сөзбен де танытгы. «Мәкен 
ісі» туралы сот шешімін қандай себептен Мұхтар Әуезов «жартылай 
кесім» деп бағалады? Бүл бағаның сырын үғу үшін жазушының
ойын толық келтірейік.
148

«.  Мәкенге тілмаш арқалы өздерінің (сот/қалам иесі/) байлауын 
баян еткен. Бұл кесімдері бар істі мүлде бітірген байлау емес. Бірақ 
бұган  білдіретіні:  «Қыздың  басы  -  азат.  ГІатшалық  законына 
сүйенген округ соты, Мэкен басына азатгық береді. Ал қалың мал, 
мүлік дауын шешуді қазақтың өзінің заңына бұйырады». Осымен 
талайдан күткен согтың байлауы болды. ЖарГЫлай кесімді сот өзі 
жасап, осы іс жөніндегі ендігі бір жарты дау-тартысты екі топтың 
өзара келісіп, бітісуіне берді. Мэкен үшін бақыт іщгындай болған 
алгашқы бөлім байлау еді. Ол - сот байлауы. Бұл жөнінде басына 
азаттыктілеуші Әзім қызы Мәкенді бұрынгы төленген қалың мал 
бойынша зорлықнен алам деуші Шақар ұлы Дайырдың талабын 
сот теріс деп табады. Дайырға тимей, өзінің тандаган адамына тиіоге 
қызға рұксат етіледі. Оны патшалық заңы, сот орыны өз коргауына 
алганын мәлім етіп, колына азаттық кагаз береді» (Сонда,  156 6.).
Орыс  натшалыгы  заңы  Мәкеннің  жеке  басына  бостандық 
бергенімен, бірақ әйел тағдырын калын малдан, эменгерліктен азат 
ете алмады, үстем күштер - патшалык отар экімшілігі мен сахара 
жуандарының сыбайластығын да, ымырашылдығын да байкатты. 
Міне  «жартылай  кесім»  деудің  сыры  да  осында  еді.  Мүхтар 
Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы - Абай әлемінің 
гарихы  екенін  бастан  айтып,  тарқаТып  келеміз.  Шыгарма 
логикасына сүйеніп, дэуірлік мазмұндық, сэпггік, эр қиылысгы, мэнді, 
манызды оқиғаларына тоқгап келеміз.
149

ЕКІНШІ ТАРАУ.  АБАЙ ӘЛЕМІНІҢ 
ТЕОРИЯЛЫҚ  МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.2.1. АБАЙ  Ә Л ЕМ ІН ІҢ   ҒЫ ЛЫ М И-ТЕОРИЯЛЫ Қ 
М ӘСЕЛЕЛЕРІ  М ҮХТАР  Ә УЕЗО ВТІҢ  КӨЗІМ ЕН
Адамзат  келесі  үшінші  мыңжылдық  тарихына  аяқ  басты. 
Дүниежүзілік өркениет тың өрісін игермек. Қаидай өріс, бұдан не 
күтеміз, артар жүгіміз көп, ең бастысы адамға берер жақсылығы 
мол  болар  I  осыпай  деп,  үмітті  сәуле  етіп  күтеміз.  ¥лы   Абай 
айтқандай, «өнер шашып» шашу төксе XXI ғасыр XX ғасырдын 
азабынан қүтқарса екен деп, ақ ниетпен тілеуқор боламыз. XXI 
?

жүктеу/скачать 19,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: