Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Есімов Г. Хакім Абай. — Алматы, 1994. — 189 б.
- Күнанбасв А . ІІІыгармаларынын бір
90 сенімсіздік тараіуынын кауіптілігін көрсетті жэне казак халкынын орыс халкымен барынша тығыз бірігуінін кажеттігі туралы ойын табанды турде жеткізді. Сонымен бірге. Абай Ресейдің барлык халыктарын теңдік пен әділеттілік гіринциптері негізінде біріктіре алатын алғышарттар туралы да армаНДаДЫ. Абай казактарға орыс халкынан шаршап-шалдыкпай үйренуге, орыс үлгісіндегі өнеркәсігі пен сауданы алуға, орыс тілі мен мәдениетін және т.б. пайдалануға кенес береді, Абай бүкіл өмірін патша самодержавиесінін және оны колдаған орыс империясынын шеткі аймактарында патша үкіметінің колдауын пайдаланған кайсыбір әлеуметтік-саяси күштердін еркі бойынша өлімшінін аянышты күнін көрген казак кедейлерінін, халык букарасының мүддесі үшін күресте өткізгенін айтуымыз керек. Ол өзінін көптеген елендерінде канаушылардын казак кедейлерін адам төзгісіз ауыргпалыктарға салып отырғанына катты кайғырып жанаиіырлыкпен сипатгады. Сонымен бірге Абай Азия деспоттарын жэне олардын жактаушыларын жан күйдіретіндей жек кәрді. "Ескендір" дастанындабасқыншы Александр Македонскмйге Аристотельдін акыл-парасатын карсы коя отырып, онын ашкөздігін сынайды. Абай халык бүкарасын баска халыктармен бейбітшілік пен достыкка шакырды, казак халкынын хәл-аукатын көтерудін міндетті алғышар гтары деп есептеді. Ол алдыңғы катарлы орыс мәдениетіне жэне баска халыктардын мәдениетіне араласу, отырыкш ылыкка кеш у, жер шаруашылығын, колөнерді жэне сауданы дамыту, калалардын өсуі, көрші халыктармен достыкты нығайту — осынын бәрі, сайып келгенде феодалдар мен байлардын бшГпін тежейді, өзара тартысты токтатады жэне реакциялык ислам идеологиясынын ыкпалын жояды деп сенді. Бұл жерде Абайдын феодалдар мен байлардын. зорлык-зомбылығынын және өзара тартыстың нағыз түп- тамырын және коғамдағы әлеуметтік-саяси кактығыстардын кайнар көздерін көре алмағандығын айтуымыз керек. "Мүндай әлеуметтік кайшылыктын шешімі саяси күресте, халык өз бостандығы ушін күресуі кажет, бірак, - Ғ.Есімов атап көрсеткендей, — акынондай мәселелерді көтермеген” . Өмірдегі саяси курылысты сынағанмен. ол оны немен алмастыру керектігін білмеді. Кейбір жекелеген жағдайда Абай казак коғамын онын бастагікы даму сатысына кайтару кажеттігі туралы реакциялык көзкараста болды, алғашкы кауымдык патриархалды-рулык күрылысты дәріптеді. Десекте Абайдын казакты ң енбекш і букарасы ны н к ө н іл -к ү й ін , феодалдар мен байлардын зорлык-зомбылығын бейнелеген, оларды жек көріп, жаксы болашакка жету үшін орыс жэне баска хгілыктармен өз күшін
9,1
бірікгіру ге тырысуын сипаттаған жалпы саяси көзкарас гары өз дәуірі үшін прогрессивті. Абай шығармаларында мораль проблемасы негізгі әлеуметтік-саяси такырыптардын бірі болды. Абай еріктін, акылдын және сезімнік (‘'жүрек") бірлігін білім нік жэне моральдык кылыктардын негізі санады. Акыл, онын пікірінше, адамның заттын мәнін түсіну кабілеті. адамға күбылыстын керекті жактарын тандап алу, пайдалыдан зиянды айыра білу кабілеті. Ерік — бүл адамнын максатка жетугетырысу әрекегін баскаратын. танымға, тандауға жетелейтін күш деп жазды ол. Абай сезімді адамнын іш кі мазасыздығынын басты кайнар ко зі, онын кызметке талпынысынын себебі, адамдар арасындағы моралдык катынастар мен рухани тазалыктың негізі деп санады. Осымен байланысты Абай білімге, агартуға. гылымға күмарлыкты адамнын жағымды өнегелік сапаларынын негізі деп есептегенін айтуымыз кажет. Тек білімді адам гана күнделікті керек нәрселерін адал еңбегімен табуга, әділеттілікке және баскаларға жауыздык жасамауға. кемістікке қарсы түра алатын өзінде адамі ершілік сапаларды калыптастыруға тырысады. Бұл діни екіжүзділікке, алдап-арбауға және жәдігөй жауыздыкка жол бермейтін білімді адамнын жан дүниесіне күдайға (иман) деген адал да шын сезім жарығының үялауына байланысты болады. Абай көрнекті гуманист болды, о н ы ң ө м ір імен шыгармашылыгыадамгершілік-саяситеренмазмүнға толы болумен катар терец тәрбиелік мэнге де не болды. Абайдынтэрбие теориясыадамды ортанын жемісі, тәрбис “ өз заманынын сәбиі" кағидасынан шыкканын атап айтуымыз керек. “ К,исык жандар” , киянатшыл жэне өтірік кылыктар адамда оны коршаған сырткы жагдайлардын зиянды ы кпалының нәгижесінде пайда болады. Дырдулы өм ір мен жүмыссыздык адамды сәзсіз азгындыкжолга итермелейді. Бірак Абай сырткы орта мен тәрбиенін колайлы жагдайлары жаксы әдеттерге бейімді адам жасауға болатынына ешбір шүбә келтірмеді. “ Мен егер закон куаты колымда бар кісі болсам, — деп жазды ол, - адам мінезін түзеп болмайды деген к іс ін ің тілін кесер едім!' . Осылаі-шіа гасырлык артта калушылык пен бүкараны аяусыз канауга карсы күрестін азабынан туындаған Абайдын прогресшіл саясагы осы бүкаранын элем өркениеті элементтерін кабылдауға ндеялык-саяси жол салды. Абай болашак үрпаккаөзініц шыгармашылыкмүраларын ка.пдырып кана койган жок. сонымен катар өзінін көрнекті шәкірттері мен ізбасарларын калдырды. Абайдын әлеуметтік-саяси лүниетанымы жэне шыгармашылыгы, олардын карама-кайшылыктыгы мен табансыздыгына карамастан, казак халкынын саяси ойы мен модениетінін дамуында үлкен рол аткарды. 'Күнанбасв А . ІІІыгармаларынын бір томдык т о л ы қ жинагы. — Алматы , 1961. — 468 б.
................... ■ - .......................... 92 Казак стан саяси ойынын одан әрі дамуы казактым белгілі ойшылдары мен саяси кайраткерлерінің - Ш.Кұдайбердиевтін. А.Байтүрсыновтын, Ә.Бекейхановтын, М.Дулатовтын, С.Торайғыровтын, М.Шокаевтың, Ж .Л й м а у ы то в ты ң , Т .Р ы с кү л о в ты ң , С .К о ж а н о в гы н және т.б. шығармашылығынан орын алды. Ө кініш ке орай, біздін жүмысымыздың көлемі олардын саяси козкарастарын жеке-жеке карастыруға мүмкіндік бермеді. Олардын бай мүралары оз алдына арнайы карауды, зертгеуді кажетсінеді. Корытындылай келіп. Казакстаннын саяси ойынын ұзак эволюциялык даму жолынан өткенін айтуымыз керек. Казахстан оишылдарының аукымы мол әлеуметтік-саяси идеялары дүниежүзілік саяси ойдын алтын корына еніп отыр. Казакстаннын саяси ойы әлемдік гуманитарлык ойдын ажырамас болігі болып табылады, өйткені ол саясатты карастыруда, зерттеуде біркатар бірегей амалдарды берді жэне Щ ығыстын да, Батыстын да саяси ОЙЫ Н толыкгырып отыр. .. ,(
•)
.л» м" 6. XX ғасырдагы саяси гылымнын калынтасуы Х ІХ - Х Х ғасырлар тоғы сында ертеректе ж инактал ға н көптеген идеялардын, түжырымдамалардын, теориялардын саяси білімдер жүйесіне, саяси ғылымға бірігуі жүрді. Бүл үрдіс озінің бүкіл дамуымен манызды саяси баскару сатысына откен жэне саяси кызметтің барлык жактарын жүйелі, ғылыми пайымдауды жэне болжамдауды кажетсінген коғамныцталабы еді. XX ғасырдын 20-30 жылдарында бірінші дүниежүзілік соғыстыц және революпнялардын нәтижесінде пайда болған коғамды саясаттандырудын жанй толкы ны ны н ыкпалымен саяси ғылымнын белсенділігі артып, дербестікке ие болды. Онын күкыктану, әлеуметтану, саяситарпхтан іргесі бөлінді. Саясаттану казіргі коғамнын проблемаларына, саяси проиестерғе коніл аудара бастады. Саясаттану теориялары мен тұжырымдамалары пайда болды. Саяси ғылымға Американын ыкпалы күиіейді. XX ғасырдын орта түсында саясаттану толығымен жеке ғылым ретінде калыгітасты. 1949 жылы саяси ғылымдардың Халыкаралык ассоциациясы кұрылды, ол әртүрлі елдердін саясаттанушыларынын арасында жүйелі байланыс орнатты. X X ғасырда саяси ой мен ғылым алуан түрлі коптеген түжырымдамалармен, доктриналармен және т.б. көзге түсті. X X ғасырдағы саяси ойдын калыгітасуы мен дамуы үлы ойшылдар М.Вебер, Г.Моска, В.Паретто, Р.Михельс, Т.Парсонс, Д.Истон, Т.Алмонд, М.Дюверже жәнет.б. есімдерімен байланысты. Бұл жерде, ен;ьпдымен саяси күбылыстарды езініндаму логикасы жәнесоған сәйкес өзіндік тарихы бар ерекше накты лы к ретінде карастырған неміс әлеуметтанушысы әрі саясаітануіиысы Макс Веберді (1864-1920) бөліп корсеткен жөн. Онын негізгі 93
жұмыстары: “ Протестанттык этика жэне капитапизм рухы” ( 1904-1905 жж.); “ Саясатбейімділік және кәсіп ретінде” ( 1919 ж.); "Шаруашылык және коғам” (1920ж .). Вебер акикатты теориялык моделдермен — ‘‘идеалды типтермен” талдауды ұсынды және коғамдык кұрылысты, әлеуметтік әрекетті, коғамдыкдамуды, билікті, баскаруды (бюрократияны) және демократияны сараптау үшін “ идеалды типтер” жүйесін жасады. Ол когамды к дамудын м аркстік тұжырымдамасын жокка шыгармады, бірак адамдардын саяси жүріс-тұрысын олардын кай тапка жатуығана емес, діни. этникалык. аумактык жэне баска да мүдделері мен көиіл-күйлері аныктаішы деп есептеді. Адамдар мен толтардын алеумегганулыктанымы аркылы коғамдык проблемаларды зерттеудің веберлік методологиясын көптеген ғалымдар пайдаланды жэне дамытты. Марксизм классиктері сиякты Вебер саясатты билікке катысты коғамдык катынастардын немесе мемлекетаралык, мемлекет ішіндегі адамдар топтары арасындаты билікті бөлуге ыкпал ету саласы деп есептеді. Алайда веберлік көзкарас марксизм ге Караганда саяси дамудың социомэдени фак горларына (кұндылыктар, сенімдер, идеалдар жэне т.б.) баса коніл аударуымен ерекшеленеді. Вебердін ыкпалымен саяси гылымда протестанттык этикамен, индивидуализм рухымен, келісімге келу мәдениетімен ажырамастай байланыскан батыстын ерекшелікті кұндылыгы ретінде демократия туралы тұракталғаіі сенім калыіпасты. Бірак марксизмдегі әлеуметтік-экономикалык факторларды багалауга карағанда социомэдени факторларды багалау бір магыналы емес. Вебер бүл факторлардан саяси дамудын барлык күпиясын іздемейді. Ол тек олардын үлкен маныздылығын баска да факторлардын манызды лығын ж о кк а шығармай атап көрсетеді. Вебердін саясат түжырымдамаларыиын аса манызды идеясы адами кызметтін ерекше гүрі болып табылатындығына саяды. Бір жагынан ол кәсіпорын іспетті, занды үстемдіктіц аппараты, ал екінш і жагынан, ол бүкіл когамдык омірді камтитын ерекшелікті кәсіби кызмет. Бүкіл когам жэне барлык адамдар осы кәсіпорында ездерінін орындарына орай үш категорияга боледі. Бірінші - жагдайға орай саясаткерлер (катардагы сайлаушылар). Е кінш і — косымша жұмыс аткарушы саясаткерлер (партия белсенділері) . Ү ш ін ш і - кэсібп саясаткерлер. Саясат, Вебердінгіікірінше, когамдык өмірдіңөз алдына жеке саласы ретінде. “ бүкіл когамнын саяси кәсіпорындарынын штабы” ретінде мемлекеттік әкімшілік аппаратгын пайда болуымен, сонымен катар билікті бакылау жэне болумен байланысты баскару кызметінін адамдардын ерекше мамандыгынаайналуымен калыптасады. К.оғам Х1Х-ХХ гасырлар тогысында баскаруды кажетсінген аса күрделі үйы.мдаскан жүйеге айналганын ai'rra кеткен жөн. Вебер міндеттерді катан бөлуге н е гіід е л ге н . к ә с іб и л ік rien тэр тігіке негізделген үтымды- 94 бюрократияны мем.пекеттік ұйымдардын ентиімді жүйесі санады. Идеалды бюрократия типі үшін: біріншіден, ережелер мен зандар себепші болған енбек бөлінісі; екіниііден, томенгі лауазымды адамдардын жоғарғыларға бағынуы; үшіншіден. кызметкерлерді сайлау аркылы емес, кәсібибіліктілігі негізінде тағайындау: төргінш іден, кызметкерлердін еңбек акысынын рангтеріне сәйкес болуы; бесіншіден, кызметкерлер үшін мемлекеттік мекемедегі жұмыс негізгі енбек болыптабылуы; алтыншыдан, кызметкердін жұмыс істейтін кәсіпорыннын иесі болмауы; жетіншіден, кызметтен босату — жоғарғы органның міндеті жүзегеасыруы және т.б. тән. Бұл ережелердін болуы мемлекеттік органдардын кызметіне біркелкілік әкеледі, мемлекеттегі әрбір институтгын жауапкершілігін накгы белгілейді. бастықтын коластындағыларға катысты бассыздығын іиектейді, кызметтік катынастан жеке жек кө р уш іл ікке , ренішке, жаксы көруш ілікке жол бермейді. Үтымды бюрократия мемлекеттің басқару функииясын жүзеге асыруға көмектесетін тек аткарушы орган ғана. Ол саяси іиешімдер кабылдамайды, онынміндеті — саяси элитанын шешімдерін орындау. Саяси биліктің сипатын сараптай келігі Вебер занды үстемдіктің, яғни когам мойындаған үіи типін бөліп көрсетеді: кұ кы кты к немесе жария. мемлекет мүнда түлғаларға емес, зандарға бағынады; дәстүрлі - ежелден келе жаткан тәртігпер мен бпліктердін касиеггіліі іне сенуге негізделген; патриархалдык- харизмаға (күдай берген каспет) негізделген, бүл әдеттегі дәст*үр мен әдет-ғүрыпка сүйенбеііаі, керісінше ғажайыпка - харизматиктің саяси күш і мен моральдык касиеттеріне арка сүйейді. ні: / •
Вебер күкы кты к мемлекетті жактады, бірак XX ғасырдағы күкы кты к мемлекетгердінкоғамдыкөмірінінтезбюрократпялануына көніл аударды. Ал бүл бюрократия мен демократиянын арасындағы кактығыска әкеп соктырады. Ол бірінші болып демократияландырудың саяси оғаштыгын (парадокс): бүкара халы кты әлеуметтік-саяси омірге тарту үрдісін кенейтудінсаяси үйымдарсанасыныңартуына. бюрократия тираниясынын айтарлыктай өсуіне әкелетінін атап көрсетті. Бүған жол бермеу үшін Вебер плебисцм тарлы к д е м о кр а ти я теориясы н үсынады, ол бойынш а харизматикалык кешбасшы, плебисцит сайлаған (бүкіл халыктын тікелей дауыс беруімен) парламенттік демократияға күш косады. Тек харизматикалык көшбасшы ғана, Вебердінойынша, XX ғасырдағытүлға, коғам. мемлекеттің озара қарым-катынас мәселесін шеше алады. р і Вебердін әлеуметтік жэне саяси көзкарастары XX ғасырда әлеуметтану мен саясаттану ғылымдарынын дамуына ыкпат етті, 70-ші жылдары ‘‘веберлік кайта өрлеуге” үласкан онын теорияларына деген кызығушылык айтарлыктай артатүсті. . .. ■ ...
. ...
. .. ...
95 Геосаясат XX ғасырдағы саяси ойдын бағытгарынын бірі болды. Ол өзінің өм ір сүруі мен қызметі үшін кең істігін кең ейтуге ты ры саты н, ерекш е о рган и зм ретінде м ем лекетті сипаттауды гео гр аф и ял ы к ф акторлард ы н ыкпалымен түсіндіруге тырысатын саяси доктринаға айналды. Бірінш і дүниеж үзілік соғыс ж ылдарында “ геосаясат” терминін ғылымп айналымға шведғалы мы Рудольф Челлен (1864-1920) кіргізді, бүған дейін де м ем л ек етте р д ін х а л ы к ар ал ы к сая са т ы н ге о гр аф и я л ы к ф а к т о р л ар м ен дәлелдеуге кадамдар жасалган еді. Германияда геосаясатты дәлелдеумен антропогеограф ия мен саяси географ ияны ң ірге тасын к&паушылардыңбірі Ф ридрих Ратцель (1844-1904) айналы с гы. Ол мемлекет кен істіктің артуын каж етсін етін , ал “ө сіп -өн уш і халы к ө зіи ін саны н кобейту уш ін жана жерлерді кажетсінетіндігін" атап көрсеткен еді. Онын пікірінше. халыкөзінін географиялык жағдайын жаксартуғабейімділігі жогары. A K ill-та геосаясатты тарихш ы А .М эхэн (1840-1914) негіздеді. Ол м ем лекеттін географ иялы к жағдайымен оны ң теніздік куаты ны ң ж ән е “халы қгы к м ін ез-к үлк ы н ы н ” арасында тікелей байланыстын бар екендігін дәлелдеді. Бүдан кейін де геосаясат идеялары б аск а да б іркатар авторларды н ж үм ы стары нда ж алғасы н тапты. А нглияда геосаясат пдеясы н географ Х элф орд М аккиндер (1861-1947) негіздеді. О ны нтүж ы рым да.масынасәйкес х алы ктар мен м ем лек еттерд ін тағды ры н аиы ктауш ы (фактор ол арды н географ иялы к жагдайы болып табылады. Герман ф аш изм ін ін геосаясат м ектебінін басш ысы Карл Х аусхофер (1864-1945) “ геосаясатка тпісті тур беріп, үшінші “рейхтің" ресми доктринасы ны н боліміне айналдырды” . Осы д октринаға сүйеніп, герман ф аш изм ін ін басш ылары көрш і елдерді күрту ж эн е 'Терман ұлты н аом ірлік кен істікті” жасау максатында баскы нш ы лы к жолға түсті. Бүкіл А зи ян ы ж аулап алуды карасты рган “өзара гүлдену с а л а с ы ’' д о к г р и н ас ы Ж а п о н и я н ы н г е о с а яс а т ы н ы ц н ұ ск асы б олы п габы лады. А м ерикан ды к геосаясат кон цепц иясы ны н негіздерін екіниіі дүниеж үзілік согыс кезінде әлеум еттануш ы , тарихш ы , географ Н .С пикм ен (1893-1943) өзінің “Дүниеж үзілік саясаттағы А м ерикан ы нстратегиясы ” және "Әлемдік күрылым географиясы" кітаптарында баяндады. XX г а с ы р д ы ң б ір ін ш і ж а р т ы с ы н д а к о г а м н ы н б а р л ы к м ү ш ел ер і ы нты м актасты ғы н дәріп теген саяси ы нты м актасты к (солидаризм ) ілімі кең інен тарады. Ы нты мактасты к ілімінін ірге тасын калауш ы ларды н бірі Ф ранцуз элеуметтанушысы ж әне кұкыктеоретигі Л.Дюги (1859-1928) болды. Ол когамда адамдарды біріктіретін байланыстар ынтымактастыктын дәнекері б о л ы п таб ы л а д ы д еп е с е п т е д і. " Ы н т ы м а к т а с т ы к ф а к т іс ін ад ам д ар мойындаиды" - деп, есептеді ол. Когамдагы әрбір тап, ә л еу м еітік жік, оны н пікірінше, когамда ынтымактастык.!ы камтамасыз етуде өзіндік орнын
алады ж эн е өзіндік рөлін аткарады , оларды ң ы нтымактастығын дамыту кап игалистік аки катты н ж агы м сы з ж актары н ж ою га мүм кіндік береді. Ынтымақтастыкты аныктайтын ж эне дамытатын орган. - Дюгидіңпікірінш е, - мемлекет болып табылады. ' '
ғасы рды н бірінш і ж арты сы нда халы к б ү кар асы н ы н мемлекетті б аскаруға кабілетсіздігі ж өніндегі ежелгі аристократм ялы к идея кайтадан жандандырылды. Бұл идея кез келген әлеум еттік күры лы м ны ң кажетті күрамдас бөлігі болып габылатын баскару, ғылым мен мәдениетті дамыту ф ункииясы н іске асыратын жоғарғы, женілдігі бар жіктен немесе жіктерден ж э н е к ал ган ы х ал ы к б ұ к а р а с ы н а н тұ р аты н д ы ғы н н егізд ей тін эл и та теорпясы нан көрініс тагіты. И тали я сая сатта н у ш ы л а р ы В .П арето, Р .М и хед ьс, Г .М оска элита теориясы ны н аса көрнекті авторлары болып табылады. ‘■.Элита” терминім саяси ғылымга Вилфредо Парето (1848-1923) енгізді. Ө зін ін “Ж алпы әлеум еттану жөніндегі трактаты нда” ол саяси өмір курес пен элитаны н ауы суы нан түрады деп көрсетті. О ны н пікірінш е, когамды ә р д а й ы м эл и та б а с к а р а д ы . Э л и т а н ы ң пай да б о л у ы н а , ад ам д ар д ы н психологиялы к касиеттері себепші болады деп үйгарды ол. Саяси процесте, П арегоны н пікіріниіе, эли тан ы ң ек і типі ерекш е көзге гүседі: “ары стандар” элитасы ж әне “түлкілер" элнтасы . “ А ры стандар” элитасы ны н үстемдігі когам ды к өмірдін айтарлы ктай өзгеруін кам там асы з етеді. Алайда, бұл элитаны ң алгаш кы үрпактары саяси аланнан калай кететін болса, солай ол б и л еу ш і ем ес т ап тар д ы н ө к іл д ер ім е н толы гу ж о л ы м ен “ ш ай ы л ад ы ” . “ А ры стандар” элитасы саяси үстемдікті “түлкілер” элитасына өткізетін сәт туады. Бүл элита, П аретоны н пікірінш е, шешуші ш аралардан коркады, ол алдаудың. бүлтактаудын көмегімен ж ән ет.б . ыкпалымен елді билейді. Бүкіл элита П аретоны ң ойы нш а, белгілі кезеңде түрленіп. мемлекетті баскару кабілетінен айырылады. Э литаны ң алм асуы төнкеріс, зорлы к-зом бы лы к жолдарымен жүзеге асады. Сонымен катар Парето коғамнын саяси өмірін зерттеу методологиясымен айналы сканы н. когамдагы ә р т ү р л і идеологияны ң мазмұны мен ыкпалына сараптама жасаумен ш ұгылданғанын да айтуымыз керек. Паретомен катарсаяси эл и т атакы рыбын Гаэтано М осканы н (1886-1941) зерттегені белгілі. Ол осы такы ры п ка “С аяси гы лы м дарды ң негіздері” , “Билеуші тап” кітаптарын - өзін ін зерттеулерін арнады. М оска барлы к, азды -көпті өркен иетті когамдарда “б и леуш і” ж ән е баскаруш ы ” екі тап пайда болады деп есептеді. Билеуші тап (элита) саяси оилікке монополия орнаты п. баскары луш ы таптын есебінен күн көреді. 0 н ь ,н гіікірін ш е, “ казір гі ө к іл е т т і м е м л е к е тт е " с а я с и б и л ік со н д ай Үчымдаскан азш ы л ы к ты н ” колы н а ш оғы рланган. Бүл үстемдік етуші азш ы лы к ''ж аң а билеуш ітап” болып табылады, бұл тап занды (юридикалык) калыптаспаған. Ол өзінін. үстемдігін ©неркәсіптік байлыкты техникалык жэне ғылыми мәдениетпен ұш тастыру есебінен жүзеге асырады. П а р е то мен М о с к а н ы н и д е я л а р ы Р о б е р т М и х е л ь с к е (1876-1936) айтарлыктай ыкпал жасады. Ө зінің “ Казіргі демократия жағдайындағы саяси партия элеум еттануы ” деген енбегінде ол бурж уазиялы к демократиядагы ‘•олигархиялыктенденциялардынтемірдей заны н” ұсынды. Бүл заңн ы нм әні. оны н пікірінш е, белсенді азш ы лы кка арка сүйейтін дем ократи я кызметі үйы м ы ны н өмір сүру каж еттілігінен катаң ш ектелетіндігінде, ейткен і “бұкараға тікелей үстемдік ету техн и калы к тұргыда мүмкін ем ес” ж ән е ол дем ократияны н жойылуына әкеледі. Элита теориясы әртүрлі түсіндірулермен казіргі уакытта да насихатталыһ келеді. С аясаттануд а саясатты талдауда к ұ р ы л ы м д ы к -ф у н к ц и о н ал д ы к әдіс е р е к ш е о р ы н алды . К ,ұ р ы л ы м д ы к -ф у н к ц и о н а л и з м н ін аса ірі ә к іл і ам ерикан ды к әлеуметтануш ы Т олкотт П арсонс (1902-1979). О н ы н негізгі енбектері: “Ә леуметтік әрекет кұры лы м ы ” (1937 ж.); “Ә леуметтік ж үй е” (1951 ж.); “Э рекет теориясы ж эн е адами ө м ір с ү р у ” (1978 ж . ) . Парсонс — әлеуметгануда әрекеттеориясы н жасаушы және күрылымдык- ф ун кц и он алд ы к мектепті күруш ы. О ны ң әлеуметтік әрекет теоримсында когамдык ж үй енінтерт жүйешеден түратындығы карастырылады, олардын ә р к ай сы сы өз ф ун кц и ялары н аткарады . С оларды н бірі саяси ж үйеш е, билікке арка сүйеуінін негізінде, ортак максатка жету үшін адамдардын ұж ы м лы к тиімді эрек етін үйы мдасты руды кам там асы з ету кабілетім ен байланыскан. Саясаттагы билік П арсонс үшін, экономикадағы акш а сиякты айы рбас күралы ж эн е ы нталанды руга жүмы лды руш ы болы п саналады. Саясат, П арсонсты цпікірінш е, б ірж ағы н ан , әлеуметтік м еханизмнен, ал екінші жагынан, институционалдық күрылымнан тұрады. Саясат әлеуметтік механизм ретінде үш элементтен тұрады: ұжымдык максаттарды аны ктау; ш еш ім д ер к аб ы л д ау ; м а к с а т т а р г а ж ету үш ін к аж етті р е с у р с та р д ы ж үмылдыру. И нституционалды к кұры лым ретінде де ол үш элементтен түрады: көш басш ы институты; б и л ікоргандары ; нормалар мен ережелерді белгілеу. Ә леуметтік механизм ж эн е институционалды к кұрылы м саяси әр екеттер д ің біртұтас ж үйесіне бірігеді. О сы лайш а П арсонс коғам ны ң жүйешесі ретіндегі саяси өмірді белгілі бір максаттардан, шешім кабылдаудан ж эн е оларды ресурстарды жүмылдыру аркылы жүзеге асырудан тұратын саяси ой ы н дарды н белгіленген кұ к ы кты к ереж елері ш ен берін де билік органдары аркы лы адамдарга көш басш ы ларды н ыкгіал ж асауы н ы н аса күрделі жиынтыгы ретінде көрді. П а р с о н с т ы н и д е я л а р ы Д .И с т о н ж а с а г а н с а я с и ө м ір г е ж ү й е л і жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|