Гімелер, аудармалар

да көркем шыққанда, спектакль көп ұтатыны хақ. Режиссер батырлық 
пен ауыл сыртындағы қақтығысты бірінші планға шығарып алған. 
Қойылымда ән, ақындық шабыт, сөз өнері – шығарманың арқауы, сал-
дар сол арқылы күрескер дәрежесіне көтеріледі ғой.
Той үстінде айтылған «Беташар», «Жар-жар» да өзінің көркемдік 
деңгейіне жетпеген. Шығарманың тартысын ширатып, екі жақты 
қырғи-қабақтыққа әкелетін – осы той үстіндегі «Жар-жар» мен «Бе-
ташар». Қойылымда өлеңдер орынсыз қысқартылғандықтан әрі 
ажарсыз айтылғандықтан, трагедияның ең бір түйінді жері лайықты 
шешім таппаған. Жоғарыдағы аталған мақалада «Жар-жардың» 
той сахнасындағы драмалық тартысқа қосар үлесін түсіндіре келіп: 
«... Екі жақ та айтайын деген еселі сөзін, ашу-кегін ешкім де бөгет 
болуға қақы жоқ, ауызға қақпақ бола алмайтын осындай ескі жора, 
дәстүр үстінде айтып, оқ атысып жатыр. Екі жақтың да тілін безеген 
ақындары бар»
*
, – деп орынды жазылған. Екі жақтың осы қақтығысы 
қойылымда әсерлі шықпаған. Режиссер трагедиядағы
 
өлең
 
жолда-
рын қысқартып тастаған. Сол қысқартудан Дулат бейнесі әлсіреп 
кеткен. Оның сөздерін басқа кейіпкерлер айтып жүр. Ал Ақбала мен 
Дулаттың жарасымды қалжың әзілдері де спектакльден түсіп қалған. 
Режиссер-қоюшы тілге түсінбей, орынсыз ықшамдаған жерлеріне ак-
терлер қауымы көңіл бөлуі қажет еді.
Қойылымдағы ақындық шабыт, салдық өнерді беруде Асан рөлін 
кезектесіп ойнаған М. Өтебаев пен Ж. Медетбаев, Дулат рөліндегі 
С. Оразбаев көп ізденіп, шығармалық тапқырлық танытқан. Асан 
салдың Қаракөзге деген аянышын ән арқылы өмірге қайта келтірмек 
болған әрекеттерін Ж. Медетбаев нәзік ашқан. Актердің дауыс үнінде, 
қимыл-қозғалысында, қайғылы жүзінде дертке ұшыраған жанға де-
ген адамгершілік сезім, жылы ниет, іштей қайғыру сәттері нанымды 
шыққан.
Спектакльдегі орталық кейіпкердің бірі – Нарша. Ол әлдінің ба-
ласы бола тұра, қалың малы төленген қалыңдығын күшпен алмай, 
өз махаббатымен, шын ниетімен келгенін қалайды. Қаракөздің оны 
менсінбеуі трагедияға душар етеді. Кейіпкер бойындағы осы күрделі 
психологиялық процесті актер М. Сүртібаев ойынында ұтымды бей-
нелеу таппады деген пікір білгірлікпен айтылған. Екінші орында-
ушы Ғ. Сүлейменов бейнені терең түсініп
,
оның ішкі арпалысын, 
трагедиялық халін жан-жақты ойластырып, соны ашудың бейнелі 
құралдарын тапқан.
Сахналық бейнелеу жағынан көркем шыққан – ескінің тірегі, 
*
Сонда.
407

дүйім елдің әміршісі Мөржан бәйбіше бейнесі. Бұл рөлдегі
С. Майқанова мен Ж. Жалмұхамбетова кейіпкер бейнесін жан-жақты 
түсініп, нағыз сахналық жинақтылыққа жеткізген. М. Әуезов жасаған 
кесек бейне сахнада да сол ірілігімен көрінген. Семіз бәйбіше баяу 
басып сахнаға шыққанда, төңірек су сепкендей басыла қалады. Екі 
актриса жасаған бейне біреу болғанымен, шығармалық даралығынан, 
орындау өзгешелігінен, ой-тұжырымнан туатын айырмашылық бар. 
Ж. Жалмұхамбетова жасаған Мөржанның кескін-келбеті өте суық, 
қимыл-қозғалысы да ауыр, сөзі өктем, түксиген қабағы ашылмай-
тын қатал жан болып бейнеленген. С. Майқанованың Мөржаны ауыр 
мінезді, қимыл-қозғалысы маңғаз, тәкаппарлығы да бар, сөзінде астар 
да, зіл де мол, ойланып асықпай сөйлейді, түскен жерін ойып түсетін 
адуын бәйбіше.
Осы алуандас бояуы қалың шыққан X. Елебекова жасаған қырсық 
мінезді, басынан сөз асырмайтын намысқой, тентек құдағи – Текті. 
Үнемі Мөржанның қасы мен қабағын бағып жүретін Жабай –
С. Қожамқұлов пен Жарылғап – Қ. Бадыров, қайын сіңлісінің 
тағдырына бәйек болып жүрген асыл жеңге Ақбала – Б. Римова, т. б. 
рөлдер де спектакльдің елеулі табысы болды.
«Қаракөз» трагедиясы сахнадан түспей, үнемі қайталап қойылып 
келеді. Сексенінші жылдардың басында трагедияны М. Әуезов 
атындағы драма және бірнеше облыстық театрлар қайтадан қойды. Ре-
жиссер Ә. Мәмбетов шығарма табиғатына көп тереңдемей, бұрынғы 
қойылымда толық ашылыңқырамай қалған ақын-салдар бейнелері мен 
өнеріне, «Жар-жар», «Беташардың» дұрыс орындалуын ойластырып, 
спектакльді лирикалық тұрғыдан қарастырған. Сырым мен Қаракөз 
арасындағы махаббат желісіне барынша айқындық беріліп, екеуінің 
кездесуі ақ қайың өскен сұлу табиғат аясында өтуі де осыдан. Мұнда 
қолданылған айналмалы сахна (суретші Е. Тұяқов) актерлердің әрекет 
жасауына ыңғайлы болғанымен, қойылымның поэтикалық мазмұнына 
сай келе бермейді.
Сырым мен Қаракөз рөлдерін орындаушылар режиссерлік ой-
мақсаттың үрдісіне қарай махаббат сезіміне берілген қос ғашықтың 
ішкі көңіл күй толғаныстарын ашуға ұмтылған.
Сырым рөлін орындаушылардың ішінде «жаланған ер, жалындаған 
ақын» шынайы суреттеуге жеткен – талантты актер Әнуар Боранбаев. 
Ол ән мен драмалық әрекеттің үйлесімді тұтастығын тауып, кейіпкер 
бейнесін әр қырынан ашқан. Ішкі қызулық пен әсем қимыл-қозғалысқа 
құрылған мұның Сырымы ақынша толғайды, көңіл күй арпалыстарын 
ашуда асырып та, тасытып та жібермей, сахналық өлшеммен келген.
408

Ұзақ жыл сахнада үзіліссіз жүріп келе жатқан қойылымда Қаракөз 
рөлін жол-жөнекей көптеген жас актриса ойнап келді. Солардың 
ішінде М. Өте кешева, Г. Әспетова, Ш. Ахметова, Г. Ералиева, т. б. 
Қаракөз рөлін өзінше түсініп ойнағандар. Жас арудың трагедиялық 
толғаныстарын жеткізуде М. Өте кешева мен Г. Әспетованың 
ізденістері көңіл аударарлық. Соңғы орындаушы Қаракөздің жында-
ну сәті мен процесін өзінше түсініп, басқаларға ұқсамайтын бейнелеу 
тәсілдерін қарастырған. Мұнда күрескерлік емес, тағдырына мойын-
сыну бар.
Сонымен, «Қаракөз» спектаклі режиссура тарапынан кет-
кен олқылықта рына қарамастан, театр репертуарынан берік 
орын алып келеді. Ол театрдың түрлі елдердегі гастрольдерінде 
де көрсетіліп келді. Қойылымға берілген баға барлық жерде де, 
негізінен, байсалды болғанымен, әжептәуір сын да айтылды. Соған 
қарамастан, спектакльдің табысты өтуі, ең алдымен, М. Әуезовтің 
шығармасының жоғары көркемдік сапасына тікелей байланысты. 
Қазақ драматургнясының алтын қорына қосылған «Қаракөз» трагеди-
ясы өзінің тамаша көркемдік ерекшелігіне лайық сахналық бейнелеуді 
қажет етіп отыр. Ұлы жазушының 100 жылдық мерекесіне арналған 
қойылымдар осы биік талап биігінен көрінуі үлкен шығармалық сын.
Облыстық театрлардың ішінде Талдықорған, Семей, Жетісай 
ұжымдары ның қойылымдарынан әрқайсысының өзіне тән ізденіс 
жолдарын аңғаруға болады. Алматыдағы шығармалық сапар 
шымылдығын «Қаракөзбен» ашқан талдықорғандықтар қойылымдық 
жүйесі әбден қалыптасып қалған пьесаға өзінше, тың жолмен келіпті. 
Ешкімге еліктемеу, тыңнан сахналық бейнелеу құралдарын қарастыру 
– шығармалық өмірін енді бастаған театрға бірден-бір сара жол, дұрыс 
бағыт.
Спектакльді қойған Қалмақан Бейсенбиев бұрын-соңды ре-
жиссурамен айналыспағанымен, актер болып әжептәуір рөлдерде 
ойнаған, сахна өнерінің сырына қанық. «Қаракөзді» қоюдағы режис-
сура оның көрген-білген актерлік тәжірибесінен туған. Ең алдымен 
ол трагедияның сахналық бейнелеу үлгісін табуға ұмтылған. Ыңғайлы 
станокты қолдануы – актердің әрекет жасауына қолайлы болып 
шыққан. Халық өнерінің дәстүріне, этнографиялық көркемдік бейне-
леу құралдарына сүйенуі – қойылымға ерекше ұлттық бояу, нақыш 
берген. «Жар-жар», «Беташарлардың», ақын-салдар өлең-әндерінің 
келісті орындалуы бұл спектакльдің ұтымды жағы. Және қойылымды 
көрермен қауымның барынша жылы қарсы алуы да осыған тікелей 
байланысты.
409
27–1247

Қойылымның поэтикалық тынысының еркін ашылуы – мұндағы 
Сырым, Асан рөлдеріндегі жас актерлер өнерінің ықпалы. Және екі 
актердің де домбыра тартуы, тамаша әнші болуы – рөлдерінің ғана емес, 
тұтас спектакльдің көрермен көкейіне жол табуына мүмкіндік берген. 
Сырым – Сағат Жылгелдиевтің орындауында нағыз қызуқанды, бірде 
лапылдап, бірде жауа тын күндей түнеріп, оқиғаның барысына, даму-
ына қарай актер кейіпкердің көңіл күйін толық ашқан. Қаракөзбен 
кездесетін сахналарда актер Сырымның сүйгеніне жас жүрегімен 
беріле, жан-тәнімен құлап тусуі, іштегі асыл арманын ақтарып таста-
уы, қиылып барып қайтатын сәттері әсерлі-ақ. Дегенмен, жас актерге 
әлі де ізденетін, толықтыратын жерлер бар. «Жаланған ер, жалындаған 
ақындық» іштен біте қайнап шықса ғой, шіркін! Соңғы көріністегі 
Сырымның от-жалынды құйындай үйіріп, найзағай ойнатып, жау-
ар күндей нөсерлетіп келетін монологтің қысқарып қалуы өкінішті-
ақ. Жалпы Сырым тәжірибе аздығынан туған кейбір кемістіктеріне 
қарамастан жас актердің талантын байқатқан, өнердегі өзіндік жолы-
на кепіл болатын табыс қатарына қосылады.
Қаракөз рөлін ойнаған Жібек Лебаева ару психологиясын, харак-
тер табиғатын жете түсінген. Кер заманда басында бостандық, өзінде 
ерік жоқ арудың асыл арманын, махаббатын Сырыммен өтетін сахна-
ларда актриса нанымды ашқан. Қарақат көздері мөлтілдеп, қимасымен 
қоштасатын сахналарда Қаракөздің психологиялық толғаныстары, 
қимыл-әрекеттері әсерлі. Қаракөздің қолға түсіп, әсіресе жындану 
сәтін талдықорғандықтар өзінше қызық шешкен. Станоктың асты-
нан берілген жарық есінен танып жатқан Қаракөздің бетіне түсіп, қыз 
психологиясындағы өзгерістерге қарай қызыл-жасылға бөленуі, жын-
дану процесінен сипат беріп өту ұтымды шыққан.
Қойылымда Кендебай Темірбаев, Нұрлан Әлбосынов – Асан, 
Дулаттардың рөлдеріндегі салдық кескінін беруді толық менгерген. 
Әсіресе, Қ. Темірбаев ақынжанды Асанның характерін нанымды 
ашқан. Оның шаршы топ алдында домбырасын безілдетіп, іркілмей 
шырқай жөнелуі, тыңдаушысын өзіне үйіріп әкетуі, ширақ қимылдап, 
еркін сілтеуі бәрі де кейіпкер бейнесіне үйлесімді шыққан.
Актерлердің жастығына қарамастан, көпшілік рөлдерде характер 
ерекшеліктері сақталған. Г. Шәкірова (Ақбала), М. Шәкіров (Нар-
ша), тіпті жасы үлкен кейіпкерлердің де бейнелері жас актерлердің 
ойынында иланымды шыққан. Алмахан Кенжебекова ел билеген 
Мөржан бәйбішенің сұсты да суық жүзінен бастап, психологиялық 
толғаныстарын да тап басқан. Ал ақсақалдар – Жарылғап
(Д. Мұсабеков), Жабай (Т. Ахметов), Тойсары (С. Нұрғалықов), кемпір 
410

– Текті (Ә. Ыдырышева) рөлдерін де жас актерлер меңгеріп, характер 
ерекшеліктерін ашқан.
Режиссура әлсіздігінен қойылым ырғақ-тынысының толық 
анықтал мауынан туған кейбір шұбалаңқылық, сөз құдіретіне жете мән 
бермеу – жас ұжым спектаклінің кемшілігі.
Осы тұста Есмұқан Обаевтың режиссурасымен семейліктер 
қойған «Қаракөздің» идеялық-көркемдік нысанасы феодалдық 
дәуірдің бұғауын үзіп, бас бостандығы мен махаббат еркіндігіне 
жету жолындағы күрес. Сахналық көркемдеуден бастап, актер ойын-
дарына дейін барлығы да осы идеяға бағындырылған. Сырым (арт.
Қ. Байжұманов) мен Қаракөз (арт. Г. Аманжанова) сахналық 
әрекеттері де осы режиссерлік ой-мақсаттан өрбиді. Трагедияға бұлай 
келу де сахналық заңдылықтан туған. Әйтсе де, ақындық шабыт пен 
сал-серілер өнеріне, кейіпкерлердің терең сезімдеріне, ән мен күйге, 
мәңгілік махаббат әрекет желісіне құрылған трагедия мұнан гөрі 
басқаша, поэтикалық жолмен келуді қалайтыны талас тудырмайды.
Трагедия табиғатындағы осы бір көркемдік ерекшелікті 
жіті аңғарған режиссер Райымбек Сейтметов қойған «Қаракөз» 
спектаклінің шешімінде Сырым мен Қаракөзді, Мөржан мен Нар-
шаны ойнаған сол уақыттағы жас актерлер Т. Қыстаубаев пен
Ш. Қожамұратова, М. Жұмаділдаева мен З. Найзағараев өнерлерінде 
басқаларда кездесе бермейтін жаңалық, тың бояу, қызық ой-тұжырым 
бар.
Сырым рөліндегі Т. Қыстаубаев өз кейіпкерінің жан-дүниесін өте 
терең ұғыпты. Актер кейіпкер бойынан жалындаған ақындық ша-
быт, батырға тән қайсарлық, болмыс сырын саралаған ойшыл фило-
соф іздепті. Т. Қыстаубаевтың Сырымы табиғатынан ақынжанды 
өнер адамы. Спектакльдің соңында Қаракөзін құшақтап, сағынышы 
мен өксігін баса алмай аңыратып салған ән еріксіз баурап әкетеді. 
Мәселе актердің даусында емес, өлең мазмұнындағы драматизмді, 
трагедиялық қайғыны шебер жеткізуінде.
Актер З. Найзағараев жасаған Нарша бейнесі де тың қырынан 
көрінді. Бізге таныс Наршалардың көбі сарыуайым, белгісіз дерт-
ке душар болғандар типтес болып келетін. Жетісайлық жас актер 
спектакльдің басынан шынайы махаббатқа берілген адамның пси-
хологиясын нанымды да нәзік ашқан. Қаракөздің түңіле бастауынан 
оның Наршасының мазасы кетіп, өзгеріп сала береді. Актер махаббат 
дертіне ұшыраған жас мырзаның трагедиясын береді.
Қазақ театрларының барлық даму белестерінде шешуші рөл 
атқарған М. Әуезовтің «Қаракөз» трагедиясы ұлттық драматургияның 
411

озық классикалық үлгісі. Ол репертуардан түспей, театрлардың 
шығармалық даму жолдарын анықтап келеді. Және әр ұжым бұл траге-
дияны әр кезеңнің талап-талғамына қарай қайталап сахнаға шығарып 
отыр. Бұл жолдағы ізденіс, эксперимент әлі жүре бермек. Әлемдік 
классикалық шығарманың деңгейіне көтерілген трагедияның барлық 
көркемдік ерекшеліктерін театрлар әлі сарқып болған жоқ, оның терең 
идеялық-көркемдік мазмұны сахналық тың ой-тұжырымды тілейді.

жүктеу/скачать 4,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: