'Әбсаттаров  Р.Б.  Мемлекет  жопе  азаматгык  когам:  түжырымдамалык  талдау  / /

сүруге  әрі  кызмет  етуге  жұмыллырады.  Сондыктан  кү кы кты к  мемлекет 

азаматтык когамнын барлык мүшелерін күкыкнегізінде біріктіреді. Бүл негіз 

шын мәніндетаптыктан жогары әрі жалпы адамзаттыксипагтатұр жәнеол 

өзіне біріктіруш і бастау кездерін  жинактаған.

Дегенмен азаматгык когам жеке, бір-біріне карама-кайшы мүдделердін 

кешені ретінде көрінсе. к ү кы кты к мемлекет бәрінін ерік-жігерін білдіруші 

ретінде мүдделерді бір-бірімен жарастыруга, басын косуга ұмтылады. Алайда 

іс жүзіне келсек, меншік иелерінің экономикалык үстемдігі алуан түрлі саяси 

формалармен де, диктату рамен де. демократиямен де сыйысып кетеді.

М үлікті  таптар билік  институттарын  өздерінін  үстемдік  ету  кұралына 

айналдыруға  тырысканымен  мемлекеттік  кұрылыс  негізіне  каланган 

демократиялык  принниптер  кайсыбір  экономикалык  жоне  әлеуметтік- 

таптык мүдделерден мемлекеттінтәуелсіздігін белгілі дәрежеде камтамасыз 

етеді.  Азаматтык когамнын өмір сүруі жэне онын, кү кы кты к мемлекетпен 

өзара  сә й ке стігі  бүл  п р и н ц и п тін   тір ш іл ік   кабілетіне  ке піл д ік  болып 

табылады. Бұл сәйкестік гін бұзылу ы тоталитарлык режимдер, сонын ішінде 

біздің еліміздегі тәжірибе керсеткеніндей, кандай да бір.  гіптен трагедиялык 

салдарға  соктыратынын  дәлелдеді.  Тоталитарлык  жүйеде  бүкіл  когам 

мүддесінен, адамнын жеке кұкыктары мен еркіндігінен таптык мүддені сөзсіз 

басымырак коюы, жаркын болашак үшін казіргі үрпактын әзін кұрбан ету 

үстаным ын  б ір ін ш і  катарға  кою ы   әрбір  түл ғаны ң  өзі  күнды   және 

кайталамастығы  идеяларын  ж о кка   шыгаруға  әкеп  соктырды.  М енш іктін 

мемлекеттендірілуі, сөзсіз, азаматтык когамнын мемлекеттендірілуіне, оны 

мемлекеттін жүтып коюына әкелді. Мұндай жағдайда адамнын жеке басынын 

еркіндігі мен кұкы табигилыгын жоне одан кол үзіп калмау маныздылыгын 

жоғалтады. Өйткені олар мемлекегтін карамагына етеді де, саяси институт 

оны  калай  пайдаланамын  десе.  солай  колданатын  болады.  Ж аппай 

когамдастыру жүйесінде рулык жанға айналдыру жолымен түлганын сөзсіз 

азат етілуі  іс жүзінде  гүлғанын жойылуына, жиынтыкты  күрайтын  шексіз 

көптеп есептелетін статистикалык бірліктін біріне айналыгі, онын түлғасыз 

бүкарағасініп кетуінесоктырады.  Бұл жерде мемлекет адамдар үшін кызмет 

етпейді,  керісінше,  адамдар  мемлекет  үшін  емір  сүреді.  Адам  мемлекет 

азаматгығынын  күрбаны  етіледі.  ал  азамат,  өз  кезегінде  азаматтыктын 

кұрбаны   болады.  Ә рбір  ж еке  алынган  индивид  аса  куатты  күш теу 

аппаратымен  жекпе-жек калып, бұрандаға айналады. Бұл, әрине, когамдык 

күштердін еркін ойына кедергі  ке.ітіреді.  Конформизм, ке н гіш тік женеді, 

халыкбұкарагаайналады, жүртшылыктобырбелгісін иеленеді.

Азаматтык когам мен мемлеке і  арасын бөлудін толык жойылуы немесе 

болмауы тоталитарлык жүйенін мәнін ашады. Бүл жерде мемлекет когамнан 

басым болады (көбінесе тотальді) ,кәне оны толыкбакылайды. Солай

24

<)

болғандыктан тоталитарлык (авторитарлык) мемлекет азаматтык когамнын 

дұрыс  өмір  сүруіне  кедергі  жасайды,  онын  тір ш іл ік  саласын  барынша 

кыскартады, біраконы киратуға, жоюға кабілетсіз болады.

Мемлекет пен азаматтык коғамнын өзара әрекет ету мәселесі бойынша, 

жоғарыда баяндалғандардын негізінде бірнеше манызды корытынды жасауға 

болады:

1. Азаматтык коғам саяси биліктін шексіз үстемдікке тырысуынатоктау 

салатын  жэне карсы эсер ететін жүйедегі  манызды әрі  куатты тетіктердін 

бірі. Осы миссияны орындау үшін онын көптеген  кұралдары бар: белсенді 

түрде сайлау компаниялары мен референдумдарға катынасу, когамдык, пікір 

калыгітастырудағы үлкен мүмкіндіктері (атап айтканда, тәуелсізтеледидар 

арналарынын комегімен), кайсыбір мемлекеттік реформаларды жүргізуге 

карсылык көрсету компаниясын ұйымдастыру мүмкіндікгері.

2. Азаматтык коғамның езі (оның көптеген ұйымдары мен бірлестіктері) 

мемлекеттік  колдауды  кажетсінеді.  Сондыктан  үйым  өкілдері  біркатар 

мемлекеттік органдар жүмысынабелсенді катысады. Мемлекеттентәуелсіз 

әмірсүрсе де. өзінен-езі пайда болып, өзін-өзі реггейтін болса да азаматтык 

коғам ұйымдары мемлекетпен әр түрлі формада өзара әрекетке түседі.

3. Өз кезегінде мемлекет азаматтык когаммен барынша езара бірлесіп әрекет 

етуге ынталы. Бүл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, азаматтык 

коғам ғана билік басында тұрған саяси күштер зандылығынын кайнар кәзі; 

екіншіден, мемлекет үшін азаматтык коғам үйымдарымен  байланыс орнату 

коғамнын  хал-жайы,  онын  мүдделері,  көңіл  күйлері.  үстемдік етуші  саяси 

билікке катысы туралы көлемі ірі акпарат көзі болып табылады; үшіншіден, 

күрделі  тарихи  кезендерде  (экономикалык  дағдарыс,  соғыс  жэне  т.с.с.) 

азаматтык  коғам,  әдетте,  мемлекетке  колдау  көрсететін  куатты  күш ке 

айналады; төртіншіден, азаматтык коғам ұйымдарынын арасында мемлекет 

тарапынан материалдык көмекті кажетсінетін үйымдар аз емес, бірак сол қогам 

үйымдарынын  арасында  мемлекетке  каржылай  көмек  беретін  үйымдар 

(банктер ассоииациялары, кәсігікерлеродақтары жәнет.б.) баршылык.

4.  Азаматтык  коғамны н  ерекшелігі,  оның  ұйымдарының  (дербес) 

автономдык сипаты мен тәуелсіздігі олардын іс-әрекетінде әлдекалайлыкка 

жол  бермей  тұра  алмайды.  С онды ктан  олардын  дамуына  эр  түрлі 

демократиялык формалардағы бакылау орнатуға бағытталған мемлекеттін 

күш салуы логикалыктұрғыдан он саналады. Мұндай формаларға жоғарыда 

карастырылған  коғамдык  үйымдар  экілдерінің  әр  түрлі  билік  күрылым- 

дарында болуы, мемлекегтік және коғамдык үйымдарөкілдерінен түратын 

бірлесе күрылған органдар жатады.

Корытындылай келе айтарымыз, мемлекет пен азаматтык коғамды дүние 

жүзі өркениетінін  кол жеткізген үлы табысы деп бағалау кажет.  Мемлекет

Саясаггану ж*>ме 

о н ь ш  іір о 0 .іе м а ш р ы -І6

1 6 -3 2 ]

241

пен азаматтык коғамды бір-біріне карама-карсы кою кателік болады, өйткені 

олар бірге әмір сүреді және бірін-бірі өзара толыктырып отыр.  Азаматтык 

қоғам неғүрлым дамитын болса, соғүрлым мемлекетте демократияланады. 

Керісінше  де  жағдай  болады,  азаматтык  коғам  неғұрлым  нашар  дамыса, 

соғұрлым авторитарлык жэне тоталитарлык мемлекеттін пайда болуы мен 

өмір сүруіне м үмкіндік туады.  Азаматтык коғам  -  бұл, дамыған, тұракты,

адамдардын өмір сүруі жоғары деңгейге жеткен әділ де ашык коғам.

■ 

.■ 

.....  і 

- і ; - .  

\.-:і  , * 

- ,

a j

;  

м:.>  ‘ 

■,

Тоғызыншытакырып:

САЯСИ ПАРТИЯЛАР Ж Ә Н Е Қ О Ғ А М Д Ы Қ  Ү Й Ы М Д А Р , 

u  

ҚО ЗҒ АЛЫСТАР

Саяси ғылымда әлі де жете зерттелмеген азаматтардынәр түрлі коғамдык 

бірлестіктері  -   саяси  партиялар,  кәсіподактык  үйымдар  және  әйелдер 

үйымдары,  көпш ілік қозғалыстары,  ассоциациялар,  корлар,  одактаржәне 

т.б.,  коғамныңсаяси жүйесінде манызды орын алады. Бұл тәрізді коғамдық 

кұрылымдардын негізінде кауымдастыкмүшелерініңөздерінін мүдделерінің 

ортактығын жете түсінуі және бірлес гіктер мен ұйымдар аркылы оларды іс 

жүзінде  жүзеге  асыруға  деген  ұмтылысы  жатыр.  Бірлесуге  деген  кү кы к 

адамныңжэнеазаматтыңфункционалды құқығы болып табылады,  сонымен 

кдтар азаматтардын мемлекеттік емес кызметтің кез-келген түрін еркін жэне 

эз бетіншетандауына деген кұкығын білдіреді.

F ылыми әдебиеттерде және кұкы кты к актілерде коғамдыкбелсенділіктін 

ұйымдык түрлеріне кең тұрғыда сипаттама беру үшін “ қоғамдык бірлестік” 

үғымы  пайдаланылады.  Қоғамдык бірлестік деп азаматтардын еркін  көңіл 

білдіруі  нәтижесінде  пайда  болған,  мүдделерінің  ортакгығы  негізінде 

біріккенеріктікұры лы м түсініледі. 

і

>-

О сы ған  байланысты  ко ға м д ы к  б ір л е с тікте р   —  саяси  ж ү й е н ін  

демократиялылығынын,  азаматтардын  саяси  белсенділігінің,  олардың 

коғаммен  жэне  мемлекетпен  езара  эрекеттерінін  манызды  көрсеткіш і 

екендігін атап керсеткен жен. Олар коғамдық катынастарда тепе-тендікке 

кол жеткізуге жэрдемдеседі,  саяси сан алуандылықка дем береді жэне саяси 

режимнін катандануынатоскауыл кояды. Билік институттарынын коғамдык 

бірлестіктердінталаптары мен ұсыныстарына үйлесімді және икемді түрде 

жауап  кайгаруы  саяси  шешімдерде  кө р ін іс   табады.  Бүл  әлеуметтік 

проблемаларды айкындауға жэне оларды шешуге,  қоғамнын тұрактылығын 

колдауға мүмкіндік береді. Сонымен катар,  керісінше бплік оріандарынын

242

когамдык  бірлестіктерге  деген  немкүрайдылыгы  халыктан  окшаулануга, 

мемлекетте бүлдіруші әрекеттер жасайтын радикалдык және экстремистік 

әрекетгерге итермелейді.

Когамдык бірлестіктерде мемлекеттік органдар сиякты когамнын саяси 

жүйесінін институционалдык жүйешесіне жататындыгын айта кету керек. 

Қоғамдык бірлестіктердін ішінде саяси партиялар,  когамдык ұйымдар және 

ко га м д ы к  козгалы стар  сиякты   кұр ы л ы м н ы н  н е гіз гі  топтары  бөліп 

көрсетіледі.  Біркатар  ортақ  белгілерге  ие  бола  отырып  (еріктілік,  кұру 

ниеттілігі,  езіндік  әрекет  жэне  т.б.),  коғамдык бірлестіктің  бұл  типтері 

өзара өздерінін максаттарымен,  міндеттерімен,  ұйымдык пісіп-жетілуінің 

денгейлерімен ерекшеленеді. Билік катынастары жүйесінде саяси партиялар 

айрыкша манызды роль аткарады.

1. Саяси партия үғымы,  типтері мен атқаратын қызметтері

Ен  ұйымдаскан  және  саяси  багытталган  қогамдык  бірлестік  —  саяси 

партия. Партияны казіргідейтүсіну ХІХгасырды ңекінш і жартысында пайда 

болды.

“ П а р ти я"  те р м и ні  латы нны н  parties  со зін е н   ш ы кка н ,  тым  ір і 

кауымдастыктың,  пронестін  бөлігі  дегенді  білдіреді.  Бұл  ұгым  ежелгі 

дүниенін  өзінде-ак  ортак  максатка  ұмтылган  саяси  одактастар  тобын 

білдіретін  ұгым  ретінде  колданылган.  Алайда  кұл  иеленушілік  және 

феодалдык  кұрылыс  түсында орын  алган  саяси  фракциялар,  одактар тек 

шартты жагдайда гана партия деп аталды;  бұлар коғамдык-саяси өмірде аз- 

кем  болса  да  елеулі  роль  аткара  алмайтын  түрсіз,  уакытша  күрылымдар 

болды.

Партияны казіргідей түсіну X IX  гасырда — буржуазиялыкреізолюциялар 

д ә уір ін д е   ж ә не  м е м л е ке ттік  б и л ік т ін   ұйымдасты рылуы  мен  іс ке  

асырылуынын  формасы  ретінде  парламентаризмнің  шыгуы  мен дамуына 

байланысты пайда болды. Саяси институт ретіндегі партиялардын генезисінде 

саясаттанудагы  кө пш іл ік  макұлдаган  М.Вебердің жіктеуіне сәйкес,  онын 

үш кезеңі бөліп корсетіледі: аристократиялыктоп — саяси клуб — көпш ілік 

партия.

X IX  

гасырда сайлау  күкыгыны н кенеюі  мен  үйымдаскан жүмысшылар 

козгалысынын пайда болуы нәтижесінде саяси партиялардын сипаты сапалык 

езгерістерге ұшырады.  Көптеген елдердегі цензілік шектеулердін біртіндеп 

алынып  тасталуы,  сайлау  күқыгы  реформалары  сайлау  корпусын  елеулі 

түрле  кенейтті.  К ө ги и іл ік   үш ін  күрес  б ур ж уа зи ял ы к  партияларды 

окшауланыгі калудан бастартуга,  сайлаушыларга үнемі идеологиялыкжәне 

саяси ыкпал ету үшін парламентам шегінен шыгуга мәжбүр етеді.

Институт ретіндегі саяси партиялардын дамуына жұмысшылар козгалысы

243

айтарлыктай  үлес косты. Ол  мүшелері көпш іл,  жергілікті  үйымдар желісі 

бар,  мерзімді түрде съезд өткізіп түратын,  жарғысы мен мүшелік жарнасы 

бар  партияныц  классикалы к  ти п ін   жасады.  Ж үм ы сш ы   партиялары 

парламенттен тыс жолмен — кәсіподактын,  кооператив™ козғалыстардын, 

жүмысшылар мен зиялылар үйірмелерінің негізіндс пайда болды. Алғашкы 

жұмысшы  партияларынын  бірі  1863  ж.  Лассаль  кұрған  “ Жалпыға  бірдей 

Герман  Одағы”   болды.  X IX   ғасырдың  аяғы  мем  X X   ғасырдын  басында 

жұмысшы  козғалыстары  екі  ағымға  —  революшіялык  және  реформистік 

ағымдарға бәлінді,  соның негізінде жүмысшы табы партиясының екі негізгі 

тобы — коммунистік жэне с о ц и а л и с т топтары пайда болды.

X X   ғасырдың  басында  христиандык-демократиялық  жэне  баска  да 

конфессионалдык  партиялар  күрылды.  Ұлт-азатты к  козғалыстардың 

дамуымен  өзінін таптык мәні  бойынша әр түрлі,  езілген халыкты  ұлттык 

азат етуд'  :өздеген партиялар калыптасады.

Саяси  институт  ретіндегі  партиялардын  эволюциясы  коғамдык-саяси 

ойдағы  аталмыш  феноменді  теоретикалык  үгынумен  катар  жүрді.  Саяси 

теорияларда ұзак уакыт бойы партияға карсы  -  жағымсыз түракты дәстүр 

қолданьиіды,  ен жаксы жағдайда партияларға деген шыдамды карым-катынас 

болды.  Оның  негізінде  халыктың  егемендігі  мен  жалпы  еркін  білдіруші 

ретіндегі  мемлекет жөнінде түсін ік  жатты.  Партиялар “ жеке  мүдделерді”  

қорғаушы,  коғамдағы дағдарыс пен жіктелудіңқайнаркөзі ретіндетүсінілді. 

Тек  буржуазиялы к  м ем лекеттіл іктін  парламенттік  ко нституц ия л ы к 

негіздерінін дамуы мүмкіндігіне карай партиялар біртіндеп өздерінін саяси 

жэне күкы кты к мәртебесін нығайтты. X IX  ғасырдын аяғы мен X X  ғасырдың 

басында саяси партия проблематикасы саяси ғылымнын жеке бағыты ретінде 

бөлініп шыкты. Қазіргі партологияның негізін салушыларболып есептелетін 

М.Острогорский,  Д ж .Брайс,  Р.Михельстің  енбектері  кенінен  танымал 

болды.

Ғылыми  әдебиетте  саяси  партиялардын  мәнін  түсінуге  жэне  олардын 

аныктамасына катысты эр түрлі кезкарастар калыптасты. X V III ғасырдын 

езінде-ак ағылшын  философы  Дэвид  Юм  “ Партиялар туралы  эссесінде” 

партиялардын калыптасуынын бастапқы сатысында,  бытыранкы күштердін 

бірлесуіне кызмет еткен кезде,  идеология негізболатындығы жэне кажетті 

роль аткаратындығьі жөніндегі фактіге кеніл аударган болатын.

Сондыктан  да  идеологиялық  бағыт  партияны  идеялык  бірлік,  ортак 

кезкарастары,  му тцелері мен пікірлері біріктірген идеялык пікірлестеродағы 

ретінде қаргстырады. Б.Констан “ партияны кандай да бір саяси доктринаны 

мойындайтын адамдардын бірлестігі ретінде”  аныктады.

Үйы м ды к  тәсіл  ен  алдымен  партиялардын  іс-әрекетінін  үйымдык- 

күрылымдык  аспектісін  атап  көрсетеді.  Партиянын  мынандай  белгілері

244

бөлініп көрсетіледі: ерекше кұрылымынын болуы,  емір сүруінін ұзактығы, 

үйымдармен арадагы байланыс,  жактаушылармен жүмыс жене баскалары. 

Функционалдыктәсіл саяси механизмдегі партиялардын саяси әрекетін,  ролі 

мен  міндеттерін  зерттеуге  саяды.  Саясаттанушылардың  едәуір  бөлігі 

партиялардын  “ сайлау”   кызметін  айкындауш ы  деп  санайды  жөне  де 

партиялардын  сайлау  процесімен  байланыстарына,  олардын  сайлауға 

даярлану мен оны өткізуге катысуына ерекше көніл аударады.

М а р к с и с т ік -л е н и н д ік   әдебиеттерде  саяси  партиялардын  м ә н ін 

аныктаудын әлеуметтік-таптыктәсілдері басымдықтанытады. Мұндасаяси 

партия деп “ оларды неғұрлым белсенді өкілдер біріктіретін және белгілі бір 

максаттар мен мұраттарга жетуі үш ін баскаратын когамдыктаптың немесе 

онын ж ігін ін  мүдделерін білдіретін саяси ұйым түсініледі. Саяси партия -  

саяси ұйымның жогаргы формасы. Саяси  партиялардын пайда болуы  мен 

дамуы когамнын таптарга жіктелуімен,  тап  күресініңтарихымен,  әсіресе 

саяси билікке иелік ету үшін күресініңтарихымен байланысты”  .

Ф ранцуздын  ірі  саясаттанушысы  М .Дю верже  партияны  мемлекет 

жүйесінде әрекет етуші  ұйым ретінде аныктаганын  айта  кеткен  жөн".  Ал, 

белгілі испан саясаттанушысы Л.С.Санистебан гіартияларды бірынгай саяси 

пікірге  ие  адамдардан  түрагын,  ездерінін  максаттары  жолында  бірлесіп 

жұмыс  ісгейтін,  идеалдык  (когамнын  үлгісі)  немесе  материалдык  (жеке 

пайданын эр алуан түрлері) сипаты бар туракты иерархиялык уйым болып 

табылады деп есептейді  .

Партияға аныктама берген тагы  бір багыстык, саясаттанушы  П.Ш арон 

партияны когамдағы мемлекеттік билікке бакылау жасауга кызыгушылык 

танытатын жэне халыктан колдау таба отырып,  баска кезкарасты ұстанатын 

топтармен  немесе  жіктерм ен  бәсекелестікке  түсетін  белсенді  саяси 

адамдардын ұйымы ретінде түсінеді  .

Партияны  аныктаудын  жогарыда  аталған  тәсілдерінің  бәрі  оны ң 

тірш ілік-әрекеті  үшін манызды кезендер белгілі бір танымдык манызға ие 

екендігін көрсетеді. Сонымен бірге оларсынаржактылыктан да жапа шегуде 

жэне  саяси  партиялардын  мәнін  толык деңгейде  ашып  бере  алмай  отыр. 

Сондыктан да бүгінгі танда гылыми әдебиеттерде белгілерінін,  өлшемдерінін 

тұтас  жүйесінін аныкталуы аркылы  партиянын “ синтездік” аныктамасын 

беруге де әрекет жасалуда. Нак сондыктан да саяси партияны халыктын бір 

бөлігінін мүдделерін көрсететін және мемлекеттік билікті женіп алу немесе 

оны  іске асыруга катысу  жолымен осы  мүдделерді  жүзеге асыруды өзінін

'Философский энциклопедический словарь.  — М . ,   1989.  — с. 463. 

гКарацыз:  Основы политологии.  — Киев,  1990.  — с.  80.

’Карацыз:  Санистебан Л  .С.  Основы политической  науки.  —  М .,  1992.  — с.  70. 

4ІІІар о н   П .  Сравнительная  политология.  Ч. 1-2.  —  М . ,   1992.  —  с.  203-204.

245

максаты етіп коятын пікірлестердің идеологиялык,  ұйымдыктобы ретінде 

сипаттауға болады.

Саяси партияның негізгі ерекшелікті белгілері болып табылатындар:

—  белгілі  бір  таппен,  әлеуметтік  ж ікп е н ,  топпен  немесе  олардын 

жиынтығымен байланысы,  яғни,  әлеуметтік негізінін болуы;

—  партия  мүшелерінін дүниетанымдык максаттары  мен  идеологиялык 

принииптерінің бірлігін  көрсететін  кызметінін белгілі  бір  бағдарламасын 

иемденуі;

— сайлауда елден бүкіл халыктык колдау табуға ұмтылу ;

—  ф ормальданған  ұ й ы м д ы к  кұ р ы л ы м ы н ы н   болуы  (м ү ш е л ік, 

органдарының субординациясы,  партиялык аппарат және т.б.) және үзак 

уакыт бойы әрекет етуге кабілетінің болуы;

— саяси билікке жету  максаты  және  оның  іске асырылуы  үшін  кимыл 

әрекеті.

Саяси институт ретіндегі партиянын ерекшелігі — бүл саяси,  мемлекеттік 

билік үш ін ашык түрде күресуі.  Партия өзінін алдына кандай да болмасын 

накты максат койса да мейлі,  коммунизм кұру немесе коршаған органы корғау 

болсын  — ол оған  билік үшін  күрестін көмегімен  жетеді.  Осынысымен  де 

саяси  партия  ен алдымен,  саяси  өмірге белсене  катысатын,  бірак үкімет 

билігінетікелей бакылау жасауға үмтылмайтын баска да әр түрлі коғамдык 

бірлестіктерден (қоғамдыкұйымдар мен козғалыстар) ерекшеленеді.

Әр елдің зандары партиялардын мәртебесін өзінше реттейтіндігін (немесе 

реттемейтіндігін)  айту  керек.  Бір  елдерде  партиялардын  күрылу  тәртібі 

мүлдем күкыкпен реттелмейді. Партия өзін-өзі сондай тұрғыда жариялауына 

карай сол кездін өзінде-ак эрекет етуші болып есептеледі. Баска бір елдерде

— заннама партиянын кандай да бір мемлекеттік органда формальды түрде 

тіркелуін  талап  етпейді,  алайда  үйым  партия  мәртебесін  тек  міндетті 

органдарға белгілі бір накты кұжаттарды: бағдарламасын,  жарғысын немесе 

манифестін  әкеліп көрсеткеннен  кейін  ғана  иеленеді. Ү ш ін ш і бір елдерде 

партиялардын  міндетті  түрде  тір кел уі  к ұ к ы к т ы к   актілерде  алдын-ала 

карастырылған,  тексодан кейін ғанаоларүйым,  мекеме мәртебесін иеленеді.

Партиялар өздерінін кызметтерін табысты түрде іске асыру үшін зандар 

оларға  барынша  кен  құқыктарды  және  өкілегтіліктерді  береді.  Көптеген 

елдерде  олардын  сайланбалы  м е м л е ке ттік  органдарда  ө зд е р ін ін  

кандидаттарын ұсыну күкығы бекітілген. Саяси партияларөздерінін кызметі 

жөнінде  еркін  акпарат  таратуға,  әздерінін  идеяларын,  максаттары  мен 

шешімдерін  насихаттау  күкығына  ие.  Сайлау  науканы  барысында  олар 

мемлекеттік бүкаралык акпарат кұралдарына шығуға кол жеткізеді,  онын 

ішіндегі  ен  бағалысы  радио  мен  телевизия  болып  табылады.  Партиялар 

өздерінін баспалык басылымдарын тарата алады,  бүкаралык жиналыстар.

246

манифестациялар,  шерулерөткізе алады. Оларға үкіметті жэне мемлекеттік 

әкімшіліктерді сынауға к ү к ы к  беріледі.

Парламентке  үсынылған  партиялар  барынша  кең  өкілеттіліктерді 

иеленеді. Олардын парламентгіктоп (фракция) күруға,  өздерінінөкілдерін 

парламент калыптастырған  мемлекеттік органдарға  жіберуге кұкығы  бар. 

Біркатар елдерде мұндай партиялар сайлау аралык кезендерде де мемлекеттік 

бұкаралык акпарат күралдарына кол жеткізе алады. Партияларға берілетін 

эфирге  шығу  уакыты,  әдеттегідей,  олардын  парламенттегі  иеленетін 

орындарының санына сәйкес бөлінеді.  Көптеген елдерде премьер-министр 

кызметіне кандидат ұсынғанда парламент төрағасы немесе мемлекет басшысы 

партиялыктопөкілдерімен кенеседі.

Партия  кызметінін  ку кы кты к  тәртібінің  белгіленуінін  тағы  бір  жағы 

олардын  ұйымдык  кұрылымының  бекітілуі  болып  табылады.  Партиялар 

туралы зан бар елдердін барлығындадерлік партиянын іш кі күрылымынын 

мәселелері,  күрылымдары,  күрамы  мен  партиялык  органдардын  өзара 

карым-катынасы  толы к  реттеледі.  Партиялардын  өзін-өзі  таратуына, 

косылуына,  белінуіне,  жастар,  әйелдер жэне де баска да ұйымдар күруына 

кұкығы  бар.  Олар  өздерінін  кызметін  материалдык  камтамасыз  ету  үшін 

кажетті  кез-келген  мүлікті  иелене  алады.  Кейбір  елдерде  партиялардын 

мемлеттік каржыландырылуға күкығы бар.

Партиялык  негізде  саяси  партияларды  ж іктеуге  болатын  кептеген 

өлшемдер бар екендігін  айта  кеткен  жөн.  Сол  себепті де саяси  партиялар 

әлемі  көп түрлі  жэне сан алуан.  Бүл алуан түрлілікті саяси  партиялардын 

типологиясы  түсіндіруге  жәрдемдеседі.  Типологиянын  негізіне  әр  түрлі 

өлшемдер  алынуы  мүмкін.  Олар:  әлеуметтік  негіз,  идеологиялык  кейіп, 

ұйымдастыру принииптері,  кызметәдістері және басқалары.

О з ін ің   та п ты к  м ә н ін е   карай  партиялар  б у р ж у а зи я л ы к, 

үса к 

буржуазиялык,  помещ иктік,  шаруалар,  жүмысшылар  партиясы  болып 

бөлінеді.

Саяси-идеялык  бағдары  тұрғысынан  алғанда  коммунистік,  социал- 

демократиялык,  либералдык,  консервативтік партиялар болып.  сондай-ак 

әр гүрлі діни және ұлтгык доктриналарға сүйенетін партиялар болып бөлінеді.

Өмір сүріп тұрған тәртіпке,  максаттары  мен  міндеттерінін мазмұнына 

катысты алғанда революциялык партиялар (коғамды радикалдыксапалык 

өзгертуге  ұмтылатын),  реформистік  (кұрылымдык  негізді  өзгерістерсіз 

коғамдыкөмірді жаксартуға ұмтылатын),  консервативтік (коғамдыкөмірдің 

калыптаскан,  тұракты формасын сактауды жактайтын) және реакиияшыл 

партиялар  (бүрынғы  коғамдык  тэртіптер  мен  кұрылымдарды  калпына 

келтіруге үмтылатын) бөлып бөлінеді.

Мемлекеттік билік  жүйесіндегі орнына карай  партиялар билеуші  және

247

.

оппозициялык. партиялар  болып,  қызмет  жағдайлары  бойынша  —  ресми, 

жартылай ресми жэне ресми емес партиялар болып бөлінеді.

М үш елік  түріне  (өзгешеліктеріне),  үйымның  принииптеріне  сәйкес 

партиялар  кадрлык  және  к ө п ш іл ік   партияларға  бөлінеді  .  Кадрлы к 

партиялар демократиянын баскару формасы ретінде калыптасуымен,  саяси 

өмірде  жалпыға  бірдей  дауыс  берудін  бекітілуімен  бірге  пайда  болды. 

Кадрлык  партиялар  санының  аздығымен,  формасыздығымен,  еркін 

м ү ш е л іл ігім е н ,  ұ й ы м д ы қ  б осты ғы м ен,  орталы ксы зданды ры лған 

кұрылымымен  ерекшеленеді.  Т и іс т і  тіркеуден  вткен  және  м үш елік 

жарналарды тұрактытөлейтін арнайы мүшелік жүйесі болмайды.  Кадрлык 

партиялар  сайлауларға  катысуға  және  жеңіске  жетуге  бағдар  үстанады. 

Партиялык  кө п ш іл ікке   ғана  емес,  партиялык  актив  және  партиялык 

функционерлер  канша  болса,  соншалыкты  соған,  сондай-ак  коғамның 

ыкпалды топтарының каржылык қолдауына сүйенеді. Коп дәрежеде кадрлық 

партияны ң  типіне  к а зір гі  уакытта  А К Ш - т ы н   Республикалы к  және 

Демократиялык  партиялары,  Франциядағы  Радикалдык  партия  сәйкес 

келеді.

К өпш ілік партияларды жүмысшы козғалыстары туындатты. Партиянын 

бұл типінің неғұрлым жаркын  мысалы ретінде  1875  жылы  негізі  каланған 

Германияның соииал-демократиялык партиясын айтуға болады.  Көпш ілік 

партиялар  ө зін ін   катарына  мүшелерді  м ү м кін д ігін ш е   көптеп  тартуға 

ұмтылады,  өйткені онын негізгі қаржылану кэзі мүшелік жарналар болып 

табылады.  К өпш іл ік  партияларға  мүшеліктін  бекітілуі,  айкын  ұйымдык 

кұрылым,  орталыктандырылған түр,  партия мүшелерінінарасындағытығыз 

және тұракты байланыстар тән.  Бұдан баска,  көпш ілік  партия  кызметтің 

күнделікті  мәселелері бойынша шешім  кабылдайды,  партиялык көпш ілік 

теменгі бастауыш үйымдарға бірігеді.  Мұндай  партия халыктын арасында 

тек  сайлау  науканы  кезінде  ғана  емес,  тұракты  түрде  жүмыс  жүргізеді. 

К эпш іл ік партияларға,  әдеттегідей,  коммунистік,  сониалистік және Батыс- 

Еуропа елдерінінсоциал-демократиялык партиялары жатады.

Партиялардын кадрлык жэне көпш ілік деп бөлінуі олардын кызмет түріне 

карай  парлам енттік  ж эн е   авангардты к  деп  б е л ін у ін ін   партиялы к 

типологиясымен  толыкты.  Парламенттік  партия  билік  үшін  күресті  ен 

алдымен  о кіл д ік  мекемелердегі  сайлаулармен  байланыстырады.  Ө зінің 

ұйымдастырушылық  кызметін  ол  негізінен  сайлау  науканы  барысында 

мандаттардын  ен  кеп  м үм кін  санын  женіп  алуға  жэне  езінін  саясатын 

парламент  пен  үкімет  аркылы  жүргізуге  үмтыла  отырып  іске  асырады. 

Партиянын  парламенттік  фракниялары,  эр  түрлі  денгейдеп  депутаттар 

барлык  проблемаларды,  соның  ішінде  партия  ішіндегі  проблемаларды

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: