ҚАЗАҚСТАНДЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҒЫНА ЖОЛ БЕРМЕУДІҢ

950 
madina.tashenova@inbox.ru 
 
Құрылған күннен бастап, кез келген ұйым, өнімділік көрсеткіштерінің күрт нашарлауымен 
жүретін жедел дағдарысқа әкелуі мүмкін бірқатар қиындықтарға тап болады. Қатаң 
бәсекелестік жағдайында, нарықтың басқару нысандары жеке кәсіпкерлік субъектілерінің 
төлем қабілетсіздігі немесе олардың уақытша дәрменсіздігіне әкеледі. 
Ұйым өз қызметін бастаған кезде, нарықта, әдетте, бәсекелес фирмалардың 
айтарлықтай саны бар. Нарықтағы белгілі бір орынды, өз позицияны иелену оңай емес. 
Көптеген ұйымдар, бәсекеге төтеп бере алмай, банкротқа ұшырайды. 
Бастамас бұрын, банкроттық деген не екенін түсінейік. Банкроттық – борышкердiң сот 
шешiмiмен танылған, оны тарату үшін негiз болып табылатын дәрменсiздiгi. Борышқорды 
банкрот деп танудың негіздері, тәртібі мен рәсімі ҚР «Оңалту және банкроттық туралы» 
заңында (07.03.2014) көзделген. Осы заң бойынша банкроттық ерікті не ықтиярсыз түрде 
жүзеге асырылуы мүмкін. Егер борышқор өзінің төлем қабілетсіздігі жайында сотқа арыз 
берсе, онда ол ерікті банкрот болып табылады. Алайда борышқор арызын соттың тиісті 
шешімінсіз кері қайтарып ала алмайды. Ал, ықтиярсыз Банкроттық туралы іс қозғауға кредит 
берушінің талабы негіз болады. 
Банкроттықтың негізгі себептерін сыртқы және ішкі деп бөлуге болады. 
Сыртқы жағдайларға компаниялар өздеріне тәуелсіз себептер бойынша қаржылық 
міндеттемелерді орындау мүмкіндігін жоғалтқан жағдайлар жатады: экономикалық, саяси, 
демографиялық және т. б. 
Экономиканың ауыр жағдайында кәсіпорындардың жұмысы да қиынға соғады. Дағдарыстар, 
инфляция, валюта бағамының төмендеуі, жоғары салықтар, серіктес компаниялардың күйреуі 
және компания үшін қажетті ресурстар бағасының өсуі-осы факторлардың барлығы ерте ме, 
кеш пе компанияның қаржылық жағдайын нашарлатуы мүмкін. 
Саяси 
факторларды да жоққа шығаруға болмайды. Елдегі қоғам мен
биліктің тұрақсыздығы, шетелдік инвесторлар мен келісімшарттардың жоғалуы 
және заңнаманың жетілмегендігі кәсіпорындардың өркендеуіне
сирек 
ықпал
етеді. Сонымен қатар, кәсіпорыннің сәтті жұмысында әртүрлі табиғи апаттар 
мен пандемиялар үлкен рөл атқарады. Жоғарыда айтылғандай, валюта 
бағамының күрт
өзгеруі кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етуі мүмкін. Еліміздің 
экономикалық тарихында бірнеше рет басқа мемлекеттердің валюталарына қатысты
ұлттық валюта бағамының 
төмендеуі, яғни 
девальвация болды. 
Біздің ұлттық валютамыз теңге, 1993 жылғы 15 қарашада айналымға енгізілді. Сол кезде 
теңге 1 долларға 4,7 теңгені құрады. 2022 жылғы 11 наурызда, теңге АҚШ долларына қатысты 
ең төменгі 520 теңгеге жетті. Өз тарихында теңге доллармен салыстырғанда шамамен 11 мың 
пайызға арзандады. Бұл ел экономикасында өз ізін қалдырған жоқ деп айтуға болмайды. 
Әрбір девальвациямен, Қазақстандағы кәсіпорындардың жұмыс істеуі қиынға соғады. 
Өйткені, валютаның күрт өсуі бұған қатты әсер етеді. Біздің елімізде, көптеген кәсіпорындар 
шетелдік компаниялармен жұмыс істейді және шетел валютасына қатысты теңгенің 
арзандауы, кәсіпорындарды жеткізушілер алдындағы өз міндеттемелері алдында одан да 
осал етеді. Осыған байланысты, елде тауарлар мен ресурстар бағасының өсуі, яғни инфляция 
байқалады. 
Тәуелсіз Қазақстан тарихында инфляция 2960% - дан асқан жылдар болды. 2008-2014 
жылдары бағаның өсуі 6-9,5% дәлізде ұсталды. 2015 жылы инфляция 13,6% - ға дейін өсті. 
Осыдан кейін, бірнеше жыл бойы, әртүрлі экономикалық күйзелістерге қарамастан, инфляция 
біржақты дәлізде ұсталды. 
Алайда, бұл 2022 жылы Ресей Украина территориясына басып кірген кезде өзгерді. Содан 
кейін шекаралар жабылып, Ресейге қарсы санкциялар енгізілді. Нәтижесінде халықаралық 
нарықтағы жағдай нашарлады. Мұның бәрі Қазақстанға да әсер етті. Осылайша, 2022 жылғы 
наурызда инфляция 12% - ға дейін өсті және жыл бойы өсуді жалғастырды. Нәтижесінде 

951 
жылдық көрсеткіш 20,3% - ға жетті. Сондай-ақ, 2022 жылы Ұлттық Банк жоғары инфляцияға 
байланысты базалық мөлшерлемені бірнеше рет көтерген болатын. Мөлшерлеме бойынша 
соңғы шешім өткен жылдың 5 желтоқсанында қабылданды. Содан кейін елдің бас банкі 
мөлшерлемені 16,75% - ға дейін көтерді. 
Жоғарыда айтылғандай, тауарларға, қызметтерге және ресурстарға бағаның өсуі 
кәсіпорындарға ғана емес, жалпы елге де кері әсерін тигізеді. Мұндай жағдайда 
кәсіпорындарға тұрақтылығын сақтау қиынырақ. Сонымен қатар, бизнесті дамытуға несие алу 
әлдеқайда қиын болды және оның себебі базалық мөлшерлеменің өсуі. 
Жоғарыда біз кәсіпорын банкроттығының сыртқы факторларын талдадық. Енді 
банкроттықтың ішкі факторларын қарастырсақ, ішкі факторларға компанияның нашар 
менеджменті, ескірген техника мен технологиялар, айналым қаражаттарының жетіспеушілігі 
және басқа факторлар жатады. 
Сапасыз жарнамаға немесе қате маркетингтік зерттеулерге байланысты өнімді сатуда 
қиындықтар туындауы мүмкін - егер халықтың өнімге деген сұранысы күтілгеннен аз болса, 
компанияға қиын болады. 
Сондай-ақ, уақыт өте келе фирмалар жабдықтың ескіруіне және бәсекелестермен тең 
дәрежеде бәсекеге түсе алмауына байланысты пайдасын жоғалтуы мүмкін. Егер бұл ұзақ 
уақытқа созылса, онда ерте ме, кеш пе, кәсіпорынды басқа қарсыластар ығыстырады, бұл 
сөзсіз банкроттыққа әкеледі. 
2022 жылдың алғашқы күндеріне оралсақ - қаңтар айындағы оқиғалар, бүкіл елде болған 
тәртіпсіздіктер көптеген ұйымдардың жұмысын тоқтатты және көптеген кәсіпкерлер тонау 
мен сауда нүктелерінің бұзылуына тап болды. 
Ауыр шығындарға: 1602 сауда нысаны, 52 қоғамдық тамақтану, 77 қаржы секторы, 27 
логистика, 5 бұқаралық ақпарат құралдары нысандары тап болды. 
Содан кейін, мемлекет осы қиын күндерде зардап шеккендердің барлығын қолдауға 
міндеттенді-1640 кәсіпкерге 16 млрд теңгеден астам жергілікті бюджет қаражатынан және сол 
бизнестің қолдауымен төленді. 
Алайда, ел экономикасы үшін қиындықтар мұнымен аяқталған жоқ. 24 ақпанда Ресей 
әскерлері Украинаға басып кірді. 
Бұл Ресейге қатысты 10 мыңнан астам санкция енгізуге әкелді. Сонымен қатар, 1 мыңнан 
астам ірі халықаралық компаниялар елден кетті немесе сауда қатынастарын үзді. 
Нәтижесінде бұл факторлардың барлығы Ресей Федерациясының экономикасына ғана емес, 
көрші елдерге де әсер етті. Бірінші кезекте Қазақстанға, өйткені Ресей ірі сауда серіктесі 
болып табылады және оның тауар айналымындағы үлесі 2021 жылдың соңында 42% - ға 
жетті. Жеткізу үлесі 90% - ға дейін жеткен елдің солтүстік аймақтары ең көп зардап шекті. 
Жағдай көбінесе Қазақстанның импортқа тәуелділігінің жоғары болуына байланысты 
ушығып кетті. Тауарлардың көп бөлігі Ресей Федерациясының аумағы арқылы жеткізілді. 
Санкциялар енгізілгеннен кейін маршруттық жолдар үзілді. Тауарларды жеткізу енді Қытай 
мен Каспий теңізі арқылы басқа жолдармен жүреді. Мұның бәрі жеткізу мерзімін ұзартты 
және логистикалық қызметтер бағасының айтарлықтай өсуіне әкелді. Сондай-ақ, көлік 
желісінің өзі көтерілген жеткізілімдерді тасымалдай алмайды, өйткені ол бастапқыда 
жүктеменің осы деңгейіне есептелмеген. 
Шетелдік корреспондент-банктер қазақстандық кәсіпкерлердің кімге ақша аударатыны және 
тауарларды кімнен алатыны туралы қосымша ақпарат сұрай бастағандықтан, жағдай 
санкциялық тексерулермен де ушығып кетті. Кейбір жағдайларда бұл ақпаратты өңдеу үш 
аптаға созылды және бұл ақша аудару мерзіміне әсер етті. 
2020-2022 жылдары қанша кәсіпорын таратылып, ашылды? Сызба 1. 2020-2022 жылдар 
аралығында кәсіпорындардың саны 

952 
Қорытындылай келе, Қазақстан-жас, тек дамушы ел. Елді дамытудың тікенді жолында, 
көптеген проблемалар мен кедергілер бар екені белгілі. Тиісінше, біздің еліміздің 
экономикасы да өрлеу мен құлдырау арқылы дамып келеді. Кәсіпорынның банкроттығында 
ел экономикасы үлкен рөл атқарады. 
Соңғы үш жыл біздің еліміз үшін ғана емес, бүкіл әлем үшін оңай болмаса да, жыл сайын 
кәсіпорындар саны артып келеді. Бірақ әлі де бәсекеге қабілетті емес, өзекті емес және 
экономиканың қатал жағдайларына бейімделе алмайтын кәсіпорындар әлі де жабылуда. 
Қолданылған әдебиеттер 
1.
Добровинский А.П. Антикризисное управление организацией: учебное пособие / А.П. 
Добровинский; Национальный исследовательский Томский политехнический университет. − 
Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2013. – 240 с. 
2.
«Оңалту және банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 7 
наурыздағы 
№ 
176-V 
ҚРЗ 
– 
«Әділет» 
Ақпараттық-құқықтық 
жүйесі
https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1400000176
 
3.
Почему становятся банкротами — понятие банкротства, причины, профилактика | Блог 
Совкомбанка (sovcombank.ru)
 
4.
Мельников В. Д. Финансы: Учебник, Утверждено Министерством образования и науки 
Республики Казахстан, Алматы, 2011 
5.
 
Кризис роста: как менялась инфляция в Казахстане. Инфографика (lsm.kz)
 
6.
 
Что было с казахстанским бизнесом в 2022 году (jusan.kz)
 
7.
Экономика Казахстана 2020: итоги, анализ, статистика, сравнение с показателями 2019 
года (marketingcenter.kz)
 
8.
Ликвидация: в Казахстане закрываются десятки тысяч компаний. Инфографика | LS 
(lsm.kz)
 
9.
Экономика Казахстана 2023: реальные цифры, прогнозы, анализ, статистика 
(marketingcenter.kz)
 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: