'Карацыз:  Аль-Фараби. Социально-этнические трактаты. — Алма-Ата,  1973. —с.113-

ез бакытын табуғатиіс деп ойлады.  бұл мемлекетгі шығармашылыкойлауға, 

танымға және халыкка камкорлык  жасауға  кабілеті бар адамдар баскаруы 

кажет  деп  пайымдады.  Эл-Фараби  кеменгер  ел  билеуш інің  жэне  дана 

адамдардын болмауын мемлекет үш ін аса катерлі апат деп есептеді,  егерде 

мемлекет басына эк ел ін коюға болатын дана табылмаса,  мемлекет белгілі 

бір уакыттан кейін сөзсіз жойылады.

Эл-Фараби  ракымшыл  мемлекеттін  пайда  болуы  ен  алдымен  онын 

басшысына  байланысты  деп,  оған  шынайы  сенді,  ол  кабілетті,  саналы, 

ерік-жігерлі.  ғылымдысүйетін болуытиіс. Ракымшыл мемлекеттін басшысы, 

онын  пікірінш е.  табиғатынан  өзінін айтатындарын  жаксы  түсініп.  бәрін 

көре  білетін  болуы  тиіс,  айтушынын айтылған  пікір і  мен  ісін  жағдайына 

сәйкес пайымдауы керек;  калай түсінгенін,  нені кергенін,  естігенін бәрін 

жадында  жаксы сактауы  кажет,  бұлардын ешкайсысын  үмытпауы  керек; 

кайсыбір  нәрсенін  кішкентай  белгілерін  байкап,  ол  белгілердін  неге 

бағыттайтынын  тез  кағып  алатындай  кырағы  және  көреген  акылы  болуы 

кзжет;  окуғажәнетанымғасүйіспенш ілігібар,  оған женіл жететін.  окудан 

ешбір шаршамайтын,  бүл енбекпен азагіталмайтын болуьггиіс;  шындықты 

жэне онын жактаушыларын суйетін.  өтірікті жэне оған жүгінетіндерді жек 

коретін болуы керек;  табиғатынан әділеітілікті жэне онын жактаушыларын 

сүйетін,  әділетсіздік пен тиранияны жәнеолар кімнен шыкса да жек кәретін 

болуытиіс:  ...әділеттіболуыкерек,  біраккынырболмауыкерек,  әділеттілік 

алдында бірбеткейлік көрсетпеуі жэне касарыспауы кажет.  бірак кез келген 

әділетсіздік пен опасыздыкалдында мүлдем бас имейтіндей болуы тиіс;  ол 

кажетті деп санаған нәрсені жүзеге асыруда табандылык кәрсетуі тніс және 

мұндайда батьіл болуытиіс,  коркуды және кажырсыздыкты білмеуі  керек.

Осымен байланысты,  ракымшыл мемлекет пен окыған,  білімді бнлеуші 

туралы Фарабитеориясынынгылымн емес негізде күрылғанын,  біраконын 

ерте ортагасырлык дәуірдегі әлеуметтік-саяси ойдын тарнхында бір кадам 

алға  басу  болганын  айтуымыз  кажет.  Әл-Фараби  корғаган  агартушылык 

идеялар негізінен ғылыми,  философиялык және элеуметтік-саяси білімге 

багындырылган еді,  солардынкөмегімен.  онынпікірінше,  коғам ракымшыл 

және әділетті болады.

Бұл идеялардын жүзеге асуына кедергі жасағандардын бәрін әл-Фараби 

сынга алды. Ол ғылыми,  философиялык және әлеуметтік-саяси білімдерді 

бағаламайтын,  мәдениетсіздік,  байлыкка ашкөздік,  сарандыкжәнезорлык- 

зомбылык  үстем  еткен  мемлекет  мейлінше  аз дамиды  деп  айтты.  Ойшыл 

адамдардын сарандығы мен жырткыштыгына негізделген мемлекет күрып, 

өздерінін ашкөздігімен және тираниясымен коғамнын рухани,  әлеуметтік- 

саяси  күштерін  кирататын феодалдык билеушілердін деспотнзміне  карсы 

шыкты. Мұндай мемлекет.  онын пікірінше.  білімсіз,  мәдениетсіз,  ракымсыз

82

адамдардын  зорлык-зомбылығынын  көмегімен  баскарылады.  Олар  тек 

байлыкты,  билікті және ләззатты ғана бағалайды. Мүндай адамдар әр түрлі 

кулык-сүмдыктын көмегімен калған халыкка өздерінін үстемдігін орнатуға 

тырысады.  Әділеттілік  бұзылатын,  тирания  орнайтын  және  ғылыми, 

философнялык  және  әлеуметтік-саяси  білім  бәсеңдейтін  рахымсыз 

мемлекетте обскурантизм сөзсіз салтанат құрады. Рахымсыз мемлекет туралы 

айта  келіп,  әл-Фараби  ортағасырлык  дәуірде  бірінш і  болып  Аббасид 

халифатынын  әлеуметтік-саяси  карама-кайшылыктарын  керсетті  және 

оларды теориялыкденгейде түсіндіруге талпынды.

Осымен  байланысты,  әл-Фарабидін  түптеп  келгенде,  жауыздыктын 

жойылатынына және жер бегінде мейірбан,  әділетті бастаулардын салтанат 

кұратынына сенгендігін айтуымыз керек. 

■

Феодалдык  езгі  күшейіп,  соғыс  өршіген  заманда  әл-Фараби  зорлык- 

зомбылыксыз және канаусыз,  жер бегіндегі барлык халыктардын арасында 

бейбіт жэне достык  катынастар орнайтын  жалпыадамзаттык үлгілі  коғам 

идеясын  батыл  үсынды.  Алайда,  ол  өзінін прогрессивті  әлеуметтік-саяси 

идеясына  жетудің  дүрыс  жолын  таба  алмады.  Бірак  соған  қарамастан 

феодализм дәуірі мен ислам реакциясы заманыа;игоділетті әлеуметтік-саяси 

ндеалды жариялаудын өзі аса батыл да прогресспвгі іс болатын. Сондыктан 

да онын прогрессивті идеялары тек кана Ш ығыстын ғана емес,  Еуропанын 

халыктарынын әлеумеггік-философиялык,  саяси ойларынындамуына улкен 

ыкпал етті.

Ахмет Яссауи (шамамен  1093-1166) -  түркі  гілдес халыктардын көрнекті 

ойшылы,  есімі  ислам әлеміне белгілі.  түр кілік суфизмнін негізін салушы. 

Ол Сайрам (Исппджаб) каласыңда тугаа Онын негізгі енбегі “Диуани хикмет'' 

(“ Даналык кітабы” )  —  парасатты  сөздер,  елендер жинағы  -   12 ғасырдағы 

сакталған  әдеби,  тарихи,  әлеуметтік-саяси  асыл  мұра  болып  табылады. 

Мүнда  149 хикмет берілген,  сонын  109  Яссауидікі  екені  сөзсіз.  Бүл  кітап 

оғыз-кыпш ак — ежелгі түркі тілінде жазылған.

“ Диуани  хикмет”  бірнеше  рет  Казанда  ( 1887-1901),  Стамбулда  (1901), 

Ташкентте ( 1902-1911 ) жарык корді. Ол акыннын,  ойшылдын үлкен дарынын 

көрсетті.  Автор  и г іл ік т і  әрекетті.  ә д іл е ттіл ікті,  с ү й іс п е н и ііл ік т і, 

бостандыкты,  ерлікті  жырлады  және  түр кі  халкын  ынтымакка  және 

адамгершілік адалдығына шакырды.

Ахмет Яссауидін  әлеумеітік-саяси  ілімінін  ен  бастысы  Қудай  идеясы 

болғанын айтуымыз керек. Ахмет Яссауи үшін Күдайды тану — адамды тануды 

білдірді. 

- 

...... 

:)|:

'Қарацыз:  Абсаттаров Р.Б. До оцінки соцмологічних поглядів Абу Наср Мухаммеда 

(Аль Ф а р а б и )// Вісник  Кмівского університету.  Серія философіі. -   1968. — № 2.  -  с. 

89. 

., 

*

  /  

.  .■

 -

'  

$3

"Хикметте”  суфистік идеологиянын,  саясат пен практиканын бүкіл алуан 

түрі көрсетілді. Сондыктан да Ахмет Яссауидін суфистік ілімі әлеуметтік- 

саяситұрғыдан алғандааса күрделі ағым болып саналады. Алайда “ Да налы к 

кітабында” Ахмет Яссауи әлеуметтік-саяси ойларынын терендігін сактаған, 

карапайым бүл дүние адамдарынын эмоционалды-психологиялык үміттін 

жакындығын карастырған. Сондыктан “ хикметтер” рухани,  әлеуметтік-саяси 

өмірдің барлык жактарын  камтыған,  сол кездегі діни ахуалды бейнелеген 

автордын дүниетанымы  , біртұтас түжырымдамасы.

Осымен байланысты акын-ойшылдын өз өлендерінде күдайға жасампаз 

адам сиякты карағанын айтуымыз керек,  сондыктан карапайым ©лендерінде 

берілген оған деген лирикалыксүйіспеншілік катынасын көрсетуі орынды. 

Ахмет Яссауи әлеуметтік-саяси дүниетанымдыкойынын өзегі етіп белсенді 

адамгершіліктінбастауы ретіндегі адамдыалады,  жауыздыкка карсы күресті, 

тек  жаксылыкты,  әділеттілікті,  бейбітш ілікті  және  адамдарға  деген 

сүйіспеншілікті жәнет.б. пайымдайды.

Күдаймен кездесу,  оны  көруге деген ыкыласы Ахмет Яссауидін басты 

максаты еді. Ол “ кім күдайды есінде ұстаса,  сол онымен кездеседі” деп айтты. 

Ахмет Яссауи әлеуметтік-саяси идеяларын дін аркылы түсіндіреді. Мұндай 

жаксылык  пен  жауыздык,  әділеттілік  пен  әділетсіздік,  кактығыс  және 

достык,  жағымды  және  теріс  әрекеттер  сиякты  әлеуметтік,  моральдык- 

саяси сапалар адамнын күдайға деген сеніміне байланысты болады. Ахмет 

Яссауи “ кім жауыздык жасаса,  ол күнәдан тазара алмайды,  кім  жаксылык 

жасаса,  ол кұдайдын сүйіктісіне айналады” -  деп жазды.

Ол  адамдарды  өзін-озі  тазартуға,  өзін-өзі  жетілдіруге,  жаксылыкка. 

өзара  тү с ін іс тікке ,  ынтымактастыкка  шакырды.  Ө йткені  әділеттілік, 

гуманизм,  саясат күдайдан тарайды. Сонымен бірге Ахмет Яссауи халыкты 

алдайтын ишандар мен молдаларды,  сондай-акегірік сенімдегі адамдар мен 

халыкты  езуші ел билеушілерін сынады және әшкереледі.  Ол әлеуметтік- 

саяси кайшылыктар мен тенсіздіктерді де сынайды және халыктар мүддесін 

корғайды

Ахмег  Яссауи  әділетті  саясат  жүргізуге  жэне  халыкка  кызмет  етуге 

шакырды.  Онын  әлеуметтік-саяси  ойларын  шәкірттері  дамытты.  Ол  озін 

ортағасырлыкдәуірдін ұлы ойшылы ретінде корсетті,  онын көзкарастары 

казак  халкының  жэне  баска  да  тү р кі  халыктарынын  әлеуметтік-саяси 

ойларынын  дамуына  ыкпал  етті.  Ахмет  Яссауидін  әлеуметтік-саяси 

идеялары ны н  тарихи  м аны зды лы ғы   олардын  к а за к   х а л кы н ы н  

калыптасуынын,  казак  мемлекеттілігінін,  әдет-ғүрыптарынын,  салт- 

дәстүрлерінін жэне т.б. пайда болуынын кайнар көзі болғандығында еді.

Сайып  келгенде,  Ахмет  Яссауи  тек  дін  насихатшысы  деп  карауға

'Караныз:  Яссауи  К .А .  Хикметтер.  —  Алматы,  1995.  — 8-15 б.

84

болмайды,  сонымен бірге,  ол адам,  халык бойындағы жаксы касиеттерді, 

бостандыкты,  әділдікті,  м ейірім ділікті,  сабырлыкты.  жомарттыкты, 

достыкты,  бірлікті,  махаббаггы  жэне  баска  да  коғамдык  кұбылыстарды 

ко кке   көтере  мадактаушы,  баска сөзбен айтканда жаңа әлеуметтік-саяси 

көзкарасты  калыптастырушы.  Күллі түркі тілдес  халыктарды  әлеуметтік- 

саяси ойымен тамсандырған Ахмет Яссауи Казакстан саяси ілімі тарихынан 

тиісті орнын алатыны сөзсіз. Онын мұрасын танып-білу,  зерттеу,  оны коғам 

игілігіне пайдалану казакстандык саясаттанудын озекті мәселесі.

Белгілі  ағартушы-демократтар  Ш окан  Уәлиханов,  Абай  Кұнанбаев, 

Ыбырай Алтынсарин Казакстаннын ғылыми жэне саяси ойынын ірі өкілдері 

болды.  Олардын  саяси  ойлары  прогрессивті  орыс  ойшылдарынын 

идеяларынын  жэне  орыс  халкы ны н  алдынгы  катарлы  мәдениетінің 

ыкпалымен калыптасты.

Ш.Уэлиханов (1835-1865) — жан-жакты ғалым,  прогрессивті эрі бірегей 

ойшыл,  корнекті саяхатшы. Онын саяси көзкарастары “ Сібір карамағындағы 

казактардын  сот  реформасы  туралы  записка” ,  "Ж онғария  очерктері” , 

“ А блай” ,  “ № і  записка”   енбектерінде  жэне  орыс  достарына  жазған 

хаттарында баяндалған.

Ш.Уэлиханов Омбыдағы кадет корпусында білім алды,  Омбы каласының 

генерал-губернаторының  адъютанты  кызметін  аткарды,  Орта  Азия  мен 

К а за кс т а н н ы н   аз  зерттелген  аудандарына  ш ы ғары лған  бірнеш е 

экспедицняларға  катынасты.  1860  ж.  агакты  географ  П.П.Семенов-Тянь- 

Ш анскийдін ұсынысымен ол Орыс географиялык коғамьінын толык м үшесі 

болып сайланды.

А л д ы н ғы   катарлы  о ры сты н  саяси,  ә леум еттік-ф илосо ф иялы к 

идеяларымен  Ш.Уэлиханов алгаш per Омбыда окыган  жылдары танысты. 

Орыстын  көрнекгі  коғамдык  кайраткерлерімен,  жазушыларымен  жэне 

ғалымдарымен тікелей таныстығы,  Белинскийдін және Чернышевскийдің 

е н б е кте р ін   о к у ы .  Петербордағы  о м ір і  ж эн е   т.б.  —  о сы ны н  бәрі 

Ш .Уәлихановтын  алдынғы  катарлы  әлеуметтік-саяси  дүниетанымынын 

калыптасуына он ыкпал етті.

Ш .У эл и ха н о вты ң  казак  халкы ны н  орыс  және  Ресейдін  баска  да 

халыктарымен  достыкты  шын  жактауш ы сы  болды  жэне  дінаралык 

жаулаушылыкты колдамады.

Ш .Уэлихановтын  бүкіл  кызметі  "карапайым  халыктын”  мүдделерін 

корғауға арналды жэне ол феодалдык билеушілердін зорлык-зомбылыгын 

токтатуды  талап  етті.  Осымен  байланысты  Ш .У эл иханов  халыктын 

материалдык жағдайын жэне түрмысын жаксартуға экелетін экономикалык 

жэне  әлеуметтік-саяси  реформалар  жүргізуді  жактады.  Әсіресе  саяси 

реформаларды ол экономикалык жэне әлеуметгік кайта күруларды барынша

85

терең жүргізудің күралы ретінде карастырды.  “ Біздін заманымызда,  — деп 

жазды  Ш.Уэлиханов,  —  халыктын  мұн-мұктаждарына  тікелей  катынасы 

бар экономикалык және элеуметтік реформалар халык үшін ең манызды ... 

адамнын  тұрмыс  жағдайын  жаксартуға  себеп  болатын  реформалар  ғана 

пайдалы  да,  ал  осы  максатка  жетуге,  бір  себеппен,  кедергі  болатын 

реформалар зиянды болмак"  .

Ш .Уэлиханов  сүлтандардын,  билердін  жэне  баска  да  аксүйектердін 

халыкка  карсы  кызметін,  сонымен  катар  патша  ә к ім ш іл ігі  жасаған 

бюрократиялыкхаосты,  халыкты тонаған управительдерді  Казакстаннын 

енбекші журтынын жағдайын жаксарту жолында тұрған негізгі кедергілер 

деп санады*.

Коғамдык-саяси кайтакұрулар,  Ш.Уәлихановтын пікірінше,  егердеолар 

халыктын мүктажын канағаттандыратын болса,  сол уакытта өз максатына 

жетеді.

Ж е р гіл ік т і  феодал  ш онжарлардын  “ кастығы  мен  арам  ниетіне” , 

зұлымдығына  карсы,  “ карапайым  халыктын”   өздерінін  жеке  мүдделерін 

корғау  ісіндегі  немкүрайдылык пен енжарлыкты өкініш пен атап  көрсетті. 

Алайда халыкбүкзрасынын “ немкұрайдылык пен енжарлығының” себептерін 

ол  ғылыми  түсіндіре  алмады,  оларды  оку-ағартудын  жеткіліксіздігімен. 

білімсіздік және тағылыкпен түсіндірді.

Ш.Уәлихановтын зорлык-зомбылык пен зансыздыктын дүшпаны ретінде, 

патша самодержавиесінін жауы болғандығын жэне онын отарлау саясатын 

сынағанын  атап  айтуымыз  кажег.  Сонымен  катар  ол  халыкка  карсы 

бағы тталған  козғалы старды ,  д ін н ін   к е м ш іл ік т е р ін   м інед і  және 

славянофильдіктін де,  либералды “ батыстыктында” карсыласы болды.

Коғамдыкформалар,  саяси және занды институттар,  Ш.Уәлихановтын 

пікірінш е,  “ материалдык  мүктажды кка”  және  “ ұлттык  м інез-күлыкка” 

байланысты.  Ол  адамдардын  көзкарастары,  “ пікір л е р і”  мен  олардын 

когамдагы орнынын арасында тікелей байланыстын барлығын атап көрсетті. 

Адамнын  кезкарасы  онын  тәрбиесінін  жагдайына,  кайда  өскендігі  мен 

тәрбиесіне  тәуелді  болады,  ейткені  адами  бүкіл  талаптар  мен  уәждар 

физикалык және әлеумегтік-саяси жагдайлардың жиынтыгынын ыкпалынан 

туындайды.

Ш .У элиханов  халык  бүкарасы ны н  ездеріне  кажетті  мемлекеттік 

баскарудын саяси-занды формасын тандау еркіндігін беру туралы және өз 

билеушілерін тандауга кұкы к беру жөніндегі идеяны насихаттады. Ру аралык 

қыркысуларды үйымдастырушы -  сұлтандар мен хандарды катан сынга ала 

отырып,  монархиялыкбилік формасын бүкіл халыктын мүддесіне пайдалану

'Уәлиханов  Ш .  Макалалары  мен хаттары.  -   Алматы,  1949.  -   47-48 б. 

Қарацыз:  Бүл да  сонда.  -   46,  49,  64  б.

м у м к ін д ігін е   үм іт  артты.  Ф еодалдык  билеуш ілердін  “ зан  тә ртібін 

бұзушылығы  мен  зорлык-зомбылығын"  токтатуға  шакырып.  ол  патша 

үкіметінінөзіне керегі есерсоксұлтандаремес.  керегі халыкекендігінтүсінуі 

тиіс деп есептеді.

Ш.Уэлихановокругтын ірі чиновниг і -  ағасүлтан болып,  отандастарына 

кәмек  көрсете  алатынына.  оларды  баска  да  чиновниктердін  зорлык- 

зомбылығынан  және  ру  аксүйектерінін  үстемдігінен  корғай  алатынына 

үміттенді,  өзінін жеке басынын мысалымен жерлестеріне “ білімді сүлтан -  

билеушінін”  каншалыкты пайдалы болатындығын көрсеткісі де келді. Патша 

чиновниктері оны аға султан  кызметіне бекітпей тастады.

Ш.УәлихановорталыкРесейдіңсот мекемелерініңхалыкка карсы және 

реакц и ял ы к  сипатын  т ү с ін д і,  сот  ш е н д е р ін ін   б ю рократизм !  мен 

сатылғыштығын,  олардын  әдеттен  шыкпаушылығын  және формализмін, 

соттын "объектіні” корғауын және т.б. айыптады.

Ш.Уэлиханов коғамдағы шешуші рөлді рухани факторға жаткызды,  тек 

кана ғылым мен оку-ағартудын көмегімеп өмірде орын алған саяси күрылысты 

езгерту ге болады,  коғамдык-саяси прогреске жетуге болады деп кате ойлады. 

Ол  халыктын,  коғамнын  өміріндегі  географиялык  ортанын  рөлін  асыра 

бағалады,  адамдардын мінез-кұлкын,  көзкарастарын,  әдет-ғүрпын сырткы 

орта,  әлеуме гтік  және  табиғи  жағдайлар аныктайды  деп  есептеді,  адами 

талаптар мен уәждар ен алдымен осы ортанын,  клпматтын жэне топырактын 

жағдайларымен аныкталады деп санады.

Осылайша,  сол тұстағыорыс гіатшалығынынсаясаты жэне Казакстаннын 

әлеуметтік-экономикалык артта  калуы себебінен  Ш .Уэлихановтын саяси 

көзкарастарында,  дүниетанымында  орын  алған  карама-кайшылыктарға 

K a jm ia c T a H . 

жалпы ол прогрессивті болды. Онын саяси  көзкарастарынын 

прогрессивті  жакгары  казак  жэне  баска да  халыктардын  коғамдык-саяси 

ойларынын жэне мэдениетінінодан эрі дамуына жағымды ыкпал егті.

: 

ХІХғасырды некінш і жартысында Ш.Уэлихановтын прогрессивті саяси 

ойларын казактын коғамдык-саяси ойында есімдері кенінен танымал болған 

Ыбырай Алтынсарин мен Абай Кунанбаев одан эрі жалғастырды.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) -  тамаша педагог-ағартушы,  ірі ғалым 

жэне ойшыл. Ол көрнекті педагог,  казакдаласында халык ағарту ісін дарынды 

уйымдастырушы  жэне  белгілі  галым  болумен  катар,  ол  ірі  жазушы  жэне 

прогрессивті когамдык-саяси кайраткерде болды. Онынәлеуметтік-саяси 

шығармалары:  ‘'Х а л ы кка  білім  беру  туралы",  "Ж а уы з  ш онж арга", 

"Кырғыздардынбакытсыздығы".  "Тазабулак” ,  “ Әділдік",  “ Шариғат жэне 

ислам",  жэне т.б. ез кезегінде Ресейдін инттелигенииясы арасында танымал 

болды жэне казірге дейін өздерінін маныздылығын жоймаған туындылар.

Ы .Алтынсарин  ка зір гі  Костанай  облысынын  Затобол  ауданынын

аумағында орналаскан Жанбыршы ауылында дүниеге келген. Ү ш  жасында 

ата-анасынан айырылды,  олар Жанбыршы ауылына жасапған шапкыншылык 

кезінде  каза  тапкан  еді.  Ы.Алтынсаринді  би  әрі  старшина  болған  атасы 

Балғожа Жанбыршы тэрбиесіне алады.

Ө зінін саяси сенімі бойынша  Ыбырай демократ болды,  халыктын өзін- 

өзі  баскаруын  колдады,  социализм  идеясынан бас тартты.  Ол  орыс-казак 

достығынын  кызу  жактаушысы  болды  жене  Казакстанда  прогрессивті 

ә л е у м е тгік-с а я с и   ойдын  ж эн е   алды нғы   катарлы  м ә д ениеттін 

насихаттаушысы болды.

Ы.Алтынсарин Орынбордағы орыс мектебін бітірген. Мектептегі окуын 

тәмамдағаннан сонстаршинанын кенсе хатшысы,  Орынбор баскармасынын 

тілмашы,  мектеп  мүғалімі,  Торғайдағы  казак  мектептерінін  инспекторы 

болып кызмет істеді. Жүмыстын алғашкы жылында-ак Ы.Алтынсариннын 

коғамдык,  гылыми,  педагоітык жэне саяси кызметі басталды.

Ы.Алтынсарин  кедей.перді арсызтонаған жэне мүліктерін тартып алған 

байларға.  ру  билеушілерін  жэне  кез  келген  алаяктарга,  кан соргыш  деп 

атанган феодалдык шонжарларга сын айтты,  ойшыл бұкара халыкты гасырлар 

бойғы  күлдыктан,  каранғылыктан  жэне  мәдениетсіздіктен  кұткаруға 

кемектесуге  тырысты.  Ол  казактардын  коғамдык  байлыгын  жеген  жэне 

олардын болашағын бүлдіретін жауыздыкка карсы тұруды е зінің борышы 

санады. “ Әділдік көрмеген үшін тэреге айтылган сез"деген әленінде,  халыкты 

канаушыга багыттап,  Ы.Алынсарин  кімді сен езіп жаншысан,  олардын да 

саган күрыксалатын күнітуатынын үмытпа  -д е п  жазады.

Ы.Алтынсарин зайырлы оку-агарту.  мэдениет,  мектепті шіркеуден болу 

үшін күресті. Ол исламнынфеодалдык-клерикалдыкидеологиясымен күрес 

жүргізді,  ислами  білім  берудін  схоластикалык  жүйесін,  сонымен  катар 

патшалык Ресейдін үлттык-отаршылдыксаясатын әшкереледі.

Ы.Алтынсарин  казактарды алдынгы  катарлы  өркениетті  халыктардын 

катарынан  к ө р гіс і  келді.  Ол  ү ш ін ,  оны ң  п ік ір ін ш е ,  казактарды н 

патриархалды  рулык түрмысын озгерту  кажет.  Әрбір халык,  — деп  жазды 

ол,  -   прогрессивті  дами  отырып,  түп тің   түбінде  көшпелі  тұрмыстан 

отырыкшы түрмыска калайда өтуі кажет,  ойткені онымен оку-ағарту тығыз 

байланысты.

Сонымен бірге  Ы.Алтынсарин сауда мен өндірісті дамытуга шакырды. 

Осымен  байланысты ол өндіріс  пен  сауданын эртүрлі салалары  бойынша 

мамандардайындау міндетін көтерді,  адамдардытері илеуге.  сабын,  шырак, 

жүннен мата жәнет.б. жасайтын коленерге үйрететін оку орындарын ашуды 

талап етті. Оган сондай бір колонеручилишесін ашудынсэті детүседі.

Көрнекіорыс педагогі К..Д.Ушпнскийдінжолын куган Ы.Алтынсариннін

'Қарацыз:  Алтынсарин  Ы.  Тандамалы  шыгармалар.  —  Алматы,  1955.  — 64 б.

88

әлеуметтік-саяси лүниетанымында тәрбиеге деген көзкарасы манызды орын 

алады.  Ол  алған  білімді  практикалы к  кызметте  колдануға  кабілеті  бар 

адамдарды  “ гы л ы м н ы н  рухы на  ж ә не  нәрсеге  дұрыс  кө з к а р а с ” 

калыптастыруға әзірлеуді және өз халкынын экономикалык.  рухани жэне 

әлеуметтік-саяси дамуына ыкпал ету re даиындауды тәрбиенін негізгі міндеті 

деп санайды.

Далалык мектептерге,  — деп жазды ол.  — казіргі  кезде тек орыс тілі мен 

сауаттылыкка  окытатын  оку  орындары  ретінде  карамау  керек.  оларда 

окушылар сонымен катар отырыкшылдыктынэдеттерін,  тазалыкпен затка 

дұры с  ко зка р а сп е н   к а payға  ү й р е н у і  кажет:  б і р  сезбен  айтканда, 

окушылардын торбиелік  жагына  коп  көңіл  аудару  кажет,  максатка  жету 

үш ін   бүл  окушылар,  белгілі  бір  тнянакты  жэне  белг ілі  багыттарға 

толыкканды білім алып,  оздерінін жана жэне дүрыс ойларымен  коршаған 

халыкка ыкпал жасай алатындап болуы  гиіс. 

- ч* ;  - - ••  •

Білімсіздік  пен  мәдениегсіздіктін  каранкылығынан  өз  халкын  алып 

шыгуга  көмектесуге тырыскан  Ы.Алтынсарин.  казактар  үшін ана тілінде 

окыткан 

îu b iH  

мэніндегі  зайырлы  мектеп  курды.  Ол  копте ген  олендер, 

кызыкты  энгімелер,  окулыктар мен  копш ілікке арналған  кітаптар жазды, 

оларда  білімді  насихаттады,  окырмандарды  ғылымнын  жетістіктерімен 

таныстырды. Ол  білімді,  оку-ағартуды коғамдык,  саяси  прогрестін басты 

серпіні,  элеуметтік-саяси  кұрылысты  озгертудін  негізгі  алғы  шарты  дегі 

есептеді.  Сондыктан  Ы.Алтынсарин  калын халык арасында білімді тарату 

үшін  күресті.  Ол тек білім,  а карту кана халык бүкарасын  байлар билігінін 

кол сұкуларынан  кұткаруға  кабілетті.  олардын шынайы  дүниеге  коздерін 

ашука,  олардын иллюциясын сейілтуге жэне шын прогреске жетуге ықпал 

етуге^абілеттідепойлады. 

=

 -ү

Ы. Алтынсарин үлт мәселесін.  казактардын атак сүйгіш тігін,  олардын 

әдет-ғүрыптары  мен  салт-дәстүрлерін,  отбасы  мен  неке  катынастарын 

зерттеуге айтарлыктай үлес косты. Ы.Алтынсариннын саяси көзкарастарына 

теренбойлакан  гуманизм,  демократизм,  оз халкынын мүлдесін жэне онын 

еркіндігін коргауғатырысушылыктән.

Осылайша  Ы .А л ты н с а р и н н ы н   саяси  көзкарастары   жэне  он ы н  

прогрессивті  идеялары  өз  халкынын  артта  калушылыгына  карсы,  онын 

білімсіздігіне.  корғаландыгына,  үлттык  жэне  әлеуметтік-саяси  езгісіне 

карсы кескілескен күресінін негізіне жатты. Онынағартушылык идеялары 

жэне  педагопык,  кокамдык,  саяси  кызметі  казак халкынын  әлеуметтік- 

саяси ілімінін жэне прогрессивті мәдениетініндамуына үлкен рол аткарды.

Абай  Күнанбаев  Қазакстандагы  саяси  ойдын дамуында  манызды  роль 

аткарды.

Абай  ( 1845-1904)  —  ұлы  акын,  корнекті  гуманист  жэне  ойшыл.  Онын

89

шығармашылык м үралары казак халкынын коғамдык-саяси өмірінін ен өткір 

проблемаларын  кам тыған  өлендерден,  дастандардан,  прозадан, 

аудармалардан  және  ән-әуендерінен  түрады.  Онын  иіығармашылығы 

демократиялык идеяларға толы.

Абай Семейоблысының Ш ынғыс болысындатуған. Бастауыш білімді ол 

орыс приход мектебінен алады,  оған ез бетінше катысады және бір мезетте 

мүсылман рухани училишесі саналатын медреседе оқиды. Абай он үш жаска 

толғанда, 

әкесі оны 

ауылына 

қайтарып 

алады 

да,  бір-бірімен кареыласкан 

казак руларынын арасындағы киын сот-күкыктыкталас-тартыска тартады. 

Егесті  жактардын  дауларын  шешуде  ол  өзінің   әкесіне  үнай  коймаған 

әділеттілік  принципін  катан  басшылыкка  алды.  Алайда  халыкка  деген 

сүйіспеніиілігі,  ру аралыкталас-тартыска катыскысынын келмеуі,  даланын 

аксүйектерінінзорлык-зомбылыгына зығырданынынкайнауыонын әкесінен 

бөлінігі  кетуіне  әкелігі  соғады.  Абай  орыс  тілі  мен  әдебиетін  терен окуға 

барынша беріледі және шығармашылык жұмыска біржола мойнын бүрады.

Жер аударылған орыс революционерлері мен халык акын-жаз\ шылары 

онын  жакын  достарына  айналды.  Ө зінін  аудармаларымен  казак  халкын 

А .П уш киннін,  М.Лермонтовтын,  И.Крыловтың шығармаларымен,  Шығыс 

пен  Батыс халыктарынын мәдениетімен таныстырды.

Абайдың демократизмі.  онын коғамдык-саяси  кызметі  феодалдар мен 

байлардын жэне патша әкімш ілігінін жек көрушілігін тудырганын айтуымыз 

керек. Семей губернаторынынбұйрығы бойынша Абайдынсыртынан жансыз 

полиция бакылауы орнатылған еді. Сонымен  катар Абайға Омбы  генерал- 

губернаторынын  колдауымен  казак  аксүйектері  ұйымдастырған  соггың 

кугы н-сүргіні он жылға созылды.

Абай байлардын байлығын және надан молдаларды жырлаған казактың 

кейбір  акындары  мен  ндеологтарынын  реакциялык  ниетін  сынады.  Ол 

зайырлы білімді жакгады.

Абай  халык бүкарасын  бірігіп  езген  казактын феодал  аксүйектері  мен 

патша  ә кім ш іліктерінін  мүдделері  мен  саясатынын  ортактығын  түсіну 

децгейіне дейін жетті. Ол "бнліктін” көпірме және саткындығын әшкереледі. 

“ Бакытсыздыктан күткармаған сон халыктын билікке сенімі калмадьг' (826. 

шығ.жин.  1 томдык).

Онынөлендері  жергілікті билікті  "сайлау” комедиясын суреттеген ыза 

мен өткір мыскылға толы болды,  көнбегендерді қойдын мүйізінше иіп,  ал 

калғандарына жаксы іш іп-жегізуді,  женілдіктерді  және т.б.  уәде берумен 

“ сендірді".  Абай  "дала  жырткыштары"  -   феодалдар  өздерінін  шайкалған 

позициясын сактагі калуга тырысып ұлтаралыкөшпендікті,  ұлтшылдыкпен 

шовинизмді өршітіп отырғанын түсінді. Сондыктан ол ру аксүйектері  мен 

молдалардын алдынғы  катарлы  орыс  мәдениетіне,  әлеуметтік-саяси ойға

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: