Сборник международной конференции «модернизация сознания: характер передачи образа «Әлем»

«САНАДАҒЫ ЖАҢҒЫРУ: «ӘЛЕМ» БЕЙНЕСІНІҢ РУХАНИ МҰРАЛАРДА БЕРІЛУ СИПАТЫ»
АТТЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ
12 
Симтиков Ж.Қ. 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың кафедра меңгерушісі, 
саяси ғылымдарының докторы, 
Алматы, Қазақстан 
ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘДІЛЕТТІ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУДЫҢ 
РУХАНИ САБАҚТАСТЫҒЫ 
Әділетті болу тұлға ғұмырындағы басты принцип және адамзат баласының басты арманда-
рының негізі. Ал мемлекет үшін оның орны ерекше. Әділеттілік туралы әлемдік деңгейдегі ғұла-
малар ғұмырларын сарп еткен. Мемлекетті күшейтіп, тәуелсіздікті қорғайтын қоғамда әділетті-
ліктің орны қандай болуы керек? Бұған қатысты адамзат тарихында Платон, Аристотель, Әл-
Фараби, Жүсіп Баласағұн сынды ойшылдар жауап беріп оны Абай толықтыра түскен. Кемеңгер 
тұлғалардың әділетті қоғам құру жөніндегі идеялары қашанда өркениетті мемлекеттің үлгісі, 
өлшемі болып табылады.
Мысалы Платон «әділеттілік дегеніміз не?» – деген мәселеге жауап іздеумен өткен. Ол 
әділеттілік туралы шынайы ұғымдарды ұсынуды және шынайы билеушінің сипаттамалық 
қасиеттерін көрсетуді ғана есте ұстаған. Платонның пікірінше, мемлекет, адам сияқты, жоғары 
және төменгі барлық қабілеттер мен бейімділіктердің үйлесімді үйлесімі болып табылады 
Қоғамның бір бөлігі біздің табиғатымыздың құмарлықтарына, бейімділіктеріне, сезімдеріне, 
ақыл-ой қабілеттеріне сәйкес келеді. Біздің әрқайсымыз сияқты, оның адамдық мақсатын 
орындау үшін барлық физикалық және ақыл-ой қабілеттері қажет, ал құмарлықтар Мен 
бейімділіктер, егер олар тиісті шекарадан өтпесе, ақыл-ой мен қиял сияқты пайдалы, сонымен 
қатар адамның әртүрлі табиғаты пайдалы және мемлекет мақсатына сай келеді. Адамдардың 
дарындарын ажырата білу және оларға қабілеттеріне сәйкес жағдай жасау – бұл кемелді 
мемлекеттің бірінші міндеті [1]. 
Адамзаттың «екінші ұстазы» Әл-Фарабидің идеяларынан түсінетініміз мемлекет халықтың, 
жеке адамның рухани болмысының толыққандылығымен, тереңдігімен нығаяды. «Қайырымды 
қаланың бірінші басшысы, ол – қайырымды халықтың басшысы және жер жүзін мекендейтін 
елдің басшысы. Өз бойында туа біткен он екі қасиетті ұштастырған адам» болуы керек деген [2].
Ол «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары» еңбегінде адамдар қоғам болып өмір сүре 
бастайды. Сол қоғамды үлкен, орташа және шағын қоғам –деп бөліп қарайды. Үлкен қоғам – 
жерде тіршілік ететін барлық адамдар қоғамының жиынтығы, орташа қоғам – адамдардың 
жердің бір бөлігінде ғана бірігуі, ал кіші қоғам – бұл кішкентай қала, ауыл тұрғындарының бі-
рігіп, ұйымдасуы. Қоғамның ең кемелденген формасын «қала» деп санайды. Ойшылдың ай-
туынша, биік игілік пен жоғары кемелдікке бірінші кезекте кемелденудің соңғы сатысында 
тұрған қоғам емес, қала қол жеткізеді. Ал қала әртүрлі болады, ол көбінесе қандай адам басқара-
тынына байланысты. Себебі адамдар қоғамға өз еркімен еркін біріккендер. Сәйкесінше, адамдар 
жаман істерді тындыру үшін, зұлымдық жасау үшін де бірігуі мүмкін. Ұйымдасқан топ құрып, 
мемлекетті, халықты алдайтындарды айтса керек. Қала – жасанды орта. Қалада ойыңа келгенді 
істеу мүмкін емес, бір адамның оғаш қылығы, әрекеті басқа біреудің құқығына, тағдырына, өмі-
ріне қауіп төндірсе не болғаны?!
Неғұрлым кемелденген қала – бұл ізгі қала. Бұл жерде адамдар бір-біріне өзара көмектесу 
үшін, өздері кемелдену үшін, ортақ бақытқа қол жеткізу үшін бастарын қосады. Ғұлама 
салауатты, ізгі қаланы барлық дене мүшелері үйлесімді қызмет ететін сау адамның денесіне 
балайды.
Жүсіп Баласағұн үшін әділ билеушінің оқиғасы ең басты мәселе екені белгілі. Ол адам 
тағдыры мен ел болашағын біріктіре талқылайды. Өз заманында «Құтты білік» дастанын 
мемлекетті басқару жөніндегі заң ережелер жинағы ретінде танылған болатын. Сондықтан 
«әділеттілік» ұғымы Жүсіп Баласағұнның әлеуметтік-этикалық ілімінің абсолютті және объек-
тивті негізін құрайды. Қалған этикалық ұғымдар табиғатта салыстырмалы және субъективті 
болып табылады. Әділеттілік – қоғам дамуының қозғаушы күші. Әділеттілік қағидаттарына 

МЕЖДУНАРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «МОДЕРНИЗАЦИЯ СОЗНАНИЯ:
ХАРАКТЕР ПЕРЕДАЧИ ОБРАЗА «ӘЛЕМ» В ДУХОВНОМ НАСЛЕДИИ
13 
негізделген қоғам әрқашан өркендейді. Ол «әділеттілік» ұғымын негізінен әлеуметтік тұрғыдан 
қарастырады. Осыған байланысты әділеттілік мемлекет басшысының да, қоғам мүшелерінің де 
бір-бірінің алдындағы өз міндеттерін орындауын, әрқайсысының қоғамдық және саяси 
жағдайына сәйкес еңбек бөлінісіне негізделген өз борышын орындауын болжайды. Осыған 
байланысты Жүсіп Баласағұнның әділеттілік тақырыбындағы ойлары оның әділ басқару 
формасы туралы идеяларын ең көп бейнелегенін атап өткен жөн. Ол әділ билеушінің бейнесін 
жасауға тырысты, бірақ оның осы бағыттағы ізденістері оның идеалды әлеуметтік жүйе туралы 
ойларын, қоғамдық тәртіпті жақсарту туралы утопиялық ойларымен аяқталды [3]. 
Жоғарыда айтылған ойларды Абай өзінің Отыз сегізінші қара сөзінде былай деп толықтыра 
түскен: «Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі – надандық, 
екінші – еріншектік, үшінші – залымдық. Надандық – білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш 
нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік – күллі дүниедегі 
өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады. За-
лымдық – адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жырт-
қыш хайуан хисабына қосылады» [4. 100 б.]. Әл-Фараби мен Абай – Шығыс пен Батыс әлемінің 
үздік жетістіктерін үйлестірген, өркениеттер тоғысында озық ой айтқан ғибратты ғұламалар. 
Қазақ үшін Абайдың данышпандық тұжырымдары – адастырмас темірқазық екені рас. 
Ел болмысының негізін құрайтын ұрпақтың болмысы оң сенім, дұрыс таным, сапалы білім, 
денсаулық, табиғи ортаның тазалығы, қоғамдық ортадағы қайырымдылық, адамдардың бір-
біріне деген адамгершілігі, жауаптылық мемлекетті көркейтеді. Ұрпағын дұрыс тәрбиелеп, 
қорғай білген елдің ұрпағы елін қорғайды дегенге саяды. 
Біз соңғы кездері Жаңа Қазақстанды құрамыз деп айтып жүрміз. Алдымен бұл тәуелсіздік 
кезеңіндегі құрылатын 

жүктеу/скачать 2,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: