Вестник Казнпу имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1(43), 2015 ж. 

67 

Чтобы суметь сделать экологический разумный выбор и действовать оперативно в сложной ситуации, избежать 

нежелательных  последствий,  нужно  обладать  определенными  экологическими  знаниями.  Поэтому  крайне  важно, 

чтобы  экологическое  воспитание  тесно  переплеталось  с  общеобразовательной  и  профессиональной  подготовкой. 

При  освоении  каждого  предмета  или  специальности,  обучающиеся  должны  получать  по  возможности  полное 

представление о той роли, какую этот предмет или специальность играют в решении конкретных проблем окружаю-

щей среды. Такого рода знания являются основой для воспитания активного, сознательного отношения к проблемам 

экологии. Существует мнение, что проблема экологического воспитания и образования может быть решена введени-

ем  дополнительной  учебной  дисциплины.  К  сожалению,  столь  простым  способом  желаемого  результата  получить 

нельзя.  Эффективное  экологическое  образование  требует  рационального  пересмотра  всей  системы  обучения,  в 

частности, междисциплинарного подхода при изучении органической химии, как составной части естествознания. 

В статье также приводятся термины, формы обучения органической химии для обучении студентов экологиче-

скому знанию и культуре. 

Ключевые слова: экологические аспекты, экологическое воспитание, экологическая культура, обучающие, курс 

органической химии, углеводороды, химические понятия, лабораторная работа, экологическое знание 

 

Summary 

A.F. Seitzhanov – Cand.Ch. Sci., professor, Abay KazNPU, A.E. Trenova – underground, KazNPU named after Abay, 

E.Taubaeva– underground, KazNPU named after Abay 

«Ecological aspects in teaching organic chemistry» 

Ecological aspects are given in article during studying a course of organic chemistry. One of them concerns a randomness 

and discrepancy of development of economy with its uneven regional development and treats areas of policy and sociology. 

The  second  aspect  concerns  the  person,  level  of  its  readiness  for  conscious  use  of  achievements  of  natural  sciences  in 

production and household spheres.The solution of a question of elementary ecological preparation is especially important. It is 

obvious that environmental problems of the present resulted from activity and precipitate intervention of the person in system 

of abiotic and biotic processes. 

It is necessary to have a certain ecological knowledge to manage to make an ecological reasonable choice and to work 

quickly  in  a  difficult  situation,  to  avoid  undesirable  consequences.  Therefore  it  is  the  extremely  important  that  ecological 

education closely intertwined with general education and vocational training. trained have to gain whenever possible complete 

idea of that role what this subject or specialty play in the solution of specific problems of environment in understanding of 

each  subject  or  specialty,  Such  knowledge  is  a  basis  for  education  of  an  active,  conscientious  attitude  to  environmental 

problems. There is an opinion that the problem of  ecological education and education can be solved  by introduction  of an 

additional subject matter. Unfortunately, it is impossible to receive easy way of desirable result. Effective ecological education 

demands  rational  revision  of  all  system  of  training,  in  particular,  of  interdisciplinary  approach  when  studying  organic 

chemistry, as natural sciences component. 

Terms, forms training of organic chemistry are also provided in article for training of students in ecological knowledge 

and culture in studying organic chemistry.  

Keywords:  the  ecological  aspects,  ecological  education,  ecological  culture  training  a  course  of  organic  chemistry, 

hydrocarbons, chemical concepts, laboratory work, ecological knowledge 

 

ӘОЖ 378.016:546 

 

ЕРІТІНДІЛЕР ҚАТЫСАТЫН РЕАКЦИЯЛАРДЫҢ ТЕҢДЕУЛЕРІ БОЙЫНША ЕСЕПТЕУЛЕР 

 

Ж.Ә. Шоқыбаев – Абай атындағы ҚазҰПУ, п.ғ.д., профессор, 

Б.Н. Баркытова – Абай атындағы ҚазҰПУ-нің 2 курс магистрі 

 

Бұл  мақала  ертінділерде  реакция  теңдеуі  бойынша  шығарылатын  есептер  жайында  баяндалған.  Химиялық 

теңдеулер арқылы көптеген есептеулер жүргізуге болатыны белгілі. Оның ішінде реакцияға қатысқан және реакция 

нәтижесінде  түзілетін заттардың салмақ мөлшерін немесе  көлмін есептеп табу; қосымшасы бар немесе  концентра-

циясы  белгілі  ерітінді  түрінде  алынған  бастапқы  заттардың  түзілетін  өлшемдерінің  мөлшеріне  септеу;  реакцияға 

қатысатын  бастапқы заттың  біреуі артық алынғанда шығатын өнімдердің мөлшерін  есептеу; теориямен  салыстыр-

ғанда  өнімдердің  практикалық  шығымының  процентін  табу;  бастапқы  заттың  берілген  мөлшерімен  өнімдерінің 

практикалық  шығымы  бойынша  алынған  өнімдерінің  мөлшерін  табу;  заттың  қоспасы  әрекеттескенде  түзілетін 

өнімдерінің  және  қоспадағы  құрам  бөлшектерінің  мөлшерін  есептеп  табу  сияқты  есептің  түрлерін  айтуга  болады. 

Химиялық  теңдеулер  бойынша  есептерді  шығару  кезінде,  реакция  теңдеулерін  құрастыру,  оны  теңестіру  ережесін 

жақсы білу қажет. Мақалада осы типтер бойынша сан есептердің шығару жолдары көрсетілген. Мақала авторлары 

осындай есептерді шығару арқылы студенттердің ойлау қабілеті дамып, ой өрісі кеңейіп, алған білімдерін тереңдете 

отырып сарамандық білікд ағдыларын қалыптастыра алады деп есептейді. 

Түйінсөздер:  ертінділер,  реакция  теңдеуі,  химиялық  теңдеулер,  реакцияға  қатысқан  және  реакция  нәтижесінде 

түзілетін  заттар,  заттардың  салмақ  мөлшерін  немесе  көлемі,  химиялық  формула,  молярлы  массасы,  реакцияның 

жылу эффектісі, өнім шығымының массалық (көлемдік) үлесі 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 

68 

Химиялық  реакцияларды  сан  жағынанда  сипаттайтын  болғандықтан,  химиялық  теңдеулер  арқылы 

мынадай есептеулерді жүзеге асыруға болады:  

1.  Реакцияға кіріскен және реакция нәтижесінде түзілетін заттардың салмақ мөлшерін немесе көлемін 

есептеп табу.  

2.  Қосымшасы  бар  немесе  концентрациясы  белгілі  ерітінді  түрінде  алынған  бастапқы  заттардың 

түзілетін өлшемдерінің мөлшерін есептеу. 

3.  Реакцияға кірісетін бастапқы заттың біреуі артық алынғанда шығатын өнімдердің мөлшерін 

есептеу. 

4.  Теориялығымен  салыстырғанда  өнімдердің  практикалық  шығымының  процентін  табу.  Бастап-

қы  заттың  берілген  мөлшерімен  өнімдерінің  практикалық  шығымы  бойынша  алынған  өнімдерінің 

мөлшерін табу. 

5.  Заттың қоспасы әрекеттескенде түзілетін өнімдерінің және қоспадағы құрам бөлшектерінің мөлше-

рін есептеп табу. 

Химиялық  теңдеулер  бойынша  есептерді  шығару  кезінде,  реакция  теңдеулерін  құрастыру  ережесін 

сонымен  бірге  химиялық  формула  ерітінділерімен  байланысты  түсініктерін  қайталау  керек.  Сондай-ақ, 

реакция  теңдеулерін  жазып  және  коэффиценттерін  қойып,  кейін  зат  формуласының  үстіне  есептің 

шартында  берілгендерін,  ал  формуланың  астына  –  заттың  массасын  және  молярлы  массасы  жазылады. 

Сан  мәндеріне  негізделіп  пропорция  құрады.  Сонда  әрекеттесін  және  реакция  нәтижесінде  түзілетін 

заттардың мөлшерлік қатынасы тура пропорционалды тәуелділікте болады [1]. 

1. Реакцияға қатысатын немесе реакция нәтижесінде түзілетін белгілі зат массасы, мөлшері бойынша, 

заттың массасын немесе газ көлемін есептеу. 

1-мысалы:  а)  сірке  қышқылымен  натрий  гидроксиді  әрекеттескенде  түзілетін  тұздың  массасын 

есептеңдер. 

Берілгені: 

NaOH

г

COOH

CH

m

.

12

)

(

3



     

O

H

COONa

CH

NaOH

COOH

СH

2

3

3







 

                                          М=60г/моль      М=82г/моль  

т (тұз)=?                             т

1

=60г.             т

2

=82г. 

                                          60:82=12:т, 

4

,

16

60

82

12







Т

 

Тексеру: 

O

H

COONa

CH

NaOH

COOH

СH

2

3

3







 

M=60г/моль М=82г/моль 

 т=60г т=82г 

82:60=16:х 

12

12

.

12

80

60

4

,

16









г

х

 

Жауабы: натрий ацетатыныңмассасы 16,4 г. 

 

2-мысалы: 3,6 г. глюкозаны тотықтыруүшін оттегінің қанша көлемі керек? 

Берілгені: 

.

6

,

3

)

(

6

12

6

г

О

Н

С

Т



         

О

Н

СО

О

О

Н

С

2

2

2

6

12

6

6

6

6







 

2

О

                                     М=180г/моль V

m

=22,4л/моль 

                                          V=22,4 л/моль. 6 моль=134,4г. 

?

)

(

2



О

V

                         180:134,4л=3,6:V 

                                          

л

V

688

,

2

180

6

,

3

.

4

,

134





 

                                          Тексеру: 134,4:180=2,688:х 

                                          

6

,

3

4

,

134

688

,

2

.

180





х

 , 3,6=3,6 

Жауабы: оттегінің көлемі 2,688л. 

 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1(43), 2015 ж. 

69 

3-мысалы: зат мөлшері 0,05 мольге тең глицеринмен әрекеттесетін натрийдің массасын есептеңдер. 

Берілгені: 

V(глицерин)=0,03моль            

ОН

СН 

2

 

                                                













2

2

3

2

6

2

H

ONa

CH

Na

ОН

СН

 

т(Na)=?                                    

ONa

CH 

2

 

                                                2:138=0,03:х 

.

07

,

2

2

03

,

0

.

138

г

х





 

Тексеру:1) Глицеринмен әрекеттесетін натрийдің мөлшері, 

2) Зат мөлшері 0,09 мольболатын натрийдің массасы 

v

m

М 

 т(Na)=23г/моль · 0,09моль=2,06г, 2,07=2,07 

Жауабы: Натрийдің массасы 2,07 г. [1] 

 

2.  Заттың  реакциясына  қатысты  белгілі  массалық  үлес  және  массасы  бойынша  реакция  өнімдерінің 

массасын және көлемін анықтау. 

Мұндай бір ерекшелігі, бастапқы заттар немесе реакция өнімдері ерітінді де болады. Осындай есептер-

ді  шешу  үшін  ерітіндідегі  еріген  зат  массасын  есептеу  керек.  Реакция  өнімдерін  еріген  зат  массасы 

бойынша есептейді. 

1-мысал: Массалық үлесі 20% сірке қышқылының 180г ерітіндісіне калий карбонатын қосады. Бөлін-

ген көміртегі (ІV) оксидінің көлемін анықтаңдар. 

Берілгені: 

%

20

)

(

3



COOH

CH

W

 1) Ерітіндіде болатын сірке қышқылының 

немесе 0,2массасы          

)

(

.)

.

(

.)

.

(

ді

ер

т

з

е

т

з

е

W





 

т (ерітінді)=180г.  

К

2

СО

3                                           

180

)

(

3



COOH

CH

Т

 . 0,2=36г.  

V(CO

2

)=?  

 

2) Бөлінген көміртегі (W)оксидінің массасынтабу үшін реакция теңдеуін жазамыз. 

 

                                

2

2

3

3

2

3

CO

O

H

COOK

CH

CO

K

COOH

CH









 

                                  М=60г/моль                                             Vм=22,4л/моль 

                                  т=60г.                                                      V=22,4л. 

                                         60:22,4=36:V

.

44

,

13

60

36

.

4

,

22

л

V





 

                                           Тексеру: 22,4:60=13,44:х 

                                                  

.

36

4

,

22

44

,

13

.

60

г

х





 36=36 

Жауабы: көміртегі (ІV) оксидінің көлемі 13,44 л. 

 

2-мысал: Массасы 18г

COOH

CH

3

-ты нейтралдауүшін массалық үлесі 4% болатын натрий гидрокси-

ді ерітіндісінің қанша массасы кетеді? 

Берілгені: 

W(

NaOH

)=4%                 

O

H

COONa

CH

NaOH

COOH

CH

2

3

3







 

немесе 0,04                        M=60г/моль М=40г/моль 

т(

COOH

CH

3

)=18г.          т

1

=60г.               т

2

=40г. 

 

т(NaOH)=? 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 

70 

1) Сірке қышқылымен әрекеттескен натрий гидроксидінің массасы, 

60:40=18:т ,

.

12

60

40

.

18

г

т





 

2) Натрий гидроксиді ерітіндісінің массасы 

)

(

.)

.

(

.)

.

(

ді

ер

т

з

е

т

з

е

W





; 

.

300

04

,

0

12

.)

.

(

.)

.

(

)

(

г

з

е

w

з

е

т

ді

ер

т









 

Тексеру: 

1) 

массасы 

300г 

ерітіндіде 

болатын, 

натрий 

гидроксидінің 

массасы, 

т(

NaOH

)=

г

12

04

.

0

300





 

2)  массасы  12г.  натрий  гидроксидімен  әрекеттесетін  сірке  қышқылының  массасы,  40:60=12:х 

.

18

40

60

.

12

г

х





 18=18 

Жауабы: натрий гидроксиді ерітіндісінің массасы 300 г. [2] 

3)  Газдардың  көлемдік  қатынастарын  есептеу.  Химиялық  теңдеулер  бойынша  газдардың  көлемдік 

қатынастарын есептеу кезінде, әрекеттесуші және түзілген газ заттарының көлемі сол заттардың мөлшері-

не пропорционалды екенін есте сақтау керек: 

2

1

2

1

V

V

V

V



 

Бұл қасиет тек газ тәрізді заттар үшін тән зат мөлшері – бұл реакция теңдеулерінің алдында тұратын 

коэффицент. 1-мысалы: көлемі 5л. метил-аминді тотықтыру үшін оттегінің қанша көлемі қажет? 

Берілгені: 

.

5

)

(

2

3

л

NH

CH

V





  

O

N

O

H

CO

O

NH

CH

2

2

2

2

2

3

2

10

4

9

4









 

моль

V

9

2



 

 

?

)

(

2



О

V

                        

2

1

2

1

V

V

V

V



.

25

,

11

4

9

.

5

1

2

......

1

2

л

V

V

V

V







 

 

Тексеру: 

5

9

45

9

4

.

25

,

11

2

1

2

1









V

V

V

V

 5=5 

 

Жауабы: оттегінің көлемі 11,25 л. 

 

4.  Термохимиялық  теңдеу  бойынша  есептеу.  Химиялық  реакция  кезінде  бөлінген  немесе  сіңірілген 

энергия  мөлшерін  реакцияның  жылу  эффектісі  деп  атайды.  Химиялық  реакцияның  жылу  эффектісі 

экзотермиялық  және  эндотермиялық  болуы  мүмкін.  Егерде  энергия  бөлінетін  болса  теңдеулер  "+", 

энергия  сіңірілетін  болса  "-"  белгісімен  белгіленеді.  Бөлінген  немесе  сіңірілген  энергия  мөлшері 

КДж/мольмен көрсетіледі. 

Реакцияның жылу эффектісі көрсетілген химиялық теңдеу термохимиялық деп аталады. Осы теңдеу-

лер бойынша есептеулер энергияның сақталу заңына негізделген. 

Термохимиялық теңдеулер бойынша есептерді шешу үшін теңдеудің өзін жазып алу керек. Берілген-

деріне негізделіп пропорция құру нәтижесінде шешіледі. 

1-мысалы: Ацетиленнің жану реакциясының термохимиялық теңдеуі: 

 

КДж

О

Н

СО

О

Н

С

2610

4

5

2

2

2

2

2

2









 

 

көлемі 1,12 л ацетилен жанғанда қанша жылу бөлінеді?  

 

Берілгені:  

КДж

Q

10

,

26



      

КДж

О

Н

СО

О

Н

С

2610

4

5

2

2

2

2

2

2









 

л

H

C

V

12

,

1

)

(

2

2





 

моль

л

V

m

/

4

,

24



 

                                

л

V

8

,

44



 

                                

x

л

:

12

.

1

12

,

1

2610

:

8

,

44





 

моль

V

4

1



Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1(43), 2015 ж. 

71 

КДж

Q

25

,

65

8

,

44

12

,

1

.

2610





 

Жауабы: 

КДж

Q

25

.

65



[3] 

5. Егерде әрекеттесуші заттардың біреуі артық берілгенде реакция теңдеуі бойынша есептеу. 

Мұндай  есептерді  шешкенде,қай  зат  артық  алынғанын  дәлелдеу  керек.  Бұл  үшін  есептеу  шартында 

берілген әрбір заттың  массасын, реакция  теңдеуі  бойынша заттың молярлы массасына бөледі. Қайсысы 

көп болса,сол артық алынған затты көрсетеді.Реакция өнімін толық әрекеттескен зат бойынша есептейді. 

2-мысалы:  Массасы  9,2г  этил  спирті  мен  массасы  7,5г  сірке  қышқылы  әрекеттескенде  түзілетін 

эфирдің массасын есептеңдер. 

Берілгені: Шешуі: 

m(

COOH

CH

3

)=7,5г      

O

H

H

C

COO

CH

OH

H

C

COOH

CH

2

5

2

3

5

2

3











 

m(

OH

H

C

5

2

)=9,2            M=60г/моль M=46г\моль M=88г/моль m=88г 

m(эфир)=?  

                                     1) Қайсы зат артық алынғанын аңықтаймыз: 

моль

моль

г

г

COOH

CH

v

125

.

0

\

60

5

,

7

)

(

3





 

 

моль

моль

г

г

OH

H

C

v

2

,

0

/

46

2

,

9

)

(

5

2





 

 

0,2>0,125;

OH

H

C

5

2

-артық, 

 

                                         2) сірке-этил эфирінің массасын сірке қышқылы бойынша есептейміз. 

60:88=7,5:х 

х=

60

88

.

5

,

7

=11г 

 

Жауабы: Сірке этил эфирінің массасы 11г [4] 

 

VІ. Теориялық мүмкіндігінен өнім шығымының массалық (көлемдік) үлесін есептеу. 

Мұндай есептердің ерекшелігі, шартында бастапқы зат массасы немесе көлемі және реакция өнімдерін 

көрсетеді.  Осы  берілгендерге  негізделіп  реакцияның  өнім  шығымының  массалық  (көлемдік)  үлесін 

теориялыққа  қатынасымен  есептейді.  Практикалық  алынған  заттың  теориялыққа  қатынас  екенін  есте 

сақтау керек. 

)

(

)

(

теор

m

практ

m

W 

; 

)

(

)

(

теор

V

прак

V





; 

Басты реакция теңдеуі бойынша өнімнің теориялық шығымын есептейді.Кейін теориялығымен салыс-

тырғанда реакция өнімінің массалық (көлемдік) үлесін аңықтайды. 

1-мысалы.  Зертханада  массасы  61,5  г  нитробензолды  тотықсыздандырғанда  массасы  44  г  анилин 

алынады. Анилиннің теориялығымен салыстырғанда процентпен алынған практикалық шығымы қанша? 

Берілгені Шешуі  

г

NО

H

C

m

5

,

61

)

(

2

5

6



  

O

H

NH

H

C

H

NО

H

C

2

2

5

6

2

2

5

6

2

3







 

г

NН

H

C

m

44

)

(

2

5

6





  M=123г/моль М=93г/моль 

 

W(C6H5NH2)=?                              т=123г           т=93г 

1) Анилиннің теориялық шығымы: 

123:93=61,5:т 

г

т

5

,

46

123

5

,

61

.

93





 

2)  Анилиннің  теориялылығы  мен  салыстырғанда  процентпен  алынған  практикалық  шығымын 

анықтаймыз: 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 

72 

)

(

)

(

теор

т

практ

m

W 

: 

946

,

0

5

,

46

44

)

(

2

5

6





NH

H

C

W

, немесе 94,6% 

Жауабы: 

%

6

,

94

)

(

2

5

6



NH

H

C

W

 

 

VІІ. Қоспалардың белгілі массалық үлесі 15% массасы 10 кг кальций карбидінен ацетиленнің қанша 

көлемін алуға болады. 

Берілгені: 

кг

CaC

W

10

)

(

2



        1) Кальций карбидіндегіқоспаның массасы  

%

15

)

(



коспа

W

       

)

(

)

(

)

(

зат

т

коспа

т

коспа

W



; т (қоспа)=10.0,15=1,5кг 

?

)

(

2

2



Н

C

V

               2) Таза кальций карбидінің массасы 10-1,5=8,5кг 

                                     

2

2

2

2

2

)

(

2

Н

С

ОН

Са

О

Н

СаС







 

 

М=64кг/моль  

 

Vm=22,4м

3

/моль 

m=64кг  

 

 

V=22,4м

3

 

64:22,4=8,5:х 

Тексеру: 

3

975

,

2

64

4

,

22

.

8

м

х





 

                

x

:

975

.

2

64

:

4

,

22



 

 

 

               

кг

х

5

,

8

4

,

22

64

.

975

,

2





 

Жауабы: 

3

2

2

975

,

2

)

(

м

H

C

V



[5] 

 

VІІІ. Мольдік концентрация бойынша есептеулер 

1- мысал: Массалық үлесі 0,2 тығыздығы 1,22г/см

3

  болатын натрий гидроксидінің молярлық  концен-

трациясын  анықтаңдар.  Мұндай  есептерді  шығару  үшін  мольдік  концентрация  (См)  деген  ұғымды  білу 

қажет. Оның қарапайым формуласы былай өрнектеледі: 

)

(

ді

ер

V

V

См



; мұндағы V- зат мөлшері, моль; 

V(ер-ді)  –  ерітінді  көлемі,  л.  Сонда  бұл  концентрацияның  өлшем  бірлігі  моль/л  болады.  Есептерде 

ықшамды жазу үшін осы концентрацияны үлкен М әрпі арқылы беріледі, мысалы 1,5М күкірт қышқылы 

деген  сөз  1,5моль/л  немесе  1л  ерітіндіде  1,5моль  күкірт  қышқылы  бар  дегенді  білдіреді.  Енді  есепке 

келетін болсақ, массалық үлесі 0,2 деген сөз, 100г ерітіндіде 20г натрий гидроксиді бар дегенді көрсетеді. 

Осы  заттың  мольдік  концентрациясын  табу  үшін  натрий  гидроксидінің  массасын  зат  мөлшеріне 

(мольге), ал ерітіндінің массасын көлемге айналдыру керек.  

;

5

,

0

/

40

/

20

)

(

моль

моль

г

г

NaOH

V





 

;

08197

,

0

97

,

81

/

22

,

1

:

100

)

(

л

мл

мл

г

г

ді

ер

V









 

л

моль

л

моль

С

М

/

1

,

6

08197

,

0

/

5

,

0





немесе 6,1 М

NaOH

ерітіндісі. 

 

2-мысал. Ортофосфор қышқылының мольдік концентрациясы 3 моль/л, көлемі 200 мл  ерітіндісіндегі 

ортофосфорқышқылының массасын табыңдар. 

Шешуі: 

1) Мольдік концентрацияның формуласы бойынша: 

)

(

ді

ер

V

V

С

М



; 

моль

л

л

моль

ді

ер

V

PO

H

С

М

6

,

0

2

,

0

/

3

)

(

)

(

4

3











 

 

2) Тапқан зат мөлшері бойынша ортофосфор қышқылының массасын табамыз: 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1(43), 2015 ж. 

73 

;

M

V

m





)

(

)

(

4

3

4

3

PO

H

M

PO

H

m



 

Ортофосфор қышқылының мольдік массасы: 

98

16

4

31

1

3

)

(

4

3













PO

H

Mr

 

моль

г

PO

H

M

/

98

)

(

4

3



 

моль

PO

H

m

6

,

0

)

(

4

3

3



 

г

моль

г

5

,

58

/

98



 

 

Жауабы:  Мольдік  концентрациясы  3  моль/лкөлемі  200  мл  ерітіндідегі  ортофосфорқышқылының 

массасы 58,8 г. [6]. 

 

ІХ. Берілген концентрациялы ерітінділерді араластырып, жаңа ерітінді даярлау есептері 

Мұндай есептерді  әр түрлі массалық үлестерді немесе әр түрлі тығыздықтары берілетін  ерітінділерді 

бір біріне қосып, жаңа ерітінді алу үшін қажетті айтылған екі ерітіндінің массасын табу үшін қолданыла-

тын  крест  және  алгебралық  әдіске  пайдаланамыз.  Осы  әдіс  бойынша  крест  тәрізді  пропорция  құрамыз, 

яғни  дайындалатын  немесе  жаңа  ерітіндінің  массалық  үлесінің  мәнін  процентпен  крест  тәрізді  пропор-

цияның  ортасына,  ал  қосылатын  ерітінділердің  массалық  үлестерін  процентпен  крестің  сол  және  оң 

жағына жазамыз: 

мұндағы 0% суға сәйкес келеді, себебі онда еріген зат жоқ,  

0% 25% екінші қосылатын зат 25%-тік аммиак ерітіндісі, ал 15%  

15% оның дайындалатын ерітіндісі. 

10% 15% 

Әрі қарай үлкен саннан кіші санды диагональ бойымен шегеріп жазамыз, алынған сандардың қатынас-

тарын  алатын  болсақ,  олар  қосылатын  сұйық  заттардың  массалық  қатынастарын  көрсетеді,  яғни  1кг 

немесе 1000г 15% - тік аммиак ерітіндісін дайындау үшін су мен 25%-тік аммиак ерітіндісінің массалық 

қатынастары 10:15 болуы тиіс. Бұдан судың массасы m(H

2

O)=1000. 10(10+15)=400г тең болады, ал 25%-

тік аммиак ерітіндісіне 400г су қосу қажет. 

Ескерту:  жоғарыдағы  ерітінділердің  массалық  қатынастарын  ортақ  санға  бөліп  қысқартуға  болады, 

мысалы, 10:15 қатынасын беске қысқартып, 2:3 қатынасын деп жазуға болады. 

1-мысал: Соданың 5% - тік ерітіндісінің 50г дайындау үшін қанша грамм сусыз тұз және су керек? 

Шешуі: 

1) әдіс. 

)

(

100

.)

.

(

ер

m

з

е

m

W 

 

50

100

.)

.

(

5

з

е

m



 

Бұдан: 

5

,

2

100

50

5

.)

.

(





з

е

m

 

5

,

47

5

,

2

50

)

(







г

г

су

m

 

2) әдіс (алгебралық)  

;

3

3

2

2

1

1

W

m

W

m

W

m





 

 

m1 100+m2 0=50 5 

Бұдан: 

г

m

5

,

2

100

250

1





г

г

г

су

m

5

,

47

5

,

2

50

)

(







 

3) әдіс (крест) 

100 5 – m(сода) 

95

5

)

(

)

(



су

m

cода

m

 

5 

0 95 – m(су) 

95

5

)

(

50

(

)

(





сода

m

cода

m

 

)

50

(

5

95

m

m





 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 

74 

m

m

5

250

95





 

250

100



m

г

m

5

,

2

100

250





 

2-мысал. Қышқылдың 19%-тік ерітіндісін алу үшін оның 95%-тік ерітіндісінің 400грамына су қосып, 

сұйылту керек. Ол үшін қанша литр су керек және сол кезде қанша кг сұйылтылған ерітінді алынады? 

Шешуі: 

1-әдіс.  Алдымен  95%-тік  ерітіндінің  400  грамында  қанша  грам  еріген  Н

2

SO

4

  бар  екенін  табамыз. 

.)

(

100

.)

.

(

ер

m

з

е

m

W 

 

Бұдан: 

г

з

е

m

380

100

38000

100

95

400

.)

.

(









 

Енді  массасы  қышқылдың  380г  ерітіндінің  19%-ті  болу  керек  екенін  ескеріп,  есептеулер  жүргізіп, 

ерітіндінің массасын табамыз: [7] 

кг

г

W

з

е

m

ер

m

2

2000

19

100

380

100

.)

.

(

)

(











 

Қосатын судың массасы:

г

су

m

1620

380

2000

)

(







 

Есептің шартында қосылатын судың массасы емес көлемі сұралған. Оны табу үшін біз судың 

тығыздығын білуіміз керек. Оның мәні р=1г/мл. Олай болса: 

л

m

мл

мл

г

г

p

m

V

62

,

1

19

)

400

(

1620

/

1

1620









 

2-әдіс.

;

3

3

2

2

1

1

W

m

W

m

W

m





 

400. 95+m2 . 0=(400+m2) 19 . 38000=7600+19m2,  

г

m

1600

19

30400

2



 

3- әдіс 

95 19 

76

19

)

(

)

(

)

(



су

m

ер

m

ер

m

76

19

)

(

400



су

m

 

19 

0 76 

г

су

m

1600

19

76

.

400

)

(





 шығара білу студенттердің ойлау қабілетін дамытуға, ой өрісін кеңей-

туге,  алғаш  білімдерін  тереңдетуге  және  сарамандық  білік  дағдыларын  қалыптастыруға  негіз  болатын 

дидактикалық талап болып саналады. 

 

1 Шоқыбаев Ж.Ә., Өнербаева З.О. Химияны оқыту әдістемесі практикумы. – Алматы: «Мерсал». 2006. – Б. 120. 

2 Ерыгин Д.П., Шишкин Е.А. Методика решения задач по химии. - М.: Просвещение. 1989. - С. 225. 

3 Дилманов Б. Химиядан сандық есептер. – Алматы, 1988. – Б. 120. 

4 Ерыгин Д.П., Грабовой А.К. Задачи и примеры по химии с межпредметным содержанием. - М.: Высшая школа.  

1989. - С. 186. 

5 Бекішев Қ. Күрделілігі жоғары химия есептері. // Биология-география және химия. №4. - 2000. - 33-40 б. 

6 Врублевский А.И. Задачи по химии с примерами решений. – М.: Юнипресс, 2005. – 400 с. 

7 Темірболатова Ә.Е. Химия есептері 8-сынып - Алматы: Мектеп. 2004. 

 

жүктеу/скачать 3,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: