Е ндеш е,  Ш .Ә.  Ә бдірайы м овты ң  «А бай  ж ұмбақты ғы   -

ҒҰЛАМАЛАР САЛҒАН 
ДАҢҒЫЛ  ЖОЛҒА  АДАЛДЫҚ
Шаңапай Әміржанүлы Әбдірайымовтың 
«Абай жүмбақтыгы - философиялықмоселе» 
,монографиялық еңбегіне сараптама-пікірлеме
V
 
»' 
\
Осьшау күрделі де ауқымды еңбскке сараптама жасау, пікірлеме 
беру ойламаған, өзім күтпеген жағдайда орын алып отыр. Автордың 
кім екенін естігенде жэне де монографиямен танысқан соң, бұл 
эріптестерім  жүктеген  тапсырмадан  бас  тартуға  болмайтынын 
түсіндім,тіптен, соньщ үрдісінен шығуды өзіме парыз, мэртебе деп
білдім.
Ұлы бабам ыз Абай жолын ғүлама ғалым-жазушымыз Мүхтар 
Әуезов қандай жағдайда, қай заманда дүниеге әкеліп, қилы-қилы 
заманауи  қалтарыстарға,  қылышынан  қантамған  империялық 
зобалаңға  қарамастан,  қазақ  үшін  өркениеттің  даңғыл  жолына 
айналдырды емес пе. Біз бүгінгі егемендіктің арқасында, бейбіт 
өмір түрғысынан енді гана түйсінуге мұршамыз келіп отырған жоқ 
па: Мүхтар Әуезов осы қатерлі істе басын тігіп, абыройын тәлкекке 
салып, өмірін жанпида еткенін жан-тәнімізбен сезінетіндей уақыт 
жегкенін.
Қазактың ел болып, жүрт санатында жай сақгалып қана қалмай, 
болашақ өркениет көкжиегіне қүлаш үруына бірден-бір алғышарт - 
Абай  бабамыздың  даңғыл  жолы:  соның  багдарымен  патшалық 
отарлау дәуірінен де, кеңестік тар-қапас ғасырынан да халқымыз 
әупірімдеп шықгы-ау, әйтеуір. Ал, сол жолдың кеңестік замандағы 
мызғымас темір-қазыгы, шам-шырағы Мүхтар Әуезов болғандығы
мактаныш
Ғұламаның
жазғанымен ғана осынау үзын-сонар өркениет жолындагы еліміздің 
рухани көш жүрісі тауысылмайтынан тағы бір мэрте қайран эріптес- 
аға Шақанай Әбдірайымов дэлелдеп те, дәйектеп те көрсеткен екен.
12

Халқымыздың  екі  ұлыларына  ғылыми  ізден істер ін де, 
зерттеулерінде жүгінбегендалам тартпаған ақьш, жазушы, ғалым, 
қайраткер жоқгьщ қасы, бірақ-та, осы еңбектің авторы тыңға түрен
салғандаи, жаңашылдығымен, жащыртпалығымен, тосындығымен
ереісшеленіп,  оқыған  адамды  таң-тамаша  күйге  бөлейтіндігін 
айтпасқа болмайды. 
рЩ|
^   Иэ, бэз-біреулер ойлауы не айтуы мүмкін: не жаңалық, қандай 
бүкпе сыр, нендей Абай бабамыздың ашылмаған, осы күнге дейін 
беймәлім қырлары бар - деп. Еңбекті оқи бастап, мән-мағынасына, 
мазмұнына тереңдеген сайын, «Абай - терең тұңгиық!», «Абай -
✓
мэңгілік тақырып!» деген тркырым ойлардьщ ақиқатына көзщ жете 
түседі екен.
Мен өзім эу бастан мамандығым бойынша математик едім. 
Он жылдай философтармен араласып, ғылыми ізденуші болып жүріп, 
2001  жылы  А бай  бабам ы зды ң  атындағы  м ем лекеттік 
университетінде докторантурадан өтіп, 2006 жылы «ғылым жэне 
техника» философиясы мамандығы бойынша «Ақпарат пен үйлесім 
арақатысын ғылым жэне техника философиясының келелі мэселесі 
ретінде  қарастыру»  тақырыбында  докторлық  диссертация 
қорғағанмын: ғьшыми кеңесшілерім философия ғ.д., профессор, 
ҚРБҒМ ¥Ғ А  академигі Ғарифолла Есім, философия ғ.д., профессор 
Мұхтар Зиядаұлы Изотов. Мінеки, осы және Жабайхан Мубэрэкұлы 
Әбділдин, Зия Аташұлы Мукашев, Мұрат Сәбит,Нығмет Аюпов, 
Дэуренбек  Құсайынов,  Сергей  Кольчигин,  Акрамхан  Қапышев 
т.б.философтардың  құнарлы  ортасында өзім де  қалай  философ 
болып  шыққанымды байқамай  қалыппын.  Бұны мен тәптіштеп 
айтып отырғанымның себебі - ¥лы  бабамыздың шапағаты менің 
өзімнің  де  философ  болуыма  түрткі,  қозғау  күш  болғандай... 
Дегенменде, солай бола тұрғанымен, мен осы философпын ба, элде 
жоқ па? - деген сауалды өзіме де қатысты қоюым керек сиякты.
Шаканай Әбдірайымов туындысына қайта оралмас бұрын, осы 
дилемма-сауалға жауап іздеп көрейік. Бұл мәселенің осындай сипат 
алуына себеп мына жайт:  егер кімде-кіммені  философ емес деп
13

дэлелдесе, онда бабамыз Абай да философ емес, ал, егер-эки ондай 
бірде-бір  философ-маман  табылмаса,  яки  мен  еш  дәлелдеусіз 
философ екенмін, онда дэл солай ешқандай даусыз - Абай бабамыз 
да философ!  Осы  арада килігуші  біреу шығып,  сұраса-ше:  «эй, 
философ болгандарыңа болайын, философия - ғылым ба өзі, элде
жоқпа?!». 
^
Элбетте, мэселе осыпай диалектикалық логиканың силлогизм
эдісімен  еш  қиындықсыз  шешіле  салса  ғой,  онда  Шақанай
Әбдірайымовтың аталмыш туындысының дақиыннан-қиыстырған, 
үйлесті-қиюластырған,  алыстан  сермеп,  бүкіл  жан-тэні,  ыстық
жүрегімен тербеп, тереңнен кеніштеген сипаты қажет болмас та
еді.
Әріптес ағамыздың қажырлылыгына, қайтпас қайсарлығына 
бас ие отырып, енді осы еңбекті сын таразысынан өткізіп бағайық. 
Алдын ала ескерілуге тиіс тагы бір жайт - менің физика-математика 
саласынан гылым кандидаттыгьша дайындалу барысында өмірлік 
рухани  жян  азығым  рстіндс  бойыма  сіңіргсн  м&мандығым,  яки 
біліми-ғылыми  кәсібім  кибернетик  болғандығым.  Ягни,  жүйе 
ұғымын  аталмыш  еңбекке  қатысты  талкылауда  қос  ғылыми 
тұргыдан келмекпін: бір жаты - философия түрғысынан, екінші жағы 
-кибернетика тұрғысынан.  Бұлай  деуімде  бір  гэп  барын  айтып 
қойган да аргык болмас: «Жүйе» ұғымын анықтауда, түсіндіруде 
ғылымның кибернетика һэм синергетика салаларынын басқаларда 
бір  көп  ж ағдайда  еск ер іл е  бер м ей тін   тұсы   бар ,  оны 
ғылымда«мезоскопиялық» деп атайды. Қарапайым сөзбен айтсақ, 
жүйе болудың жэй гана көптеген құрауыш элементтерден түруынан 
солардын басын бірегей үғымға түтастырудан басқа аса маңызды 
тұсы:  жүйе  өзін  кұрайтын  құрауыштарының  сипаттарын, 
қасиеттерін,  іс-эрекеттерін өз бойына сіңірумен  қатар, оған сол 
кұрауыштарының ешқайсысында байкалмайтын, тіптен болмайтьш 
жаңа сипатгың не қздір-қасиетгің немесе ерекше іс-эрекеттің пайда 
болып, жүйені бүтіндей жаңаша ерекшелейтіндей болуы. Тагы да
манызды  деуге  келерлік  талап  -  қарастырылмақ  ж үиенщ
14

құрастырылу (егер жүйе жасанды, адам қолынан шыққан болса) 
немесе табиги бар болу, жүйе болуының арнайы қағидалары.
Мінеки,  Абай  бабамыздың  мүрасында,  жалпы  тіршілік 
болмысында философиялық жүйенің болган-болмағанын осындай 
талаптар  үрдісінен  қарастыру  лэзім.  Енді  аталмыш  еңбектен 
үзінділер  ала  отырып  ({...}  -  үзінді  белгілеуі),  сараптамалық
талдауды жалғайық.
{Абайдың - «ақыл», «қайрат», «жүрек», «ой-сана», «ғылым»,
«білім»,  «білмек»,«білсем»,  «ниеттеніп  білмекке» т.б.  ғылыми- 
теориялық қағидапар төңірегіне шоғырланып, тұтасытт, бірігіп Абай 
жүмбақгығының сырын үғуға мүмкіндік береді} 
(Осында,  756.).
Яғни,  қағидалық  жағынан  «философиялық  мәселе»  жеткілікті 
мөлшерде бай деуге болады. Кей мамандар бүларды философиялық 
құрауыштар емес қой - деуі мүмкін. Шынтуайтында, адам, адамзат, 
қоғам тіршілігінің болмысы неден қүралады? - деп, сүрақ қойсақ. 
Дэл жоғарыдағы қағидалық үғымдардан (шын мэнінде еңбекте ол 
8-ден   әлдеқайда  к өп !).  А л,  «болм ы с»  д ег ен ің із  -  нағыз 
философиялық категория да, қағида да жэне де «ой-сана» үғымымен 
бірге философия ғылымының ең негізгі зерттеу дүниесі - пэндік 
нысаны.
{Абай  философиясының
  ж үй есін   зерттеп,  талдаудың 
теориялық  негізі  -  Үшкіл  деп  қабылдап,  осы  түрғыдан  Абай 
«жұмбақтығын»  түсінуге  көмектесетін  ғылыми-теориялық,эрі 
әдістем елік  бағыттарын  да  анықтаған  болар  едік.  Демек, 
ізден ісім ізді  эрі  үйымдастырушы,  эрі  мазмұнын  құратын 
қағидаларын  түж ы ры м дап,  т ү сін у г е  бетбүр ы с  ж асауға 
көмектесетін тұтастық қағида - «Үшкіл»} 
(Осында,  125 б.).
  Бүл 
«Үшкіл»  қағидасы  туралы  идеяның  алғашқы  авторы  Ақжан 
Машанов (Машани) екені баршаға мэлім, ШақанайӘбдірайымов 
осы  идеяны  эрі  қарай  дамытып,  өте  орынды  һэм  нәтижелі 
қолданған,сондықтан  «Үшкіл» 
Абай философиясын
  қағидалық 
жағынан күшейте түскен.
Мүхтар Әуезовтың 20 томдық жинағының 20-шы томының 54 
бетінен автор келтірген үзінді:  {«Абай енді өзінің қогамдық,тарихтық
15

жолын ұзақ өріске қарай ұлғайтып алып кетеді. Өзі де ғылымды 
зерттей бастайды. Сонымен,  1884 жылдары жасы қырыққа таман 
ілінгенде,  -  деп,  ғалым-жазушы  ойын  эрі  жалғастырады,  -  ол 
дүниеден көп мағлұматы бар кісі болады. Әр нәрсе туралы 
гылыми 
философияга
 сүйенген арнаулы көзқарасы, сыны бар қырағы озғын 
азамат  болып,  жекеленіп  шыға  бастайды...»} 
(Осында,  125  б.). 
Осы  ү зін д ід е  ж ән е  төм ен де  М ұхтар  Ә уезов тің   «А байда 
философиялық  система  жоқ»  дегені  жай  ғана  секем  ретінде 
астыртын айтылғаны туралы Шақанай Әбдірайымовтың ойымен 
толықгай келісемін, тіптен, ғұлама-жазушының неге солай еткендігі 
көкірегі ашық, ой-санасы зерделі адамға айдан-анық түсінікті ғой, 
тек кейбір абайтанушы деген мамандардың соны түйсінбеуі таң 
қалдырады.  Осы  Гордий  түйінін  шешіп-тарқатушы  -  биік 
интеллект автор.
{«Абай Үшкілі» ұлы ойшыл философиясында жүйе (система) 
бар деген ойды негіздеп, Мұхтар Әуезовгің «Абайда философиялық 
система жоқ» деген секемін сейілтіп:«жоқ емес, жүйе бар» деген 
тұжырымды қуаттауға ақыл қосады. Сонда, Абай философиясы 
элемдік философия дәстүрлі қағидаларымен байланысьш қазақтьщ: 
«Оты», «Жері», «Суы»,«Ауасы», яғни көне грекгердің дүние пайда 
болуы мен кұрылымының апғаш бастамасы,«алгаш себептілігі» 
сырын  ашуға  бағытталған  қагидаларының  логикалық  жалғасы 
ретінде  қабылдауға  мүмкіндік  береді.  Мүнымен  бірге  Абай 
философиясы  көне  гректердің  аңғырт,мифтен  аса  алмаған 
көзқарасынан тереңірек жагыр. Абай ғалым ретінде өз заманының 
ғылыми-техникапық жетістіктерінен хабардар екенін, түсінігі бар 
ғалым екенін де аңғартады, оған электр қуаты (электрон), зауыт, 
фабрика жөнінде философиялық сөздерінде келтірген деректері куэ. 
Мэселен, үш миллион хапқы бар ірі қалалар, жер шарын үш айналып 
шыққан жиһанкездер туралы айтқаны, элем ақпарат құралдарынан 
тым шалғай жатса да, дерекп, негізді пікірді жоғары бағалайтынъш, 
бүларды ғалым көзімен қабылдап,қатты дэріптейтінін танытады 
емес  п е?!} 
(Монографияныц  2-ш і  кітабы,  136  б.).
  Қазақ
16

саһарасының жай ғана оишылы деп жүргеніміз осылайша, «Абай 
философиясы» - «Абай -философ» тұғырында!
{Сонда, Абай ғылымы тілімен айтсақ, зерде, санаг (интеллект) 
«адамдықтың орыны»-  надандықтан  қорғайтын  камал,  эділдік, 
ақиқат жолына апаратын сенімді ғылыми құрал.} 
(Монографияның 
2-ші кітабы,  145 б.).
 Абай  бабамыздың заманында «интеллект» 
ұғымыбүгінгі  мән-мағынасында  болмайтын,  соған  қарамастан,
шығармаларында
философі
бұл
философ
{Абай мен Мұхтар Әуезов шығармаларын мұқият оқып барып, 
«мейлінше түгел камтып, тексеріп, талдап» ойшыл даналардың 
шығармашылыгы арнасы «Үшкіл» мен гылым екенін түсіндіру, 
дәлелді  негіздеу  м ақсаты нда  «интеллект»,  «ойшыл»,
туралы
философ
б.).
 Демек
қуаттайды} 
(Монографияның
тұргысынан - философия тұрғысынан
алған, яғни дінді адами дүниетаным
аитты деп,  Абай дүние (материя) туралы
тұжырымдайды.  Бүл  ғаламды
жетгіеи
законімен жаратылып, оның ешбірінщ бұзылмаи-тұғынын көресщ. 
Бұлардың бәріне таңгажайып қаласың һәм ақылың жетпейді, осыньщ 
бэрі де кез келгендікпенен, бір нэрседен жаралған ба, яки бұлардың 
иесі, бір өлшеусіз ұлы ақыл ма? Егер ақылменен болмаса, бұлайша 
бул хисабына, өлшеуіне ой жетпейтұғын дүние эрбір түрлі керекке 
бола  жаратылыгі  һәм  бір-біріне  себеппен  байланыстырылып,
пенденін 
ртмлвіиіг  олшсу 
«ерм^итұғын  мықты  көркем  законга
С, Т
I  ж ара^Щ л^-^йді)), -|реп, Сократ болып философ
ІІ  Д т ш й Н  
ш Ш
 
«П М Д Г Ы11 
І Щ У
-Д 1Н   -  іі 
ж 
А  ■BH Kg» »  
т ж
ө з   о й ы н   а Щ Д О а д & .б Ш Ш а *  
&КІНШІ  том, 
123-124 
бб.)
атындағы  ғылыми
КІТАПХАНАГ
ШЖ
17

(Монографияның  2-ші  кітабы,  150  бет).
  Қазақ  саһарасының 
Сократы  -  біздің   Абай  бабамы з,  яғни  ежелгі  грек  ғұлама
философтарының ортасынан ойып тұрып орын алган болар еді: 
осылайша,  «Гректің теңдессіз 7 данасы»  құрамындагы  көнекөз 
бабамыз  Анахарсис  данышпан  Абайдың  тарихи  прототипі
іспеттес... 
л 
•
{Абай философиясы жүйесін «ниетгеніп білуге» бет қойған
зерттеушілердің бірі Бақыт Ғабдуллин: «Абайдың философиялық
көзқарастарын сөз еткен кезде ойшыл ақынды тек философиялық
категориялардыңтөңірегіндетелміріп, «сана» мен «материяның»,
«рухпен табиғаттың», «ойлау» мен «болмыстың» ара қатынасын 
қалай  шешті, түсінді,материалист  пе,  элде  идеалист  пе,  немесе 
таным  теориясында  ойлау  мен  сезімнің  арасынқалай  түсінді, 
рационалист пе, элде сенсуалист пе деген кесімді сүрақ қойып, оған 
кесім ді  жауап  талап  ету  қажет  бола  қояр  ма  екен?} 
(Монографияның  2-ші  кітабы,  155  б.).
  Әлбетте,  бүндай  сүрақ 
қою -  орынсыз.  Дегенмен  де,  ғылымда да  кербез  мінез  кірпияз 
адамдарболады  ғой  -  орынды-орынсызына  қарамай,  сүрақ  қоя 
беретін:  ондай  сүрақ  қойылса,тартынатын  несі  бар  -  «иэ,  Абай 
герменевтик-ғалым,  көнеше  -  Сократшыл,  Батысша  -Кантшыл 
данышпан философ. 
‘
{Сол  кездесуде Абайдың сүйенгені  эл-Фараби  ілімі  болган. 
Екінші  жағынан  миссионердің  алдына Лев  Толстойдың  пікірін 
тартқан. Бүл өзі сол кезде, онан бергі кезде халық арасына жайылып, 
аңызға  айналған.  Сонан  бірер  мысал.  М иссионер  Абайға: 
«Сіздің«Дүние бір тарының қауызына сияды» дегендеріңіз ақылға 
симайтын нәрсе ғой», - деген.Сонда Абайдың берген жауабы: - Сіз 
бен біз мынау жарық дүниені көріп отырмыз.Аспандағы Ай мен 
К үнді,  жүлдыздарды  көріп  отырмыз.  Осы  көруде  көздің 
қарашыққылауы тарының қауызымен мөлшерлес деуге болады. 
Демек,  көздің зередей  қарашығында осынша әлемді  сиғызатын 
тәңірім шебердің ісіне шек келтіруге бола ма? - деп жауал берген. 
Бүл сөз әл-Фарабидің жарық сэуле жөніндегі қагидасында бар. Абай
18

даналығының қадамын аңғарған миссионер оны үгіггеуцің орнына 
онан тағылым алуға айналған. Осы оқиға сол кездегі халық арасына 
кеңінен  тараған.  Абайдың даналык дәрежесі  бұрынғысынан да 
жоғары көтерілген», - дейді ғұлама ғалым 
(Ацжан Машанов.  Әл- 
Фараби  және  Абай.  Алматы:  Қазаңстан,  1994,  94  б.).}
(Монографияның  2-ші  кітабы,  160  б.).
  Әл-Фараби  ғұламаның 
эңгіме өзегі болып отырған қағидасын Абай бабамыз біліп, түсініп 
немесе білмей, өзінше туйсініп қайталап огырса, бұл дегеніңіз Абай 
ғалымдығының  бұлтартпас  дэлелі.  Ғ.  Есім  «Абай  хакім»  деген 
еңбегінде  эр  хакім -  ғалым  деген  баба сөзін  жаңғыртады,  бірақ 
бабамызға философ-ғалым деген атақгы қимайды, сонда философ 
болм ағанда  қай  саланың  ғалымы  деп   ш еш кен  екен 
абайтану шымыз?.. Ш. Әбдірайымовтың осы еңбегі болмағанда, 
абайтануымыз  осылай  жартыкеш,  дүдэмал  қалпында  қалар  ма 
е д і, ойпы рмай, қайтер ед і?!
{Ұсынып  отырған  еңбегім іздің  екі  бөлім інде  қаралған, 
талданған,  зер ттел ген 'м эсел ел ер ді  қорытындылай  келіп 
айтпағымыз: Абай шығармашылығъшың ең тұтқалы, ең тағдырлы 
жэне тұлғалы қағидасы - ел бағу мен ой бағу мәселелері.  Бұлар 
болса,диалектикалық  қарама-қарсылықтар  тұтастығы  мен 
ажыратылмас бірлігі. Ел бағу - ең алдыменен адамның өзін бағудан 
аяқганады. Ел болсын, мемлекет болсын, жеке-дара адам болсын 
өз ойын бақпай елді бағу қиынға түседі.} 
(Монографияның 2-ші 
кітабы, 259
 б./Бұдан бүгінгіше айтқанда, «Абай - саясаттанушы, 
ел басқарушылыққа л айық» д еген қорытынды шығады.
{Абай сөзіне өте мұқият болу қажег. Қазақ сөзіне өрелік, өрістік, 
жүйелік  сипат  беріп,мұны  философиялық  сыннан  өткізіп  - 
«ұстартқан» ақын, философ, ғалым Абай еді. ¥лы ойшыл қазақ сөзін 
не түрлі «мисыз», «ақылсыз», «ойсыз», «білімсіз», «надан», «қу 
тілді»ақымақтардан  азат  етіп,  тазартуға  бар  өмірін  сарп  етті.} 
(Монографияның  2-ші  кітабы,  262  б.).
 Ал,  бұдан  бүгінгіш е 
айтқанда, «Абай - герменевтик философ-ғалым» деген қорытынды 
шығады.
19

{«Абайдың  жүз  жылдығын  өткізу  үшін  арнайы  комиссия 
қүрылды.  Абай  дастаны  ертеден  әдебиет,  өнер саласынан  орын 
алып  келгені  мэлім.  Сонымен  қатар,  академия  Абайдың  басқа 
саладағы  еңбектерін  еске  алды.  Абай  шыгармасы  эдебиет 
шеңберіне сыймайды. Оның ойшыл философ екені мэл ім. Және де 
табиғат дүниесіне көзқарастары көрсетілуі керек деген пікір болды. 
Осы кейінгі  мәселе жөнінде маған баяндама жасау, мақала жазу 
тапсырылды» 
(Ақжан  Машанов.  Әл-Фараби  ж эне  Абай.
Алматы:  Қазақстан, 1994,  72  б.).
  Менің үгып,  білуімше,  Абай 
философиясы жүйесін зерттеуде жаңашыл ой төңкерісін жасаған 
гүлама ғалым, ол - Ақжан Машанов. Сол төңкерісшіл ойы - «Абай 
Үш кілі»  -  ізд ен ісім ізд ің   басты ,  жетекш і  дегеи  багытын 
қалыптастыратын  теориясы   да,  логиксы  да.  Абай  сөзін  
философиялық деп қабылдауға ақыл қосатын келесі төңкерісшіл 
ойы - «Абай  шығармасы  әдебиет шеңберіне сыймайды» |  деген 
қагидалы пкірі
. } (Монографияның 2-ші кітпабы, 272-273 б.).
  Бүл
екі  үзіндіден  шығатын  тұжырым;  Абай  заманауи  Томас  Кунше 
талдасақ, «ғылыми-парадигмалдық революция» жасаушы, демек,
Абайдың философ-ғалымдыгы хақ.
{Абай ең алдымен сөздіңтанымдық, логикалықсипагын айтпай
ма?! Сондықтан даАбай сөзі, өзі айтатын, өзі ұсынатын: «жүрегі
айна», «көкірегі көзді», «көңілі ояу», «жанжарығы», «жан куаты» бар
адамга арналган емес пе?! Абай сөзінің ішкі философиялықсыры
да осында ғой.} 
(Монографияның 2-ші кітабы,  276-277 б.).
  Сөз 
қасиетін үғынуда, өз халқыныңтарихын, тіршілік болмысын, бүгіні 
мен болашағын зерделеуде Абай бабамыз батыстық Жаңа заман 
ғұлама-философтары   деп  ж үрген  X.  Гадамер,  М.  Фуко, 
Р.Дж.Коллингвуд,  К.Р.  Поппер,  И.  Лакатос,  Л.  Лаудан,  Т.  Кун, 
П.Фейерабенд, Р. Карнап, У.Куайн, Э. Гуссерль сынды ғалымдырдан 
еш  кем  соқпайды,  тіптен  солардың  баршасының  синтезі  деуге
боларлық.
{¥лы Абайдың дана ойын жүдетпей, «қарапайым, жеңілдің» 
қамауында үстау қиянат болар. «Ағатуыстың» қас-қабагы астында
20

кысылып,  қымтырылып  өскен  Абай  сөзіне  әлемдік  философия 
деңгейіне  шығуына  мүмкіндік  тудыру  -  қазақ  ғылымының 
өскелең,А бай 
аруағы 
алды ндағы  
ұлттық  боры ш ы .} 
(Моиографияның  2-иіі  кітабы,  282-283
  б./Ж оғары дағы
түсіндірме-талдау осы үзіндіде айтылған үлттық борышымызды
нақтылай түсіп, бағыт-бағдарын да көрсетеді.
Сонымен,  сарапшылық  ойымызды  қорыта  келе,  жинақтап 
айтпағымыз:
Философияның сонау Аристотель анықтаған екі бағыты бар 
емес пе - диалектика һәммета физика. Шақанай Әміржанұлының 
осынау үланғайыр еңбегінде диалектика, диалектикалык логика 
саласынан Абай бабамыз нағыз философ-ғалым болып шыққанына
шүкіршшік дегендеиш, көңшіміз марқаиып, төоеміз көкке оір елі ғана 
жетпей қалғандай сезінудеміз; сөйтсек, Абай бабамыз метафизик- 
философ  деп  атауға  да  түрарлық  түлға  екен!  Ал,  метафизика 
философияның идеалистік бағытын туындатканы белгілі. Несі бар 
-Гегельді, «эй, ол идеалист» деп, балағаітаған маманды көзіміз көрсе
- бұйырмасын,керісінпіе, Багыстағылар түгілі, кешегі Кеңес Одағы 

жүктеу/скачать 19,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: