Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd
-кесте. Дауыссыз дыбыстардың толық жасалым жіктелімі
жүктеу/скачать 10,2 Mb. Pdf көрінісі
|
Жүнісбеков
- Бұл бет үшін навигация:
- 4.5-кесте. Әліпби дауыссыз дыбыстардың жасалым жіктелімі ЖАСАЛУ ТӘСІЛІ ДАУЫС желбезегінің ҚАТЫСЫ ЖАСАЛУ ОРНЫ
- 4.6-кесте. Дауыссыз дыбыстардың жасалым жүйесі
- Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының құрамында тіл алды және тіл арты дауыссыз дыбыс жоқ. Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының жиынтық моделі
| 4.4-кесте. Дауыссыз дыбыстардың толық жасалым жіктелімі
ЖАСАЛУ ТӘСІЛІ ДАУЫС желбезегінің ҚАТЫСЫ ЖАСАЛУ ОРНЫ ерін тіл ұшы тіл ортасы тілшік тоғысыңқы тербеліссіз П Т (К) Қ тербеліңкі Б Д (Г) Ғ тербелімді М Н (Ң) Ң жуысыңқы жайылыңқы тербеліссіз Ш тербеліңкі Ж (Ғ) тербелімді (Й) Й жинақы тербеліссіз С тербеліңкі З (Г) тербелімді У(w) діріл Р жанама Л жабысыңқы тербеліңкі ( д Ж) Егер «бар(+)» белгісі бір бағананың бойында орналасса, онда ол ортақ белгі болып табылады. Мысалы, П және Т дауыссыздарына «қатаң» белгісі ортақ. Ал егер «бар(+)» белгісі көрші бағанаға ауысып кетсе, онда ол айырым белгі болады. Мысалы, сол П және Т дауыссыздарының ерін/тіл ұшы белгілері айырым белгі болып табылады. Өйткені «бар(+)» белгісі екі бағанаға бөлініп кеткен. Дауыссыздардың айырым/ортақ белгілерінің мүмкін болған реті (саны) әртүрлі болады. 4.5-кесте. Әліпби дауыссыз дыбыстардың жасалым жіктелімі ЖАСАЛУ ТӘСІЛІ ДАУЫС желбезегінің ҚАТЫСЫ ЖАСАЛУ ОРНЫ ерін тіл ұшы тіл ортасы тілшік тоғысыңқы тербеліссіз П Т (К) Қ тербеліңкі Б Д (Г) Ғ тербелімді М Н Ң жуысыңқы жайылыңқы тербеліссіз Ш тербеліңкі Ж тербелімді Й жинақы тербеліссіз С тербеліңкі З тербелімді У(w) діріл Р жанама Л жабысыңқы тербеліңкі 103 - бір ортақ (ортақ белгіні көлбеу таңбамен бөлектейміз), екі айырым белгі бар болуы мүмкін: П қатаң тоғысыңқы ерін Н үнді тоғысыңқы тіл ұшы Т қатаң тоғысыңқы ерін С қатаң жуысыңқы тіл ұшы М үнді тоғысыңқы ерін Қ қатаң тоғысыңқы тілшік Г ұяң тоғысыңқы тіл ортасы З ұяң жуысыңқы тіл ұшы т.б. - екі ортақ, бір айырым белгісі бар болуы мүмкін: П қатаң ерін тоғысыңқы Қ қатаң тілшік тоғысыңқы Т қатаң тоғысыңқы тіл ұшы Д ұяң тоғысыңқы тіл ұшы С қатаң жинақы жуысыңқы тіл ұшы Ш қатаң жайылыңқы жуысыңқы тіл ұшы Н үнді тоғысыңқы тіл ұшы Т қатаң тоғысыңқы тіл ұшы т.б. - үш айырым белгісі бар, ортақ белгісі жоқ болуы мүмкін: Қ қатаң тоғысыңқы тілшік З ұяң жуысыңқы тіл ұшы Ң үнді тоғысыңқы тілшік С қатаң жуысыңқы тіл ұшы т.б. Екі дауыссыздың арасында үш ортақ белгі болуы мүмкін емес, өйткені онда олар бір дыбыс болып кетеді. 104 4.6-кесте. Дауыссыз дыбыстардың жасалым жүйесі да- уыс- сыз- дар дауыс қатысы жасалу орны жасалу тәсілі қа- таң ұяң үнді ерін тіл ұшы тіл орта- сы тіл- шік тоғы- сың- қы жайылыңқы жина- қы жайы- лыңқы діріл жана- ма П + - - + - - - + - - - - Б - + - + - - - + - - - - М - - + + - - - + - - - - Т + - - - + - - + - - - - Д - + - - + - - + - - - - Н - - + - + - - + - - - - Қ(-К) + - - - - (+) + + - - - - Ғ(-Г) - + - - - (+) + +/- -/+ -/+ - - Ң(-Ң - - + - - (+) + + - - - - С + - - - + - - - + - - - З - + - - + - - - + - - - Р - - + - + - - - - - + - Ш + - - - + - - - - + - - Ж - + - - + - - - - + - - Л - - + - + - - - - - - + Й(-Й) - - + - - (+) + - -(+) +(-) - - У(w) - - + + - - - - + - - - Сонымен, қазақ тілінің дауыссыз дыбыстары дауыс (дауыс жел- безегінің) қатысына қарай – қатаң (тербеліссіз), ұяң (тербеліңкі), үнді (тербелімді), жасалу орнына қарай – ерін, тіл ұшы, тіл ортасы, тілшік, жасалу тәсіліне қарай – тоғысыңқы/жуысыңқы (жинақы, жайылыңқы, діріл, жанама) болып жіктеледі. Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының құрамында тіл алды және тіл арты дауыссыз дыбыс жоқ. Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының жиынтық моделі Дауыссыздардың қатаң, ұяң, үнді топтарының дауыс (дауыс желбезегінің) қатысы деңгейіндегі айырым белгісі бойынша басы бірікпейді. Сондықтан алғашқы жиынтық көрнекі модельдің құра- мында олар жеке-жеке тұрады (4.47-сурет). Олай болса, әрбір топтың құрамындағы дауыссыздардың да басы бірікпеген: қатаңдар өз алдына, ұяңдар өз алдына, үнділер өз алдына тұр. Бұл модель бойынша дауыссыздар дауыс қатысына қарай ғана сипатталады. 105 Ал егер жасалу орны мен жасалу тәсілі ескерілетін болса, онда әр топтың құрамындағы дыбыстарды өз алдына қарастыруға тура келеді. Әрқайсысы өзіне ғана тән фонетикалық мәліметті сақтайды. 5.47- сурет. Дауыссыздардың дауыс қатысына байланысты топтарының моделі С - Ш Т П Қ - К З - Ж Д Б Ғ - Г Ғ - Г У (w) Р - Л Н М Ң - Ң Й - Й 4.47-сурет. Дауыссыздардың дауыс қатысына байланысты топтарының моделі Бұл модель қазақ тілінде дауыс қатысына байланысты дауыссыз топтары мен олардың дыбыс құрамы жайлы фонетикалық мәлімет береді. Басқаша айтқанда, қатаң, ұяң, үнді дауыссыздардың құрамын көрнекі көрсетеді. Ал жасалу орны мен жасалу амал-тәсіліне қатысты жасалым белгілері бір жерден табылмайды. Ондай мәлімет әр топта шашырап жүр. Мысалы, ерін дауыссыз үш топта да бар: П қатаң топта, Б ұяң топта, М үнді топта. Жоғарыдағы модельді жасалым белгілері бірдей дауыссыздардың басын қосып, ықшамдауға болады, сонда жасалу орны мен жасалу амал-тәсіліне қатысты модель құралады (4.48-сурет). Сонымен, дыбыстарды модельдеу арқылы төл дыбыстар (олардың варианттары) мен кірме дыбыстардың басын ашып алуға болады. 106 Дауысты дыбыстар тәрізді дауыссыз дыбыстардың да таралым кестесін құрастыруға болады (4.7-кесте). Қазақ тілі дыбыстарының таралым кестесінен, бір жағынан, кез келген дауыссыздың белгілерін ретімен тізіп шығуға болады (мысалы, П дауыссыз дыбысының белгілерін төменнен жоғары қарай тізіп кете береміз: тоғысыңқы > ерін > қатаң > дауыссыз > дыбыс), екінші жағынан, дауыстылардың қай жерден барып ортақ белгіге түйісетінін көреміз (мысалы, П және Т дауысты дыбыстары қатаң белгісіне барғанда өзара түйіседі). У (w) 5.48- сурет. Дауыссыздардың жасалу орны мен жасалу тәсіліне байланысты моделі С Ш З Ж Р - Л Т Д Н П Б М Қ( - К) Ғ( - Г) Ң (- Ң ) Й (- Й ) 4.48-сурет. Дауыссыздардың жасалу орны мен жасалу тәсіліне байланысты моделі |