IV Қазіргі кездегі миграция мәселелері

тастау арқылы халықтың жыныстық жас құрылымы өзгереді. Әрине, бұл 
үрдістер еңбек ресурстарының жетіспеушілігін туғызып қана қоймай, 
сондай-ақ өмірге және эмигранттар отбасының күнделікті өміріне және 
олардың әлеуметтік қоршаған ортаға қолайсыз өзгеріс енгізеді.
Халықтың көпшілігін уақытша, циклдік және қайталама орын 
алмастыруын туғызатын көші-қон үрдістерінің қарқындылығының артуы; 
жаңа ақпараттық технологиялар арқылы тұрақты байланыс планетаның 
әртүрлі аймақтарында «ұлтаралық қауымның» пайда болуына және 
өрістеуіне әкеліп соқтырған. Бұл қарқындылығы қандай-да бір нақты 
территориялық қалыптасумен анықталмайтын ерекше әлеуметтік топтарды 
құрады. Бұл жағдай – белгілі бір мемлекетктің құрамына қандай-да бір 
мигранттың жататындығы туралы дәстүрлі пікірлердің қуатты туындауы 
болып табылады; ол көбінесе дүниежүзіндегі ғаламдық үрдістердің негізі 
ретінде қарастырылады. Халықтың құбылмалылығы өзіндік әлеуметтік және 
мәдени сипатта едәуір әр қилы бола отырып, көлеммен арта беретіндігі 
туралы айтуға барлық негіз. Еш күмәнсіз ғаламдық дүниежүзінде көші-қон 
басталатын ғасырдағы әлеуметтік ландшафты қалыптастыратын едәуір 
әрекетті қозғалатын күштің бірі болады. Бір жағынан, көші-қон үрдістері 
бүгінгі таңда ғаламдық байланысқа ұлттық экономика және жеке 
бірлестіктердің ену нәтижесі болып табылады, екінші жағынан – олар 
келімсектерді қабылдау және шығару елдері секілді әлеуметтік қалыптасуға 
түрті болушы ретінде қарастырылуы мүмкін. Олардың әсер етуімен, Энтони 
Гидденстің бекітуі бойынша кеңістік әлеуметтік қарым-қатынастар өзгере 
бастады. 
Сәйкесінше көші-қон механизмдері мен беталыстарын жан-жақты 
танудың қажеттігі қазіргі таңда әдеттен тыс артқан және көптеген ғылыми 
ілім салатарының өкілдерінің қадалған назарын ескертеді. Оны дефографтар, 
әлеуметтік антропологтар, тарихшылар, саясатшылар, құқықтанушылар, 
әлеуметтік психологтар зерттейді. Социологтарға келетін болсақ, онда олар 
ешқашан көші-қон ілімін зерттеуде шетте қалмаған. Бұл проблемалы-
тақырыптық бағытта перспективті зерттеулер жүргізілуде, шетелде және 
Қазақстанда бірнеше қызықты ғылыми жұмыстар жариялануда.
Көші-қонның экономикалық және заңды зерттеулерінде әдетте 
күрделі құбылыстың субъективті жақтары зерттелмейді (мысалы, көші-қон 
субъектілерінің 
топтық 
ынтымақтастығының 
дамуы, 
мінез-құлық 
мотивациясы және т.б.). Әлеуметтік топтар мен көші-қон отбасыларының 
стратегиялары мен қажеттіліктеріне негізделген ұжымдық әрекет ретінде 
көші-қонның мәні көлеңкеде қалып кетеді. Тек экономикалық теориялардың 
постулаттарына ғана сүйенетін және адамдардың топтық және жаппай мінез-
құлық психологиясын ескермейтін, төтенше жағдайда орын алатын «тіршілік 
ету стратегиясының» рационализмі зерттеушінің ой-өрісіне теріс әсер етеді. 
Сондай-ақ қазіргі қоғамның әлеуметтік динамикасының, экономикалық, 
саяси, әлеуметтік-мәдени үрдістердің дамуының күшті факторы ретінде 
көші-қонның әсері жеткіліксіз ескеріледі. 

Айтылғандарға байланысты, біздің ойымызша, мигранттардың 
экономикалық және демографиялық сипаттамаларын түсіндіруден көші-қон 
ағымының құрамын, масштабын, бағытын едәуір терең түсіндіруге зерттеу 
барысында өзгерісті қатаң түрде талап етуі жетілген. Келімсектер кіретін 
елдерде 
мигранттардың 
экономикалық 
адаптациясын 
қарапайым 
түсіндіруден, жергілікті халықпен әлеуметтік шоғырлану жолдарын және 
түрлерін, әсіресе оның құрылымдарын және әлеуметтік қарым-қатынас 
динамикасы өзгерістері үшін жан-жақты зерттеулер жүргізуге көшу қажет. 
Басқаша айтқанда, көші-қон үрдісін қарапайым түсіндіруден олардың 
мағынасын терең және жан-жақты таныстыруға, олардың қалыптасу 
заңдылықтары мен механизмдері көрсетуге, осы базада талдауға және көші-
қон саясатының пара-пар қабылдануына ауысу қажет.
Қазіргі таңда неоклассикалық макро және микродеңгейлі теориялар, 
«жаңа экономикалық көші-қон» және «екі еңбек нарығы» теориясы, 
«дүниежүзілік жүйе» теориясы, желілік теориясы, «бірлескен себептер 
түсініктеме» теориясы секілді бірнеше көші-қон теориялары мен ғылыми 
бағыттар бар. Әлеуметтік экономикада көші-қонның феноменін түсіндіру 
үшін қосымша теориялардың ешқандай қажеттілігі жоқ деген пікір 
қалыптасқан. Дегенмен, қазіргі қоғамдағы көші-қон үрдістерінің масштабы 
мен олардың елдің және халықтың экономикалық, саяси, әлеуметтік-мәдени 
өмірлеріне әкеліп соқтыратын әлеуметтік өзгерістердің мағынасы оларды 
жан-жақты зерттеуге көңіл арттыруды талап етеді, сонымен қатар 
интегративтік ғылым ретінде социология өкілдері тарапынан қазіргі 
қоғамдық өмірдің күрделі құбылысы секілді көші-қонға кешенді талдауды 
жүзеге асыруға қабілетті болуды талап етеді. Көші-қон үрдістерін зерттеумен 
жүйелі түрде социологтар шұғылдануы қажет деген пікірдің маңызды дәлелі 
олар қазіргі таңда қоғамдық тіршілік әрекетінің қазіргі динамикасын 
сипаттайтын демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, саяси, әлеуметтік-
мәдени үрдістердің ғаламдық дамуы мен ірі көлемді модернизациясының 
жиынтық салдары ретінде барынша нақты көрсететін жағдай болып 
табылады. Көріп отырғанымыздай, көші-қон үрдістерінің пәнаралық ғылыми 
зерттеулерінің интеграторы ролі жиналған зерттеу тәжірибесі және 
әдістемелік арсенал, пәндік өріс ерекшеліктері, көп аспектілі мазмұны мен 
қызметтеріне байланысты аналитикалық әдістер мен технологиялардың 
жеткілікті арсеналдарына ие тек социологияға ғана жүзеге асыра алады. 
Әрине, көші-қон үрдісінің социологиялық теориясын дамытудың 
алғашқы кезеңінде оның пәндік мағынасын және мәселе өрісін құруға деген 
негізгі әдістемелік бағыттардың толыққанды біртұтастығына сенім арту 
қиындау 
болады. 
Осы 
үрдістердің 
зерттеуде 
мамандандырылған 
социологтарды не біріктіреді? Ең алдымен, біздің ғылымымыздың пәнін 
түсіну ұсынылады. Жалпыға мәлім, бұл мәселе туралы біздің социологиялық 
бірлестікте пікірталас ұзаққа созылмаған. Социология пәні ретінде «әртүрлі 
әлеуметтік-демограциялық, 
ұлттық, 
әлеуметтік-мамандандырылған 
құрылымдардың пайда болуымен түсіндірілетін нақты әлеуметтік-
экономикалық жағдайда адамның санасы мен мінез-құлқын» анықтаған 

Ж.Т.Тощенконың жеткілікті сенімді енгізген кейбір қорытындылармен 
келісуге болмайды. Тек социология пәнінің осындай ұғым позициясымен 
көші-қон үрдісінің механизмдерін және интегративтік социологиялық 
мағынасын ұғыну мүмкін (әрине, әлеуметтік ғылымның барлық кешеніне 
тұрақты сүйену кезінде). Бұл ұғым көші-қон мәселесін теориялық-
әдістемелік және қолданбалы зерттеудің біртұтастығын қамтамасыз етуге 
көмектеседі. 
Социологиялық ғылымның салалық бағыттарында зерттеудің арнайы 
пәнін жалпы социология пәнінің шеңберінен шықпайтын етіп дәлелдеу 
маңызды. Бұл жағдайда бұл түбегейлі талап органикалық байланысты 
субъектілерімен бірге көші-қон үрдістерінің сипаттамасының мәнін 
бейнелейтін және оларға институциональды, жағдай сипатында, объективті 
және субъективті аспектілермен социологиялық талдаудың ерекше қырларын 
іздестіруді жүзеге асыру қажет. Қоғамның барлық саласында әлеуметтік 
жағдайға тек көші-қон үрдісі әсер етпейтіндіктен – оны қабылдайтын, 
шығаратын халық (бұны «көші-қон үрдісі - фактор» деп айтамыз), бірақ оған 
жағдайда әсер ететін болса, онда бұл үрдісті талдау кещінде біз оның 
субъективтілік өрісінен бастауымыз қажет. Айта кету қажет, бұл үрдіс 
социологиялық талдау объектісі ретінде бір жағынан, адамдардың әлеуметтік 
өзара әрекеттестігінің өнімі, екінші жағынан – адамдардың арасындағы өзара 
байланыс пен қарым-қатынастың болуы, олардың өзара бағыты, органикалық 
өріс жиынтығында құрылған оқиғаларын реті секілді қарастырылады.

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: