Монография «Тұран-Астана»

тартқан. Қазір бұл дәптер Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік 
кітапханасында академик А.Н. Самойлович архивында сақгаулы 
тұр 
(ГПВ,  ф.  67), №  94).
«Бір қьізық жері», - деп, танданған сезім куйін Әлкей Марғұлан 
әрі былай деп жалғасырады, - «бұл дэптерде Абай өлеңдері барын 
П.М. Мелиоранский де, кейін А.Н. Самойлович те білмеген, егер
білсе, олар әлдеқашан пайдаланып, эдебиет жүзінде сөз бола^астар 
еді».
Садуақаетың  бұл дэптері  қазақ  колжазбаларының  ішіндегі 
маржандай  тізілген  көркемінің  бірі.  Садуақас  орые  эдебиетін, 
Күншығыс халқының әдебиет дүниесін жақсы білген мәдениетті 
кісі бсшғандықган, Абай шығармаларына зор мэн беріп, оны қолымен 
мүлпксіз көшіріп, ғылыми кітапханаларға тапсыруы игілікті іс болған, 
Садуақастың бұлай іетеуіне ертеде өткен Шоқан мен Потаниннің 
әсері себеп болғанында сөз жоқ» 
(Сонда,  302-303 бб.).
Мақаласының соңын ұлы Мұхтар Әуезовтің тарихи деректерге 
ғылыми ұқыптылығын сөз еге отырып, түйін пікірін Әлкей Маргран 
былай деп корьггынд ылаған: «Абай туралы роман жазушы Мұхтар 
Әуезов бұл деректерді (Абайдың өзіне тэн эдеби мұраеымен қатар, 
оның өмірбаянына керекті мэліметтер де үлкен кітапханаларда, 
архивтерде кездесіп отьфатындығын айтады, оеының бірі Абайдьщ 
экесі Құнанбай мен оның балаларын патша үкіметі айыптап, тергеу 
жүргізген істерді айтады /қалам иесі/) көрмеген, сөйтее де архив 
деректері мен оның романында айтылған тарихи эпизодтар мүлде 
бірі мен бірі қабысып жатыр. Бүган қарағанда, Мұқаңньщ қариялар 
аузынан жазып алган эңпмелері өзінің тарихи негізін бергі кезге дейін 
жоймай,  архивте  сақталып  түрган деректермен  қатар  айтылып 
келгенін көрсетеді» 
(Сонда, 304 б.)
Т арих бүралаңцары мен қалтарыстары қандай коп болса, адам 
танымы  жолы  да тегіс  емес.  Себебі,  таным  дегеніміз  -  тарихи 
үдерістің  көшірмееі,  адам  миында  бейленелену  үдерісі,  ягни 
логикалық үғымдар, түсініктер мен категориялар (еөз өрнегі) жүйееі 
арқалы  логикалы қ  бейнеленуі,  рухани  меңгеру  үдерісі.
65

Философиялық түсінікте объекп - нысан (тарихтың бір кезеңі, бір 
көрінісі, сәті т.т.) мен субьектінің - бейнысанның (тарихтың бел гілі 
бір  кеңістігі  мен  уақыты  жағдайларында  өмір  сүріп  отырған 
ацамдардың тіршілік іс-әрекеттері мен қимылдары, осыған сәйкес 
білім мен ғылым сатысы, «Ақыл-мизан өлшеуі», осының бэріне қолы 
жеткен деңгейі) өзара байланыстары, арпалыс, ымырасыз күресі, 
сан-алуан қарым-қатынастары, сондықган да таным мен логиканың 
тарихи жолы қайшылықгы. Әлкей Марғүлан біздіңше, осы жағдайды 
терең сезініп, ғылымға ынталы қазіргі жас тапапкерлерді ақиқат 
жолын берік ұстануға шақырып тұрғандай сезінесің. Мінеки, сол
өсиетсөзі: 
7 Г•‘,  /  
’  у 
^
-  п , ,  - .  ^  
.
«Әдебиет  зеттеушілердің  біразы  тек  қолындагы  барга  мэз
болып, тереңге үңіле зертгеуді қолға алмайды, бір аитқанын қайта- 
қайта айтып, жаңалық ашуға ұмтылмайды» 
(Сонда,  304 б.)
 деп,
ғылымдағы метафизикалық сыңар жактылықты сынайды.
Абай қолжазбаларын зерттеу барысында туған жаңашыл ойьш. 
«Біздің осы мақалада - «Абай қолжазбасы» /қалам иесі/ келтіріп 
отырган  Абайдың  қолжазба  мүралары  аз  қазына емес.  Оларды 
зергтеп, соңына түссе, мэдениетімізге күрделі негіз болған бірнеше 
мәселені шешуге болады, оның ішінде, әсіресе, Абай жырларының 
қай  кезден  тарай  бастаганын,  ол  неше  жинақпен  қай  жерде 
сақталғаны н  тағы   басқаларды   аны қтау  қажет,  Абай 
шығармаларының  қазіргі  басылып  жүрген  тексінде  бірталай 
қателер, күмэнді жерлер бар. Оларды дүрыстап бір қалыпқатүсіру 
үшін, жоғарыда келтірген нұсқалардың көмегі болатыны сөзсіз. 
Екінші жағынан, Абайды зерттейтін жас ғалымдар үшін бұлар - 
соны жатқан байтақ материалдар» 
(Сонда, 304 б.).
Ғұлама  этиограф-ғалым  Әлкей  Марғұлаішыц  «Абайдыи 
қолжазбалары»  атты  мақаласында  айтылған  пікірлері,  қойған 
талаптарының баспа бетінде жарық көргеніне, міне, отыз жылдан 
астам уақыт өтсе де, өзінің тарихи, логикапық-танымдық, сондай- 
ақ  ғылыми  да  құндылығын  жоймағандығына  куәгер  болып
66

отырмыз, келешекте Абай элемін тануда өзінің занды орньш табар 
деген сенімдеміз.
Абайтану, Абайды тану мектептері -• Абай элемінің мазмүнымен 
қаңқасын жасайтын бірден бір негіз. Ендігі сөз кезегі Абай элемі 
туралы, осы шақка шейін қолданылып келе жатқан «Абайтану»,
«Абайды  тану»  қағидалары м ен  өзара  байланысы
диалектикалықтұтастықтұргысынан қаралмақ. 
—
Абай  әлемі  -  Халықаралық  Абай  жылының  тарихи  да,
логикалық, теориялықта қорытындысы. Ойымыздың дэлелді негізі-
мың жылдық тарихымызды зерттеу мәселелері жаңа сапаға көшіп, 
Абайды тану ілімінің шын мэнісінде әлемдік деңгейге шығуы. Абай 
элемдік  тарихи  тұлға  хақында  дүниеж үзілік  мэдениетте 
қазақаймағы нан  өкілдік  қызметін  атқаруда.  Тарихтың 
қалтарыстарында қалып келген қазақ халқы бүгінде көшін түзеп, 
әлемдік тарихтың даңғыл жолына шығуға қамданып жатыр.
Мұхтар  Әуезовтің  «Абай»,  «Абай  жолы»  тарихи  роман- 
эпопеясы ны ң  төм енде  келтіріп  отырған  көрінісі  тарих 
қойнауының«тереңіне бет» қойып, ойлауды талап етеді. Сол көрініс:
«Бүгін бір кезде экесімен үран қайда отырғанда, Әбіш сахара 
тіршіпігінің мүны таң калдырган бір жайын сөз қылды:
-  Сахарадағы  тұрмыс  қалаға  қарағанда,  адамды  мол  бір 
бейқамдыққа,  салғырттыққа  тартады-ау.  Мүнда  жалқау  болып 
кетуде оп-оңай, мен өзім осындай болып барам ба деймін, осы!..
Абай бұған күл е қарад ы:
- Анығында, мұнда ешнәрсе сағатпен, мезгілмен өлшенбейді. 
Барлық тіршілік мерзімді өлшеуден сыртжатыр, өзімен-өзі. Түйелі 
көштің жүрісіндей, қоралы қойдың жай жайлауындай, басқаша. 
Кейде, тіпті, дүниенің бүл бүрышында уақыт тоқталып, «сағат», 
«тэулік»  деген  өлшеулер,  дағдыдан  қажеттіктен  шығарылып 
тасталган  сияқты.  Сахара  сағаты  бейне  бір  тоқталып  түрган 
сиякты! Әбіш кұптай сөйледі:
- Мұнда сағат қана емес, тарихтың өзі де жылжымай жатып 
алгандай ғой. Тіпті, ғасырлар бойы осы емес пе?!» 
(Мухтар Әуезов.
67

Жиырма  томдық  шыгармалар  жинагы,  5-т.  «Абай  жолы»,
үшітиі кітап,  183-184  об.).
Осы  жерде  ескеретін  бір  маңызды  жайт  |   ол  екі  дана
шығармашылығының егіздігі, екеуіне де ортақ гылыми әдістеме -
диалектика. Абай болса табиғи-тылсым (жадағай (стихиалды)) да,
ал Мұхтар Әуезов  - диалектик.  Әке  мен  баланың  пікір алысуы
сияқгы,екеуінің әңгімесінде диалектикалық сарын барын аңғармаска
болмайды. Философиял ық тұрғыдан егіз даналарға ортақ ой - ол
тарих  пен  қазақ  болмысының  көріністері,  «тарихтың  өзі  де
жылжымай  жатып  алғандай  гой»  деген  Абай  пікірінде  терең
философиялық сыр бой тасалап тұргандай көрінеді емес пе. Тарихта
өмір сүріп, тіршілік еткен Абай һәм Мұхтар Әуезовгің «Абай»,«Абай
жолы» тарихи роман-эпопеясындагы Абай жолдары қиылыспайтын
екі адам емес, бір ғана, тарихта өмір сүрген тарихитұлгалы Абай.
Диалектика  -  таным  ілімі,  логика  теориясы.  Тарихта  өмір 
кешкен  Абай  -  бір  дэуір  сырын  ашатын  тарихи  тұлга 
болгандықтан,таным нысаны да, эрі логикалық ойлаудың да жүиесін 
қалыптастыратын  тарихи  негіз.  Ғабиден  Мұстафин  айтқандай: 
«Мұқанның жөні де, жосыгы да - бөлек еді ғой. Мұқаң өткен өмірді
өте терең жэне жан-жақты білді, ол энциклопедиялық мағлұматты
ғұлама  галым  болатын» 
(Қазақ  әдебиеті,  №   15(1773),  ақпан, 
жүма  1985  жыл:  «Шыгарма  -  жазушының  жан  сыры»).
  Екі 
дана  ойлау  мәдениеті  логикасы  бір-біріне  бара-барлыгын, 
үқсастыгын сэйкестігін танытатын тағы бір көріністі «Абай жолы» 
роман-эпопеясынан  келтірейік.  Бұл  көріністе  Абайдың  атақты 
«Қалың  елім  қазагым,  қайран  жұртым»  атты  әлеуметтік- 
философиялық шыгармасындагы: «Елім», «Қазағым», «Жұртым» 
логикасын Мұхтар Әуезов өз романында «Халқым», «Қазағым», 
«Жұртым» логикасымен жалғастырып дамытады. «Қарашығын», 
«недоимка» алым-салығының, әсіресе, кедейлерге келпрген кесірін
Абай сөзімен Мұхтар Әуезов былай деп суреттеген:
«Халқым,  қазагым,  жүртым  сол.  Соның  куйі  қалың  сор...
Соғанмен не көмек, не басшылық еттім?..
68

Күн артынан күн келеді. Бірақ жаңғырығар дүние жоқ. Елді 
жегідей  жеп  жатқандары  анау.  Қалың  жұртың  корлықга,  зарда 
иткешуде  ж атса, 
қасқы рдай 
шауып, 
жауша  тонап 
тойымсыз,тынымсыз бүліктер жүр...» 
(Бесінші кітап,  181 б.).
Абай  элемі  -  Халықаралық  Абай  жылының  логикалық 
қорытындысы  деген  пікіріміздің  мәнісі,  сол жылы ұлы  ойшыл 
туралы  әлемдік  пікірде  көптеген  тың  ойлар,  қорыТЬінды 
түжырымдар да айтылды. Осылардың, ең айшыктысы: «Абай -элемдік 
тарихи тұлға», «ұлы ойшыл философ» т.б. соны пікірлерАбайдьщ:
«Қисынымен қызьщты болмаса сөз», -
 деген пікірімен сіңісіп, 
кірігіп «қисынымен» элем жұртшылығын кызықтыра бастағанын 
көреміз.
Абай  тек  осы  күнгі  Семей  обылысының  Шыңғыстауын 
жайлаған тобықты руының қазағы емес - әлемдік тарихи түлға, 
дүниежүзілік өркениет туындысы. Төрт құбыламызда жайғасқан 
халықтардың мэдениетімен қазақ елін жақындастырып, өзімізді 
бұларға таныстырған ұлы даналарымыз Абай мен Мүхтар Әуезов. 
Әрбір жеке адамға сана, ақыл, парасаттылық туа бітпейді, еңбек 
арқылы дүниені заттай да, рухани меңгеру барысында адам өзінің 
іскерлігін де, ойлау  мәдениетін де қалыптастырып жетілдіреді, 
дамытады. Сондықтан болар, Абай әлемі тек қазақ жерінің ғана 
емес, дүниежүзі өркениет туындысы, логикалық қорытындысы - 
үнемі,үзіліссіз дамып, толассыз өзгерісте болатын ойлар, пікірлер, 
білім  жиынтығы.  Абай  әлемі  -  Халыкаралық  Абай  жылы 
қорытындысы деген пікірдің мэнін анықтауға талаптансақ, сонда 
логика
 дегеніміз-  қазіргі  заманның  үздік  ойлау  мәдениеті.  Ал, 
танымдық  жағын  айтсак,  қазіргі  әлемдік  оқиғалар  қиылысы, 
дүниежүзі  халықтарының  жаңа  мүдделері,  адамзаттың  өзгере 
бастаған санасьшда бейнелену үдерісі болар деп ойлаймыз. Себебі, 
қазіргі  ж ағдайда  кеше  ғана  КСРО  құрамы нда  болған 
республикаларда, дүниежүзі деңгейінде де,үш ұйықтасаң түсіңе 
енбейтін  қоғамдық,  элеуметтік  өзгерістер,  Мұхтар  Әуезов 
айтқандай,  «ойлауды  кажет»  етеді.  Осылардың  ішіндегі  ең
69

с ү б е л іл е р і:
қ ұл ауы
■пң тақтан қуылуы
Дүниежүзі халыктарының жүйкесін эбден тоздырып, титығына
жеткен қырғын
соғысқұмарлар
саясатынан тайған жоқ. Абай айтатын:
Қаньі  бұзық өзі ойлар 
Қу мен  сүм  боларды 
дегеннің әулеті құрып біткен жоқ.
«Ш ын
дэуіріне ұмтылыс жасайды деген үмітке сеніміміз зор. Бұл
калыптаса
Я і  
_ 
Ш
Абайды тану ілімі Абай әлемінің өрісін тың ойлар, пікірлер жайлай 
бастауы - нысаналы зандылық. Бұл дегеніңіз - Абай мен Мұхтар 
Әуезов өмірі мен шығармашылығы бүгінгі кезенде қайтатуып, ескі- 
құсқыдан арылып, жаңғыра, қүлпыратүспек. Сөз кезегі Мүхтар 
Әуезовтің  Абай  элемі  тарихын  зерттеп,  шаңырағын  көтеріп,
•  
#
і жасап, ғылыми-әдістемелік қүралдарі
S B
қал ы птасты руда атқарған теңдесі жоқ қызметіне өз шамамызі 
тоқгап өтуді үлттық парызымыз деп есег
«Абай элемі» - қоғамдық пікір мен қазақ ғылымы өңіріңде жаңа 
қалыптаса  бастаған  тың,  түлғалы  түсініктік  үғым.  Абай  әлемі: 
бұлАбайды  тану  ілімі  туып,  қалыптасуы  мен  дамуының 
географиясы;  өмірі  мен  тіршілік  қүрган  кеңістігі  мен  уақыты; 
шығармашылығымен библиографиясы; санғилы зерттеулер мен
ізденістердің өмірге келуі; сын мен талас < 
күнделігі; өзіне тэнтаным заңдылығы  мен ойлау мэдениеті бар; 
үздіксіз,  үзіліссіз  дамуда  болатын  дүниежүзілік  мэдениеттің 
құнарлы  салаларының  бірі.Осылардың  бэрі  бірігіп,  түтасып, 
болашакта да туындайтын жаңа бастама
I   баршасы  болып,  бас  қосып,  диалектикалық  тұтастықты 
қалыптастырады.  Бұл  тұтастықтың  аты  -тағы  да  қайталасақ,
«Абай  Үшкілі».
70

Абай әлемінің тууы мен даму заңдылығы - тарихи екеуцің: Абай 
мен Мухтар Эуезов дәуірлерінің ажыратылмас байланыстарынан 
туындайды. Абай дэуірі: улы ойшылдың өмір сүрген, тіршілік қурған 
ортасы; шығармашылығы мен қызметі тыныстаған заман; тарих 
кеңістігі мен уақыт өктемдігі; шығармашылыгы (ақьгадық, саяси- 
элеуметтік, философиялық,педагогикалық, психологиялық жэне 
сазгерлік т.б. түрлері) тың салаларын болашақ урпақтар ЗЗіі аша 
жатар. 
і
Мухтар Эуезов дэуірі: Абайды тану ілімінің тууы; Абай әлемінің 
іргетасы  қаланып  қалыптасуы  мен  дамуының  тарихы;  Абай 
даналығы мен улылығының дүниежүзі деңгейінде танылуы және 
әлемдік тарихи тулғалар қатарына көтерілуі.
Сөз етіп отырған екі дэуірге де бір сәт «ойлы көзбен» қарап, 
«шын ақылмен»  пайымдап, тарихын  зерттей,  баяндай  қарасақ: 
даналар тыныстаған әлеуметтік, қоғамдық орта. Абай пікірімен 
түйіндесек  -  ол  «қиянатшыл  дүние».  «Абай  жолы»  роман- 
эпопеясында Мухтар Эуезов айтатын  «қырсық тіршілік».  Абай 
болса  «соқтықпалы,  сокпақсыз  жерде»  өсіп,  «мыңмен  жалғыз 
алысқан» дана. Мухтар Эуезов «аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі» 
дегеннің  КПСС-тік  тоталитарлық  қысымы  шығандап  турған 
шағында өмір сүрген дана.
1996 жылдың 17 қаңтарында «Егемен Қазақстан» газеті бегінде 
жарияланған: «ЮНЕСКО уйғарымы бойынша - 1997 жыл Эуезов 
жылы деп жарияланды. «Әзірлігіміз капай!» деп куанышты хабарды 
жеткізе отырып, қазақ жерінен шыққан тағы бір әлемдік тарихи 
тулға салтанатына арналған тойдың жақындал қалғанын ескертіп, 
хабарлап еді, бул да тарихқа айналды. Абай әлемінің іргетасын 
қалаушыларының  бірі,  эрі  насихатгаушысы,  зерітеушісі  Абай 
даналығының тарихи жалғасы - Мухтар Әуезовтің жүзжылдық 
мерейтойы элемдік деңгейде салтанатпен аталып өтті. «Қазак елінің 
мерейі - биік болса екеи!» деген тілегіміз қабыл болғандай.
Абай әлемі тарихта алғаш қадам жасап, ғылыми жургшылыкка 
зін таныстыра бастауы жоғарыда келтірген Элкей Марғуланның
7!

орталық Мэскеу мұрағаттарынан тапқан Абай шығармаларының 
төрт тізбегінен (1884 жылдан бастап) басталады.
Бүгінгі  күнге дейін зерттеушілердің басын біріктіріп, бэрін 
толғандыратын философиялық мәселе - ол «Абай кім?» деген тарихи
сұрақ. Бұл көп салалы, сыры да, мэні де, элі де жетік ашылмаған 
тұгасггық мәселе. Абай элемінің санқилы, эр тарапты бағытгарының 
басын қосып, мақсатын анықгап, тұжырымдаптүйіндейтін, тагы 
қайталасақ: ол - «Абай кім?» деген мэңгілік сүрақ.
Абайды тану, Абайтану ілімі өзінің тарихи міндетін атқарып, 
қазіргі кезең сұранысына орай Абай әлеміне қоныс аударып, өрісін 
жаңартып, шаңырагын көтеріп жаггыр. «Абай ағартушы», «Абай үлы 
ақын», «Абай моралист» т.б. да қағидалар тарихи міндетін атқарып, 
Абай әлеміне жол ашқаны даусыз. Бүгінгі кезеңге сай, Абай әлемінің 
тың мәселелерін көтеріп, өзгерген талаптарды ескеретін - «Абай 
кім?» I  диалектикалықтүгастық қағида орнына жүретін ғылыми-
теориялық мэселе.
Абай мен Мүхтар Әуезовтің шығармаларына сүйене отырып,
қазіргі баспа бетіндегі деректерді ескерсек, Абай әлемін тануға ұлы
дананың өзі айтқан дай:
Түзу кел,  қисық-қыңыр,  қырын келмей,
Сыртын танып іс бітпес,  сырын көрмей.
Шүу дегенде құлагың  тосаңсиды,
Өскен  соң мүндай  сөзді  бүрын  көрмей.
Тац қаяамын,  алдыңгы айшқанды үқпай 
Жэне айта бер дейді жұрт тыным  бермей, 
деген өлең жолдарында мэңгілікке орныққан сараптағыш ойлар 
заман «сырын көруге» жетелік жасап, ойлылыққа, мәдениеттілікке 
шақырады.  Таным  мен  логиканың  ең  жемісті  деп  саналатын 
қағидасы  мен  ғылыми  әдістемелері  тарихтық,  тарихилық  пен 
логикалықтың ажыратылмас түтастығы.
«Өскен  соң  мүндай  сөзді  бұрын  көрмей»  деудің  терең 
философиялық мәні - осында. Қазан-ошақ басында айтыла салған
72

сылпың  сөз  емес,  керісінше,  ойлылыққа,  терең  философиялық 
толғанысқа бағыттайтын ғылыми ізденіс. Мұны ескермесек, онда 
Абай поэзиясы мен философиялықсөздерінің«сырын көрмей» деген 
гылыми  қагидасының,  эсіресе  мэнісін  де,  мазмүнын  да 
ұқпаган,елемеген болар едік. «Ақын мен ақындық міндеті туралы» 
ой толғайтын «Мен жазбаймын өлеңді» деген шығармасында 
(20 
т.,  145
 б.уІАбайдың «сырын көрмей» деген қарапайым қазақсьздері 
жүйе сипатына не болып, элемдік философияныңтаным мен логика 
т.б.  да  қағидаларымен  үндесіп,  сабақтасып,  «қисыны  мен 
қызықгыратын» сияқты.
Абай әлемі тарихын жасап, ғылыми-теорияық негізін салып, 
гылыми-эдістемелік  құралдарын  қалыптастыруда  ұлы  ойшыл 
Абайдың өзі ұсынған «түзу кел, қисық-қыңыр, қырын келмей» деген 
философиялық қагидасы дана егіз-сыңары - Мұхтар Әуезов үшін 
де эрі теория, эрі әдістемелік қызмет атқарғаны сөзсіз. Тұтастық 
ойлылық пен  ақиқатқа бастайды, тарих  пен танымның бұралаң
жолының бүлтарысында қалып қойма, - деп ескерткендей. Алдағы 
ізденісіміз бен зерггеулердің ғылыми-теориялық негізі жэне гылыми- 
әдістемелік құралы сапасында қабылдамақпыз.Айтпагымыз: сыңар 
жактамай, айла қалтқысыз тарих пен ғылым талаптарын Мүхтар 
Әуезов  қатаң  ұстанып,  пайдаланған  десек,  ақиқатты  сыйлап, 
мойындаган  болар  едік.  Мұхтар  Әуезовтің  жазушылық  жэне 
гылыми қызметінің ең өзекті, нысаналы да,тұтастыққа мегзейтін 
мақсатты багыттыл ыгынтүжырымдасақ - ол Абай әлемінің тарихы 
мен гылыми-теориялық негізін қалыптастыру болар деп ойлаймыз.
Мұхтар Әуезов - Абай элемінің тарихшысы да, эрі теоретигі. 
Бұл  бүгінде  аксиомага  айналганы  ақиқат.  Осыған  орай,  әуелі 
«тарих»деген  ұғымның  философиялық  сипатына  тоқталалық. 
Диалектиканың  түтастық  жэне  жан-жақтылық  қагидаларын 
басшылыққа алсақ - «тарих» жалпылық мэнінде бар тіршіліктің 
болмысы үнемі даму үстінде деген түсінік. Тарих - шекті де, шексіз 
үдеріс,  өмірді  де,  ойды  да  баптап,  шектеп,  жүгендеп  ұстауға 
тырысатын,  шамасынша  тізгінді  мықтап  үстау  үшін  бар  айла-
73

амалын жұмсайтын адам қоғамы іс-қимылдарынан туындаитын
объективті үдеріс.
Абай элемі - бүкіл бір дэуірді қамтитын тарихи үдеріс. Мұхгар
Эуезов  «Абай»,  «Абай  жолы»  роман-эпопеясы  арқылы  Абай
өмірімен ісін тарихқа сәйкестіре отырып талдап, зерттеп, жан-жакгы
бейнелеп, қазак халкының тарихи тұлға бітімін қалыптастырды.
Мұхтар Әуезовтің осы қасиетгерін Әлкей Марғұлан да айрықша
бағалаған. 
■
  ■
 
■
■
■
Адам ойлауының жасампаздығының кепілі - диалектиканы
таным мен логика теориясы, эрі ғылыми әдістемелік құралдары 
сапасында колдану жэне пайдалану. Осы жағдайда тарихтың қүрық 
тимеген,  жүгенсіз  кеткен  не  түрлі  асауларын  ауыздықтауға 
мүмкіндік  туады.  «Ауыздықтау»  -  карапайым  казақ  сөзі 
диалектиканың тарихилық жэне логикалық эдістерін түсінудің ең 
ұтымды жолы, асауды бағындырып, жөнге салып, тэртіпке келтіру 
дегенді білдірсе керек. Тарихтың шым-шытырық, бас-аягы жоқ 
окиғаларын жиынтыктап, талдап, зерттеп барып, жүйеге келтіріп, 
бұның даму заңдылыгын ашып түжырымдайтын ойлау мәдениеті 
(логика) философия тілінде, ойлаудың болмысқа (бүл тұста, тарихқа
сэйкестігі) бара-барлығы.
Абай элемінің тарихы Әлкей Маргүланның дерегі бойынша, 1884
жылдан басталады деп айтып өттік.  1918 жылы «Абай» журналы 
шыға бастады.  Иә,  1884-1918 жылдар аралығы қазақ халкының 
өмірінде айрықша із қалдырған тарихи оқигаларға толы. 
Осылардың 
ең  айшықтысы  -  екі  (ақпан  жэне  қазан)  орыс революциялары 
қазақ  халқын  отарлау  мен  орыстандыру  саясатынан  азат 
еткен жоқ.  Осының айрықиіа бір көрінісі -«Абай» журналыпың 
тагдыры.
Абай өмірі мен шыгармашылық қызметін зерттеп, таныстырып, 
насихаттауда «Абай» журналының аткарган қызметі - қазіргі күнге 
шейін ерекше. Осы журнал 1918 жылы Ж. Аймауытов пен Мүхтар 
Әуезовтіңтікелей қамқорлығы мен басшылыгы арқасында өмірге 
келіп, шыга бастаған болатын. КПСС-тін кай идеологына ұнамай
74

қалғаны белгісіз, сол жылы жабылды да, 74 жылдан соң, тек 1992 
жылы  гана  қайта  шыга бастады.  Журналдың  алғаш  редакторы 
Ж.Аймауытов «Журнал туралы» деген мақаласында: «Еңбек қылган 
ер қадірін білу - ел борышы, оның ішінде көңілі жетік оқығандар 
борышты. Абайды бетке ұстасақ, білгішке ергіштік нысанамызды 
көрсетеміз - бүл бір, адамдық борышымызды атқарамыз - бұл екі»
(«Абай»,  №   1,  1918 ж.,  4  б.)
  деп,  казак  элі  жете  білмейтін
өзінің ұлы перзенті - Абайды қадірлеуді келешек ұрпақтарға, эрі 
аманат, эрі парыз етіп тапсырды емес пе?!
Бүгінде «еңбек қылған ер қадірін» элем халықгары танып, біліп 
қадір-қүрмет көрсетіп отыр ғой. Халық айтатын «дана ешқашан да 
өлмейді»,  «аптынды тот баспайды» деуі де осыдан болар.  Абай 
әлемін қазақгың қалың қауымына жан-жақгы таныстыра бастаған 
да осы басылым  болатын.  Ойымыздың деректі болуы үшін осы 
журналда жарияланган Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовгің: 
«Абайдың  өнері  мен  һэм  қызметі  туралы»  деген  мақаласында 
айтылган Абай әлемі мазмұнын қалыптастьіратын алғаш қағидалы, 
элі де қүндылыгын сақгаган ойларымен танысайық. Міне, сол пікір: 
«Абайдың қиялы шалымды, ойы терең, ақыл білімнің эр тарауынан 
көкірегінде  асыл  қазына  көп»  -  дей  отырып,  Абай  әлемі 
қүрылымының басты дейтін салаларын былай деп тұжырымдаған: 
«Сол көп қазынаның барлық ырғағы нэзік сипатымен қазақтың 
ұсталмаған,  ысылмағанжуан тілімен  биязы  қылып  шығарады, 
ақындығы, ірі қызыл тілдік шешендігі. Абайдың ақындық өнері - 
тар жолды, бір беткей емес, эр тараулы, сегіз қырлы. Ол тараулар 
мынау:  мінез  түзететіндік  (ақлақы,  ақлақылық),  тереңнен 
толғайтындық (пэлсапасы), сыншылдық (критика), суретшілдік 
(көркемдік), жүректін мүң-зарын, сырын тапқыштык (лирика), ащы 
тілділік  (сатира),  ызамен  күлетіндік  (сарказм)  һэм  керемет
аудармашылық.
Мұндай эр жакты, сегіз қырлы өнер басқа ақындардан табыла 
бермейтін, тек Абайға хас сипат» 
(Жүсіпбек Аймауытов, Мүхтар

жүктеу/скачать 19,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: