Вестник Казнпу имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЗНАЧЕНИЕ БОРАЛДАЙСКИХ САКСКИХ КУРГАНОВ В РАЗВИТИИ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ СТРАНЫ Ш.Ш. Карбаева
- ЖАҢА ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ КӨНЕ ОТЫРАРДЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУДЕГІ РОЛІ МЕНТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ ОРНЫ Г.Ә. Абдикаримова
- А.А. Сейдазиева
Резюме Ж.Сагындыкова – магистрант, КазНПУ им. Абая, А.Сагындыков - профессор, КазНПУ им. Абая «Древнее тюркское население Алтая» В статье даетсяописание древнего населения Восточного Казахстана и Горного Алтая. Древнее население Восточного Казахстана входило в союз сакских племен. Объединивший в VII-IVвв. до н. э. большинство племенных образований, обитавших на территории Казахстана. Имея много общего в материальной культуре с родственными племенами Центрального Казахстана и Семиречья. Оно не было этнически однородным. Население горной местно- сти восточных районов испытывало этнокультурное воздействие соседних алтайских племен. Памятники же степ- ных районов Зайсанской котловины более всего близки памятникам Семиречья, что, помимо археологических дан- ных подтверждается и палеоантропологическими материалами. Культура памятников павлодарского Прииртышья была тесно связана с культурой севера Казахстана, тяготея к лесостепным культурам Западной Сибири, в частности, к памятникам кочевых угорских племен, так называемой саргатской культуры. До нас не дошло самоназвание племен, населявших территорию Восточного Казахстана, и вопрос этот до сих пор остается открытым. В историче- ской литературе нередко размещают на севере и в горной полосе Восточного Казахстана легендарные племена аримаспов. Основанием для такой локализации являются сведения античных авторов о крупных золотых рудниках в землях аримаспов, привязанных к древним центрам добычи золота в районе г. Степняк и Калбинском хребте. Ключевые слова: Горный Алтай, древнее население, саргатская культура, племена аримаспов, майэмирский, берельский, кулажоргинский, раннее железо, родовые вожди, гробницы, сакско-скифский мир Summary J.Sagyndykova - undergraduate, KazNPU named. of Abai, A.Sagyndykov - professor, KazNPU named. of Abai «The ancientTurkic populationof Altai» Complete description of ancient population of East Kazakhstan and Mountain Altai is given in the article.The ancient population of East Kazakhstan was included in the union of saks tribes. Uniting in VII-IV вв. to н.э. most tribal educations dwellings on territory of Kazakhstan. Having a lot in common in a material culture with the family tribes of Central Kazakhstan and Semirechye. It was not ethnically homogeneous. The population of mountain locality of east districts tested ethnocultural influence of the nearby Altaian tribes. The monuments of steppe districts of the Zaisan hollow are more than all near to the monuments of Semirechye, that, besides archaeological data confirmed by paleoanthropological materials. The culture of monuments of Pavlodar Priirtyshie was closely associated with the culture of north of Kazakhstan, gravitating to the forest-steppe cultures of Western Siberia, in particular, to the monuments of nomadic угорских tribes, so-called саргатской culture. Keywords: Mountain Altai, ancient population, culture of sargat, tribes of arimas, mayemir, berel, kulazhorga, early iron, family leaders, tombs, saki-skifs world
УДК 373.1.013:37.033/.035 ЗНАЧЕНИЕ БОРАЛДАЙСКИХ САКСКИХ КУРГАНОВ В РАЗВИТИИ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ СТРАНЫ Ш.Ш. Карбаева – к.п.н., доцент Каз НПУ им. Абая Казахстан был с древних времен территорией, где встречались и сосуществовали кочевой и оседлый мир Евразии. Ранний период истории евразийских кочевников носит название «скифо-сакского» по имени двух больших племенных групп. Во взаимодействии и взаимопроникновении культур этих народов и зародилось вVII-VI вв. до н.э. блестящее искусство "звериного" стиля. В статье рассматривается значение Боралдайских сакских курганов в развитии туристической инфраструктуры страны. Боралдайские курганы являются перспективным проектом для развития туризма страны. Развитие турист- ской инфраструктуры предполагает культурно-экономическое развитие региона, обеспечение рабочими местами местных жителей, повышение уровня отраслей хозяйства путем предоставления услуг. В проект «Боралдайские сакские курганы» включен археологический парк. В план археологического парка включаются экскурсионные тропы и дорожки, смотровые площадки, спуски в раскопки, этнопарк и т.д. Для развития туристической инфраструк- туры Казахстана в курганах предполагается расположить реконструированные курганы с ритуальными атрибутами. В основу концепции создания Боралдайского парка положена модель Tumuli Park. Поэтому в статье описываются сравнение с подобными парками в Венгрии под Будапештом и в Республике Корее в городе Кёнджу. Ключевые слова: сакские племена, археологические памятники, погребальные курганы, древняя культура номадов, древний некрополь, пирамида кочевников, скифосакский мир, туристская инфраструктура, историко- культурный символ, археологический парк
Важнейшим источником истории сакских племен, их материальной, духовной культуры являются археологические памятники – могильники, наскальные рисунки, клады сакских вещей. Исследования археологов позволили открыть яркую, самобытную культуру саков в разных регионах Казахстана. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 86
Саки хоронили в погребальных сооружениях-курганах, их размер зависел от социального положения умершего. Археологические материалы подтверждают деление сакского общества на сословия или группы. Это заметно, прежде всего, по разнице в размерах погребальных курганов [1]. Среди сакских памятников наиболее известны Иссыкские курганы, Бесшатырские курганы и Боралдайские саксие курганы. Боралдайские саксие курганы принадлежат к древней культуре номадов и вызывают огромный интерес. Исторические источники доказывают, что на территории Жетысу (Алматы) в VI-III веках до н.э. располагались поселения знаменитых племен саков, а позднее уйсуней. Самые значительные находки, относящиеся к этому периоду – это курганы саков. Располагались они в основном по берегам рек Большой и Малой Алматинок, Весновки, Аксая. Алматы сегодня – единственный в мире крупный город, в черте которого сохранился огромный древний некрополь – 47 курганов сакской элиты и вождей уйсуньских племен. Самый большой из курга- нов достигает в диаметре 102, а в высоту 14,8 метра, а возраст их составляет примерно 2,5 тысячи лет. Памятник Боралдай – географические координаты 43T 0651403 4100927 – расположен на северо-западе от г.Алматы в предгорье хр. Боралдай, между реками Большая Алматинка и Боралдай. Боралдайские курганы называют «пирамидами кочевников». Исследования доказывают, что при строительстве курга- нов были использованы конструктивные особенности, схожие с египетскими [2]. Жетысу (Алматы) был духовным и религиозным сакральным центром для всего скифосакского мира. Сюда съезжались правители и знатные саки в сопровождении своих воинов из Сибири, Причерноморья, Восточной Азии, с Алтая и других мест. Боралдайские курганы появились вследствие захоронений знати или славных воинов того периода. На протяжении многих столетий, начиная с VI века до нашей эры, фор- мировались могильники саков, а позднее уйсуней. В китайских письменных источниках III-II веков до н.э.имеются факты, что Уйсуньское государство установило равноправные взаимоотношения с Великой Китайской империей. Археологические памятники Уйсуней были исследованы А.Н. Бернштамом, А.К. Акишевым, А.Кушаевым и др. Золотая диадема с изображением лежащего верблюда, найденная во- круг г.Алматы, свидетельствует о том, что уйсуньские ювелиры были истинными мастерами своего дела. Боралдайские курганы являются перспективным проектом для развития туризма страны. Развитие туристской инфраструктуры предполагает культурно-экономическое развитие региона, обеспечение рабочими местами местных жителей, повышение уровня отраслей хозяйства путем предоставления услуг. Богатая история Боралдайских сакских курганов дает возможность использования их в качестве историко-культурного символа г.Алматы. В настоящее время в рамках государственной программы «Мәдени мұра» территория курганов площа- дью 430 га передана Музею истории города Алматы для создания музея под открытом небом «Боралдай- ские сакские курганы». Он будет включать в себя археологический парк (общая площадь археологическо- го парка – 15625,4 м 2 ). Здесь предполагается расположить реконструированные курганы с ритуальными атрибутами. План археологического парка будет включать в себя экскурсионные тропы и дорожки, смотровые площадки, спуски в раскопки и т.д., оформленный в ландшафтном терассном дизайне). А также музей будет включать этнопарк «Памятники кочевой архитектуры и быта казахского народа» (общая площадь этнографического парка – 17193,0 м 2 ). Задача этнопарка – экспозиция материальной культуры казахов. Территория этнопарка станет местом проведения досуга как местных жителей, так и туристов – детские площадки, тиры для стрельбы из лука, летние театры для проведения фольклорных праздников с использованием экспозиций этнографических объектов – юрт, кибиток, шатров, характери- зующих разные слои и локальные этнические группы. Также планируется создание туристского центра (общая площадь туристского центра – 9331, 7 м 2 ). Центр будет представлен в виде многофункционально- го комплекса, на территории которого предполагается разместить большой конференц-зал, кафе, медиате- ку, фитнес-центр, клубные помещения. Это позволит создать условия не только для туристов и экскур- сантов, но и даст возможность приобщить к культурно-образовательной деятельности население окружа- ющих районов. Центр будет иметь свою рекреационную зону с элементами благоустройства и ландшафт- ным дизайном, площадками для организации летнего отдыха. Подобные парки существуют в Венгрии под Будапештом и в Республике Корее в городе Кёнджу. Например, в городе Кёнджу создан Национальный археологический музей-заповедник: парк Тумули, где находятся 20 могильников древнего корейского королевства Силла (IX в. н.э). В основу концепции создания Боралдайского парка положена модель Tumuli Park (Парк гробниц, англ.) в г. Кёнджу (Южная Корея). Парк Тумули – это скопление королевских захоронений периода «Трех Государств» в центре города. Одно из них – Гробница «Чхонмачхон» – Гробница Небесного Коня, найденная в 1974 году, является Императорским Мавзолеем, в высоту достигает 2,7 м., шириной 50 м. [3, 4]. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1(43), 2015 ж. 87
В настоящее время в археологическом парке ведутся научные исследования Музеем истории г.Алматы совместно с НИР Археологии им. А.Х. Маргулана. По общим организационным мероприятиям на сегод- няшний день оформлены официальные документы для использования земельных участков под террито- рию парка; завершены строительство административного здания и работы, связанные с ограждением участка парка; подготовлена научная концепция парка «Боралдайские сакские курганы». В Казахском национальном педагогическом университете им. Абая при Институте Естествознания и география работает студенческая команда «Жиһангез». Наша команда дополнительно к представленн концепции археологического парка «Боралдайские сакские курганы» предлагает следующие два проекта: – создание учебно-практического центра для обучающихся; – составление схемы обзорной экскурсии археологического парка «Боралдайские сакские курганы» на тему «Боралдай – пирамиды кочевников». Цель учебно-практического центра для обучающихся – закреп- ление теоретических знаний на практике. Задачами являются организация работ краеведческих кружков, предоставление туристских услуг, предоставление экскурсионных услуг (см. рис.1), в целях возрождения этнокультурных традиций кружков ремесел, проведения археологических раскопок, анимационных программ. Цель экскурсии – ознакомление со структурой, историей возникновения, характеристикой отдельных центров археологического парка «Боралдайские сакские курганы» (продолжительность: 1 академический час; участники: все категории населения; количество участников: 25-50; способ передвижения: автобус- ный; вид маршрута: линейный.
Рисунок 1. Маршрут экскурсии «Боралдай – пирамиды кочевников»
На сегодняшний день члены студенческой команды «Жиһангез» ведут свои исследования над архео- логическим парком «Боралдайские сакские курганы». Они уверены, что в будущем археологический парк станет брендовым турпакетом г.Алматы. Наша команда для того, чтобы внести свой вклад в развитии туризма страны, как профессионалы ведет организационную работу в создании парка, совершенствует знания об истории сакских курганов, рекомендует свои проекты, а также занимаются рекламно-агитаци- онной работой.
2 Материалы Музея истории г. Алматы //www.wikicity.kz/biz/muzey-istorii-goroda-almaty-almaty. 3 The Largest Parks in Budapest.http://www.budapestbylocals.com/budapest-parks.html. 4 Tumuli Park. http://www.roughguides.com/destinations/asia/south-korea/gyeongsang/gyeongju/tumuli-park/. Резюме Ш.Ш. Карбаева - Абай атындағы ҚазҰПУ доценті, п.ғ.к. «Елдің туристік инфрақұрылымын дамытудағы боралдай сақ қорғандарының маңызы» Қазақстан ежелгі кезеңнен бастап Еуразияның көшпенділері кездесіп, үлкен жиындар өткізіп тұратын аумақтары- ның бірі болған. Ерте тарихи кезеңде еуразиялық көшпенділер үлкен екі тайпа топтарының аттарына байланысты «скиф-сақ» атауымен аталды. Осы халықтардың мәдениетінің өзара әсері мен бір-біріне кірігуінің нәтижесінде б.з.д. VII-VI ғғ. «аң» үлгісіндегі өнердің жарқын көрінісі пайда болды. Мақалада Боралдай сақ қорғандарының елдің туристік инфрақұрылымын дамытудағы маңызы қарастырылады. Боралдай сақ қорғандары елдегі туризмді дамытудың болашақ жобаларының бірі болып табылады. Туристік инфра- құрылымды дамыту аймақтың мәдени-экономикалық дамуына, жергілікті халықты жұмыспан қамтамасыз етуге, қызмет көрсету арқылы шаруашылық салаларының деңгейін арттыруға алғышарт болады. «Боралдай сақ қорғанда- ры» жобасына археологиялық саябақ енгізілген. Археологиялық саябақтың жоспарында экскурсиялық соқпақтар Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 88
мен жолдар, көрініс алаңдары, көне көмбелерге түсетін жолдар, этнопарк және т.б. бар. Қазақстанның туристік инфрақұрылымын дамыту үшін қорған аумағында қорғанның қайта құрылымданған ритуалды атрибуттарын орналастыру болжамданып отыр. Боралдай саябағының құру тұжырымдарының негізіне Tumuli Park үлгісі алынып отыр. Сондықтан мақалада Будапешт (Венгрия ) және Кёнджу қаласындағы (Оңтүстік Корей) осыған ұқсас саябақтарға салыстырмалы сипатта- ма берілген. Түйін сөздер: сақ тайпалары, археологиялық ескерткіштер, көне көмбе қорғандары, номадтардың ежелгі мәдени- еті, ежелгі некрополь, көшпенділер пирамидасы, скифсақ әлемі, туристік инфрақұрылым, тарихи-мәдени символ, археологиялық ескерткіш
Sh.Sh. Karbayeva - Kazakh National Pedagogical University named after Abay, Assistant professor of geography and tourism, Cand. Sc. «Significance boralday saki mounds development of tourism infrastructure in the country» Kazakhstan has been since ancient times the territory, where they met and coexisted nomadic and sedentary world of Eurasia.The early history of Eurasian Nomads is called "Scythian-Saka" on behalf of two large tribal groups.In interaction and interpenetration of cultures and peoples of these originated in VII-VI centuries brilliant art «animal» style. The article discusses the importance of Sak burial mounds in the development of tourism infrastructure in the country by example of a prospective project «Boralday Sak burial mounds». BoraldaySak burial mounds are promising project for tourism development of the country. Development of tourist infrastructure involves cultural and economic development of the region, providing jobs for local residents, raising sectors of the economy through the provision of services.In the project «Boralday Sak burial mounds» including archaeological park. The plan include a tour of the archaeological park trails and paths, viewing platforms, slopes in excavations ethnopark. For the development of tourism infrastructure in Kazakhstan mounds supposed to be arranged reconstructed mounds with ritual attributes. The concept of creating a park on a model Boralday Tumuli Park.Therefore, this article describes a comparison with similar parks in Hungary, near Budapest and in the Republic of Korea in the city of Gyeongju. Кeywords: saka tribes, archaeological sites, burial mounds, ancient culture of nomads, ancient necropolis, pyramid nomads skifosaksky world tourist infrastructure, historical and cultural symbol, the archaeological park
ӘОЖ (УДК) ОК 911.2:504.61:351. ЖАҢА ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ КӨНЕ ОТЫРАРДЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУДЕГІ РОЛІ МЕНТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ ОРНЫ Г.Ә. Абдикаримова – п.ғ.к., доцент, А.А. Сейдазиева – «География» мамандығының 1 курс магистранты, Абай атындағы ҚазҰПУ Көне Отырар қалашығы археологиясы мен сәулетінің ескерткіштерін сақтау, тиімді пайдалану және оларды зерделеу, әрі көпшілікке танымал етудің пәрменді жүйесін құруды қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан Республи- касының Үкіметінің қаулысына сәйкес, 2004-2009 жылдарға арналған «Көне Отырарды қалпына келтіру» бағдарла- масын басшылыққа ала отырып, Отырар ауданының жер қорынан 176,2 га жер бөлінген болатын. Қаржы дағдарысы- на байланысты бұл жоба кейінге жылдарға қалдырылып отыр. Осы бағдарламаға сәйкес, 2011-2015 жылдары ауданда туризм инфрақұрылымының дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасау міндет етіп қойылған. Ауданның туристік имиджінің тартымдылығын қалыптастыру жөнінен мейлінше белсенді жұмыстар жүргізу және халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысу қарастырылды. “Отырар ауданының туристік мүмкіндіктері туралы” мәліметті ауданның веб-сайтты арқылы туристік ұйымдарға ұсына отырып, туризм саласында іскерлік байланыстар орнықтыру жөніндегі жұмыс кең өріс алатын болады. Ішкі және сырттан келу туризмінің дамуына, туризм инфрақұрылымы объектілерінің құрылысына жеңілдіктер мен преференциялар жүйесін қолдануға, капитал жинауға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды туризм саласына салуға, туристік ресурстарын пайдалануда ескерткіштер мен қоршаған ортаны қорғауға бағытталған шаралар жүзеге асырылады. Қазіргі кезде Ұлы Жібек жолын туризм саласына пайдалану өте тиімді нәтиже көрсетеді.
имидж, индустрия, халықаралық көрме, жәрмеңке, веб-сайт, преференциялар, капитал, ресурстар Қазір Ұлы Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта колға алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының XXIV сессиясы «Ұлы Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын» қабылдады. Бұл жобаға Грекия, Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Моңғолия, Шри Ланка, Оман бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Онда «Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз қорлары», «Мәдениет және болашақ» атты бағдарламалар бекітілді. Осы бағдарламаларды іске асыруға қатысты 1991 жылы
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1(43), 2015 ж. 89
Қазақстанда «Жібек жолы» атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолының көне дәуірде, қазір де Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы зор [1]. Облыстың Ұлы Жібек жолында орналасуы, ерте орта ғасыр дәуірінде тайпалардың өмір сүруі, қазақ жерін отырықшы және егіншілік мәдениетімен із қалдырған, ірі қалалардың көркейіп, гүлденіп, пайда болуы, мұсылман діни ағымының осында кең көлемде ен жайғанын көрсете алуда тарихи-мәдени, архео- логиялық ескерткіштеріміз бүгінде осыған дәлел. Тарихи оқиғалардан қалған ескерткіш мұралырымыз бүгінгі күнде Оңтүстік Қазақстан облысында археологиялық туризмнің дамуына жол ашатын алтын бесік немесе көпір десек артық айтпағандық болар деп ойлаймын... Осынау тарихи жолдың жібек саудасына байланысты "Жібек жолы" атанғаны түсінікті. Ал "Ұлы" сөзінің оған қосылуы жолдың кең-байтақ Шығыс өлкелері мен Батыс өлкелерін байланыстырып жатуы- нан. Сондықтан да бұл жол "Ұлы Жібек жолы” болып тарихқа енді. Сонымен қатар ол сауда-саттық байланысының, халық арасында діннің, мәдеиеттің, ғылыми-техникалық жетістіктердің өзара алмасуына қызмет етті [2]. Бұл орайда Оңтүстік Жібек жолында тек тауарлардың тасмалдануына ғана емес, сонымен қатар мәдениеттің, өнердің, діни сенімдер мен жазба мәдениеттің ең негізгі байланыстырушы буындарының бірі болды. Бұл қалалардың тарихи-мәдени мұрасы нысандарының әралуандығымен, ғылыми-техникалық ой-сананың жаңашылдық шешімдерімен, саздан, тастан, металдан, әйнектен, ағаштан жасалған бұйым- дардың жоғары дәрежедегі көркемдік деңгеймен таң қалдырады. Басқалармен салыстырғанда тарихи тұрғыдан отырықшы мен көшпенділер өркениеттері шекарасында орналасқан Отырардың орны ерекше. Тарихи тамыры біздің заманымызға дейінгі VIII-III ғасырларға кететін қала болып табылады. Бұл арада, Сырдарияның төменгі сағасында, сақтардың монументальды зиараттарына қазба жұмыстары жүргізілді. Оларды зерттеу Оңтүстік Қазақстанның ежелгі тұрғындарының шикі кірпішті дайындау техникасын ғана емес, сонымен қатар құрлыстың техникалық қыр-сырын жетік меңгергендігін айғақтайды. Дамыған ортағасырлық кезеңде Оңтүстік Қазақстан Отырар алқабы арқылы Қазақстандағы, сондай-ақ бүкіл Орталық Азиядағы қалалық өркениеттің ең ірі орталықтарының біріне айналды. Отырарда қытайлық, шығыстық, еуропалық мәдениеттер мен өркениеттер бір-бірімен біте қайнасып жатты. Мұсылман, христиан, зороастрийлік діндер бір-бірімен тоғысып, дамуына өзара ықпалын тигізді. Бүгінде Оңтүстік Қазақстан облысына көбінесе қажылық мақсатта және денсаулығын қалпына келтіру барысында саяхат жасайды. Қажылық мақсатта саяхат жасуға 3 күн 2 түнге арналған «Оңтүстік Қазақстан облысына Әулие орындарына» Бағдарламмалық турлар жасалған. Облыста маусымдылыққа байналысты өзгеріс байқалады. Саяхатшылар жаз маусымында көптеп баратыны байқалып, ал керісінше қыс маусы- мында тыныштық орнайды. Осы жағдайды мүлдем өзгерту үшін жоғарыда айтылған туризм анықтамала- рына сүйеніп, дамыту керек. Дегенмен, осы көрсетілген туризм түрлеріне қарағанда бүгінде туризм археологиясын дамытуға өте жақсы мүмкіндігі бар аймақ болып табылады. Археологиялық туризмді үнемі дамытуға туризм маусымдылығының әсер еттіндей себеп жоқ. Сондықтан Оңтүстік Қазақстан облысының археологиялық туризмін бүгінгі таңда алатын орны өте ерекше. Себебі Қазақ жерін оқымыс- ты ғалымдар «ашық аспандағы мұражай» - деп, жай айтпаған [3,4]. Белгілі археолог К.Байпақов «Археологияда ашылған аралдар» сұхбатында - Археологиядағы табыс- тарымыз халықаралық деңгейде де көзге түспей қалған жоқ. Оның өзі, әлбетте, елімізде археология мен мәдениетіміздің жігерлене, мерейлене дамуына оң ықпал жасап жатқаны да хақ. 2004 жылы Қазақстан аумағынан бірден сегіз көне ескерткіштің ЮНЕСКО тарапынан Бүкіләлемдік мәдени мұралар тізіміне енгізілуі осының дәлелі. Бұған дейін небары 2 жәдігеріміз ғана танылған болатын. Олар – Қожа Ахмет Ясауи кесенесі мен Таңбалы петроглифтерінің шоғыры. Міне, осы екі ескерткішке бірден сегізі қосылуы елеулі жетістік емей немене?! Әлбетте, археологияда- ғы құтты қадамдар алдағы жылдарда да жалғаса бермек. Таяу келешекте Бүкіләлемдік мұралар тізіміне бірқатар ортағасырлық қалаларымызды қосуды жоспарлап отырмыз. Олардың ішінде Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Арал маңындағы Жанкент қалалары бар [5]. Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін негізгі арқауынан жол тарамдалып, терістік пен шығысқа қарай, Орталық және Шығыс Қазақстан аудандарына, кейін Сарыарқа атымен мәлім болған Дешті-Қыпшаққа, Ертіс жағалауы мен Алтайға, Моңғолияға асып кетеді екен. Осы арамен атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы өткен. Сөйтіп малға, жүн мен теріге, металға бай Орталық Қазақстан аймағы сауда-саттық байланыс жүйесіне, оның ішінде халықаралық жүйеге тартылып, көпте- ген керуен сүрлеулері арқылы Жібек жолы торабымен тоғысады. Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір тармағы Шавгарға, екінші тарма- ғы Сырдария өткелінен өтіп, Васиджа қаласына баратын болған. Одан Сырдариямен жоғары өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып, Шашқа, ал төмен қарай – Жентке кеткен. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 90
Жолдың Отырардан таралған бір желісі Арсубаникеттен өтіп, Арыстанды, Шаян алқаптарына, сосын Қаратаулық жатаған белесінен асып, ал Шавгар мен Яссыдан шыққан желісі Тұрлан асуынан асып, Сауран мен Сығанақ тармағы, Янгикент тармағы – бәр-бәрі тұс-тұстан Орталық Қазақстан жазығына шығып, Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл бойларына баратын болған. Ұлы Жібек жолы-әлемдік өркениет тарихындағы елеулі құбылыс. Керуен жолдарының тармақталған жүйелері Еуропа мен Азияны Жерорта теңізінен бастап Қытайға дейін кесіп өтіп, ежелгі дүние мен ортағасырлар кезеңінде Батыс пен Шығыс арасындағы диологтың маңызды құралы болған. Жібек жолының бағыттары өзгермеген, екі негізі жоларна үнемі қалып отырған: оңтүстік жол – Қытайдың солтүстігінен Орта Азия арқылы Таяу Шығыс пен Солтүстік Үндістанға; солтүстік жол – Қытайдың солтүстігінен Памир арқылы Төменгі Еділ мен Қара теңіз суларына дейін жеткен. Ұлы Жібек жолында орналасқан ежелгі қалалардың үлесінде соғыс, күйреу, өрт, аш-жалаңаштық аз болған [6]. Ұлы Жібек жолының қалыптасуы бастапқы дәуірде б.д.д. ІІ мыңжылдыққа сәйкес келеді. Б.д.д. зерттеушілер өз еңбектерінде Қытай туралы мәліметтер келтіріп, ол елге баратын жолдардың сипаттама- сын берді. Кейіннен Ұлы жібек жолы аталған жолдың алғашқы бізге жеткен сипаттамасы осы. Ал бұл сипаттаманың қағазға түсуі - б.д.д. І ғасырдың аяғы. Птолемейдің өзі бұл сипаттаманы біздің заманымыз- ға жетпеген Марк Тирскийдің шығармасынан және саудагерлердің ұрпағы Май Тицианның Евфрат өзенінің жағасындағы шекаралық қала Гиераполь арқылы Месопотамияны көктеп өтіп, Тигр өзеніне шыққан, одан әрі Мидиядағы Экбатанға, сонан соң Каспий теңізінің оңтүстігін орай жүріп, парфияның астанасы гекатомпилге, Маргияндық Анохияға, Бактрияға және Камед таулары арқылы татим өзенінің бассейніне түскен. Ол жерден Қытай астанасына барған. Кейіннен Ұлы жібек жолы деп аталған жолдың классикалық көне сипаттамасы осы. Ұлы Жібек жолының қалыптасуының ұзақ процесс - болуы батыс пен шығыс өркениеттерінің көне әлем мен Қытайдың бірін-бірі біртіндеп тануының дәлелі. Бірнеше ғасыр, тіпті бірнеше мың жыл әлем Қиыр Шығыстағы ірі отырықшы өркениет иесі Қытай жайлы ешнәрсе білмеді десе де болады. Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында VІ ғасырдан бастап екі бағыт кең өрістеген: Сырдария және Тянь-Шань керуен бағыттары. Бірінші жол Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан (Қашқар) арқылы Жетісуға, содан Сырдарияны жағалап, Арал маңынан (кейде Хорезм арқылы Маңғыстауға, Жайықтың төменгі ағысына, кейде Еділ мен Дон жағалауларына, Кавказға, кейде Қара теңіз жағалауы арқылы Таяу Шығыс пен Византияға) әрі қарай өткен. Бұл бағыттағы Батыс пен Шығысты жалғастырған өзен Сырдария болған. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы сауда қалалары - Суяб, Навакент, Құлан, Тараз, Испиджаб, Арсубанкент, Отырар, Шавгар, Янгикент. Екінші жол Шығыс Түркістаннан (Қашқардан) басталып, Жетісу (Шу, Іле алқаптары) арқылы Жоңғар, Іле, Қырғыз, Талас тауларын жағалап, Шашқа (Ташкентке) өткен. Одан Самарқант, Бұқара, Мерв арқылы Кіші Азиямен, Византиямен жалғасқан. Бұл жолдағы қалалар - Суяб, Баласағұн, Тальхир, Құлан, Тараз, Испиджаб, Газгирд (Қазығұрт). Бұл қалалар көне орта ғасырларда Жапониядан, Корея мен Қытай- дан Орталық Азияға, содан Ресей мен Византияға сапар шеккен саудагерлер жолының орталықтары болған (сурет-1).
Сурет 1. Ұлы Жібек жолының картасы Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1(43), 2015 ж. 91
Ұлы Жібек жолы бойында сауда - саттық байланысының, халық арасында діннің, мәдеиеттің, ғылыми- техникалық жетістіктердің өзара алмасуына қызмет етті. Ұлы Жібек жолы адамзат өркениеті жасаған тарихи ескерткіштің бірі болып саналады. Ірі қалалар Сауран, Тараз, Отырар, Испиджаб және т.б. қалалар пайда болып, гүлдене, көркейе түсті. Соның ішінде ең ірісі Испиджаб қаласы болды, жаң-жақтан тауарлар әкеліп, оны айырбастады, сатты. Әсіресе, бұл жолдың бойымен қолда өсірілетін мәдени өсімдіктердің ішінде жүзім түрлері, шабдалы, қауын, Шығыстың, Орта Азияның жемістері, аңдардан жолбарыс, арыстан, қымбат терілер және Қытай Жібегі сатылған. Дипломатиялық қарым-қатынас сол кезеңде пайда болуы Сауда жолына байланысты 568 жылғы Түрік қағанаты мен Византия мемлекетінің арасында болған келісімдерден толық байқауға болады және үйсін мемлекетінің Қытай өкіметімен қарым-қатынастары жайлы мәліметтер бар. Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы будда діні, батыстан христиан, ал Сириядан, Иран мен Араб елдерінен ислам діндері таралды. Қытай жазба деректеріндегі хабарларда б.з.б. ІІ-І ғасырларда: - Ұлы Жібек жолы сусыз шөл далалар, қиын таулы шыңдар, өзен көлдер, мұздықтар арқылы өтті. Оның бойымен әр түрлі бағыттарда ерекше тауар тасыған көпес керуендері жүрді; - Ұлы Жібек жолы XIV-XV ғасырларда ұлы географиялық ашылулардың, яғни теңіз жолдарының ашылуына байланысты өз маңызын жойды [4, 6, 7]. Ұлы Жібек жолының өмір сүруімен «әлемнің төрт патшалығы» деген ұғым пайда болды. Византия - құнды байлықтар патшалығы, Түрік қағанаты-жылқы патшалығы. Қытай - адам патшалығы, Үндістан - пілдер патшалығы деп аталды. Сауда көп жағдайда айырбас түрінде болған. Археологиялық зерттеулер кезінде түріктер зираттарынан жібек киімдердің қалдықтары, ал қала жұрттарынан Қытай, Византия елдерінің көзелері табылған. Мұның өзі ерте орта ғасырлардың өзінде экономикалық байланыстың болғандығын көрсетеді. Бұл - VIV ғасырда жібектің бүкіл Еуразияға әйгілі болған кезеңі [8]. Қазіргі кезде, Ұлы Жібек жолын туризм саласына пайдалану өте тартымды нәтиже көрсетуде. Көне Отырар қалашығы археологиясы мен сәулетінің ескерткіштерін сақтау және тиімді пайдалану және оларды зерделеу әрі көпшілікке танымал етудің пәрменді жүйесін құруды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысына сәйкес «Көне Отырарды қалпына келтіру» 2004-2009 жылдарға арналған бағдарламасын басшылыққа ала отырып, аудан көлемінен 176,2 га жер бөлінген болатын. Қаржы дағдарысына байланысты бұл жоба кейінге жылдарға қалдырылған. Осы бағдарламаға сәйкес, 2011-2015 жылдары ауданда туризм инфрақұрылымының дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасау міндет етіп қойылған. Ауданың туристік имиджінің тартымдылығын қалыптастыру жөнінен мейлінше белсенді жұмыстар жүргізу және халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысу қарастырылған. “Отырар ауданының туристік мүмкіндіктері туралы” мәліметті ауданның веб-сайтты арқылы туристік мекемелерге ұсына отырып, туризм саласында іскерлік байланыстар орнықтыру жөніндегі жұмыс кең өріс алатын болады. Ішкі және сырттан келу туризмінің дамуына, туризм инфрақұрылымы объектілерінің құрылысына жеңілдіктер мен преференциялар жүйесін қолдануға, капитал жинауға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды туризм саласына салуға, туристік ресурстарын пайдалануда ескерткіштер мен қоршаған ортаны қорғауға бағытталған шаралар жүзеге асырылады [9]. Соңғы кезде еліміздегі жаңалықтарымыздың бірі 3 желтоқсанда Түркіменстанның Акяйла және Иранның Инчебурн стансаларында Қазақстан, Түркіменстан және Иран мемлекет басшыларының қатысуымен үш елді байланыстыратын «Солтүстік-Оңтүстік» трансұлттық темір жолының салтанатты ашылуы рәсімі өтті. Осынау айтулы оқиға өңірлік және халықаралық көлік инфрақұрылымының маңыз- ды бөлігі, жаңа көлік дәлізі ғасырлар бойы Еуразия халықтарын байланыстырып келген Ұлы Жібек жолын жаңғырту идеясын жүзеге асырды. Осында сөйлеген сөзінде елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан-Түркіменстан-Иран темір жолын жаңа Жібек жолына теңеді. – Біз бүгін үш ел мен Қытай арқылы Тынық мұхитына дейін іс жүзінде жаңа Жібек жолын салдық, - деп мәлімдеді. Ол аталған темір жолдың іске қосылуы Қазақстан үшін үлкен маңызға ие екенін қадап айтты. «Біз көптен бері Иранға, одан әрі Парсы шығанағындағы елдер- ге шығатын жолды армандадық, күттік. Енді міне, сол арманымыз орындалды. Үш ел – Қазақстан, Түркіменстан және Иран 900 шақырымға созылатын темір жолды сала отырып, барлық ортаазиялық мемлекеттер мен Қазақстанға Иран арқылы Парсы шығанағындағы елдермен қарым-қатынас жасай- тын жол аштық», - деді Президент. Бұл Тәуелсіз Елдің жеңісі. Енді біз Иранмен темір жол арқылы қатынас жасайтын боламыз [10].
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №1(43), 2015 г. 92
3 «Мәдени мұра» бағдарламасы 2004-2008 жылдар нәтижелері. – Астана, 2008 ж, - 39 бет. 4 Вестиник дипломати-Diplomatic – 2009. - №1(19) - 243-245 бет. 5 Замана пікір газеті. egemen.kz/ 2014/16.12.2014. 6 Ұлы Жібек жолы [Электорнды ресурстар]: мультимедиялық презентация - Алматы, RGB-studiо - 2007. Великий шелковй путь GRET SILK WAY.- ISBN 9965- 9513- 9-Х- электрон. Мәлім. Электорн. Граф. Мәлім: 1 электрон. опт. диск (CD-ROM): эв.,цв. Әлемдік Ұлы Жібек жолы. 7 Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан – Алматы: Қазақстан, 1992. – 208 б. 8 Байпақов К. Қазақстанның ежелгі қалалары. - Алматы: «Аруна Ltd.», 2005. - 316 бет. – Қазақстан балалар энциклопедиясы. 9 otyrar.gov.kz/ . 10 www.minber.kz/2014/. жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|