Э. М. Самекбаева тіл біліміне кіріспе

    Нақты  бір  тілдің  лексикасы  және  оның  ерекшеліктері  жеке  лексикологияда 

(частная  лексикология)  қарастырылады.  Жалпы  лексикология  мен  жалқы  (жеке) 

лексикология бір-бірімен байланыста болады. Сондай-ак, тілдің сөз мағынасының 

өзгеруі,  көп  мағыналы  сөздердің  жасалуы  және  синонимдік  қатарлардын  пайда 

болуы — осылардың бәрі тілдердің барлығында да бар.    

 

Мағыналары бір-біріне жақын, өз ара мәндес сөздер синонимдер деп 

аталады.Өз ара мәндес сөздерден синонимдік қатар құралады. Синонимдер сөз 

тудыру тәсілдері арқылы, кірме сөздер арқылы, әдеби тіл лексикасының диалект 

сөздердің есесінен толығу нәтижесінде, жеке сөздердің айрықша синонимі ретінде 

қолданылатын тұрақты сөз тіркестері арқылы,  әдеби тілдегі сөздер мен термин 

сөздер мәндес келуі арқылы, тілде белгілі эвфемизм, дисфемизм, какофемизмдер 

басқа бір сөздермен немесе сөз тіркестерімен келуі арқылы, сөздің мағыналық 

жағынан дамуы, қосымша мағынаға ие болуы нәтижесінде  синонимдер 

жасалады.   

     Антонимдер - мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. Антонимдес 

болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.   

          Сұрақтар мен тапсырмалар: 

1.Тілдің сөздік құрамы дегеніміз не?   

2.Синонимдер дегеніміз не  және олардың қандай жасалу жолдары бар?  

3.Антонимдер дегеніміз не  және антоним болатын сөз таптары қандай? 

            Ұсынылатын әдебиеттер: 

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011 

2.  Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007. 

3.  Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008. 

4.  Исаев  .С. Қазақ  тіл  білімінің  мәселелері//    Вопросы  казахского  языкознания  .- 

Алматы, 2011 

5.  Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007 

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.  

7.  Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001 

8.  Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 

9.   Мұсабекова Ф.М. Лингвистикалық ілімдердің тарихын оқыту. 

     -Алматы,1985  

10.  Қордабаев Т.Р.  Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 

 

 

№17  тақырып:  Сөздік құрамның стильдік қабаттары. Сөздік құрамның тарихи 

дамуы. Тілдің сөздік құрамының даму, баю жолдары. 

                                        Жоспар: 

1. Сөздік құрамның стильдік қабаттары 

2. Сөздік құрамның тарихи дамуы. Тілдің актив және пассив қабаттары. 

3. Неологизмдер, олардың пайда болу жолдары. 

4. Тілдің сөздік құрамының даму, баю жолдары. Кірме сөздер  

 

     Сөздердің қолданылу сипатына қарай жіктелетін түрлері үш салаға бөлініп 

қаралады: 1.  Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты түрлері. 2. Сөздердің  

стильдік мәніне байланысты түрлері. 3. Сөздердің актив және пассив түрлері. 

Қазақ тіліндегі сөздердің бәрі жалпыхалықтық сипатта емес, кең таралған 

жалпыхалықтық сөздерден басқа , қолданылу өрісі тар сөздер де бар. Осыған 

байланысты сөздер қолданылу өрісі жағынан өз ішінде екі топқа бөлінеді: а) 

жалпылама лексика, ә) қолданылу өрісі тар лексика. Жалпылама лексика адам 

баласының күнделікті күн көріс тіршілігіне ең қажетті заттар мен құбылыстарға 

қатысты жалпы танымал сөздерді қамтиды. 

      Диалект, говор деп халықтың, я ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері бар 

жергілікті тармақтарын, бөліктерін айтамыз.  Термин сөздер деп ғылым мен 

техниканың, мәдениет пен шаруашылықтың түрлі салаларында қолданылатын 

арнаулы сөздерді айтамыз. Арнаулы лексика екі салаға бөлінеді: кәсіби 

терминология, кәсіби сөздер. 

      Кәсіби сөздер  әр алуан кәсіптің, өндірістің туып, дамуымен қалыптасатын 

сөздер. Кәсіби сөздер екі топқа бөлінеді: жалпыхалықтық кәсіби сөздер, 

диалектілік кәсіби сөздер. Стильаралық лексикаға функционалдық стильдердің 

ешқайсысына жатқызуға болмайтын сөздер жатады.  

       Сөйлеу тілінің лексикасына тұрмыстық қарым-қатынаста қолданылатын 

жалпыхалыққа белгілі сөздер жатады.

 

Тұрмыстық – қарапайым лексика – 

күнделікті өмірде, тұрмыстық қарым-қатынаста қолданылатын жалпы халыққа 

белгілі, сөйлеу тілінің аясындағы сөздер жатады.  Варваризмдер - тілге етене 

болып сіңбеген, соншалықты зәрулігі жоқ бөтен тілдің сөзі деген ұғымды 

білдіреді. Кітаби лексика бұрынғы дәуірдегі жазба мұралардың тілі, соларға тән 

жазу дәстүрі ескі кітаби тіл деп, ал сол нұсқаларда қолданылған түркі тілдеріне 

ортақ сөздер ескі дәуірдегі кітаби лексика деп аталады.      Қазіргі кітаби лексика 

– сөйлеу тілінің тұрмыстық қарапайым, лексикасынан басқа, әдеби нормалық 

белгілердің қатаң сақталуын талап ететін ғылыми, ресми құжат стильдерінде, 

көркем әдебиет тілінде қолданылатын сөздер жатады. Экспрессивті – 

эмоционалды лексика адамның сезіміне әсер ететін сөздер тобы . 

Дамудың  барысында  тілдің  сөздік  құрамынан  кейбір  ескірген  сөздердің  шығып 

қалуы  немесе  өте  сирек  қолданылуы  мүмкін.  Сөздердің  көнеру,  қолданылудан 

шығып қалу үдерісінен гөрі туынды сөздердің жасалып, сөздік құрамға қосылып 

отыру  үдерісі  тілдің  лексикасына    өте-мөте  тән  үдеріс  болып  саналады.    Тілдегі 

көнерген  сөздер  көнеру  сипаты  мен  тілдегі  қолдану  ерекшеліктеріне  қарай  екі 

топқа  бөлінеді:  aрхаизм  сөздер  және  тарихи  сөздер.  Әр  халықтың  тұрмыс-

салтына,  күнкөріс  тіршілігіне,  дүниетанымына  байланысты  әр  дәуірде  өзгеріп, 

әртүрлі  басқаша  сөздермен  ауысып  отырған  немесе  ескіріп  мүлде  қолданылмай 

қалып  қойған  сөз  —  архаизмдер  деп  аталады.  Өздері  белгілеген  заттар  не 

құбылыстар  өмірден қолданылудан қалады да да, осының нәтижесінде  олардың 

атаулары – сөздер де көнеленіп, активті сөздерден шығып қалады. Мұндай сөздер 

тарихизмдер деп аталады. Қазірде басқаша аталатын заттар  мен құбылыстардың 

бұрынғы  көнерген  атаулары  архаизмдер  деп  аталады.  Неологизмдер-  тілде  жаңа 

ұғымдарды  білдіретін  сөздер  неологизмдер  деп  аталады.  Неологизмдер 

лексикалық және семантикалық болып екі түрде кездеседі. 

 Сұрақтар мен тапсырмалар: 

1.Қазіргі қазақ лексикасының қолданылу сипатына байланысты түрлері қандай  2. 

Сөздердің  қолданылу өрісіне байланысты түрлеріне қайсысы жатады ? 

  3.Сөздердің стильдік сипатына байланысты түрлеріне қайсысы жатады? 

  4.Стильаралық лексика дегеніміз не? 

  5.Қазақ  тілі сөздік құрамының актив және пассив қабаттарына не жатады? 

    6.Көнерген сөздердің түрлері мен ерекшеліктері қандай? 

    7.Неологизмдер дегеніміз не және оның қандай түрлері бар? 

            Ұсынылатын әдебиеттер: 

 

1.Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988 

 

2.Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен 

фразеологиясы. А.,, 1997.1 тарау.89-98 б.б. 

3.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975. 

4. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011 

 

 

№18  тақырып:  Фразеологизмдер  туралы  ұғым.  Фразеологиялық  оралым  және 

олардың түрлері. Фразеологизмдерді топтастырудың түрлері 

             

       Жоспары: 

1. Фразеологизмдер туралы ұғым 

1. Фразеологиялық оралым туралы түсінік 

2. Фразеологиялық оралым және олардың түрлері 

 

     Фразеология-тұрақты  тіркестер  туралы  ғылым.  Фразеологизмдердің  түрлері: 

идиомалар, 

фразалар, 

штамптар, 

мақал-мәтелдер, 

қанатты 

сөздер. 

Фразеологизмдерге тән қасиеттер: мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, даяр 

күйде  қолданылуы.  Түрлері:  фразеологиялық  тұтастық,  фразеологиялық  бірлік, 

фразеологиялық сөйлемдер, фразеологиялық тізбектер. 

Кемінде  екі  сөздің  тіркесімен  жасалған,  мағынасы  біртұтас,  құрамы  мен 

құрылымы  тұрақты,  даяр  қалпында  қолданылатын  тілдік  единица,  әдетте, 

фразеологиялық  оралым  деп  аталады.  Фразеологиялық  оралым  тілде  басқа 

единицалармен,  атап  айтқанда,  бір  жағынан,  сөзбен,  екінші  жағынан  ,  еркін  сөз 

тіркесімен, шектесіп жатады. 

Фразеологиялық 

оралым 

мағына 

тұтастығымен 

сипатталады. 

Фразеологиялық  оралым  тұрақты  қасиетімен  сипатталады.  Оның  тұрақтылық 

қасиеті  мынадан  көрінеді:  фразеологиялық  оралым  бүтіннің  бөлшектері  ретінде 

үғынытатын, өз ара тығыз байланысты сыңарлардан (сөздерден) қүралады да, ол 

сыңарлар  бірінен  кейін  бірі  әбден  қалыптасқан  тәртіппен  орналасады,  басқа 

сөздермен  ауыстырылмайды,  қалыптасқан  орын  тәртібі  өзгермейді.  Құрамы  мен 

сыңарларының  орын  тәртібінің  тұрақтылығы  жағынан  фразеологиялық 

оралымдар  жеке  сөздердің  құрамындағы  морфемалардың  орын  тәртібін  еске 

түсіреді.  Орыс  тіліндегі  фразеологизмдерді  зерттеуші  Н  .М.  Шанский  сөздің 

Академик 

В.В. 

Виноградов 

фразеологиялық 

единицаларды 

бүтіндей 

фразеологизмнің  бір  тұтас  мағынасы  мен  оны  құрастырушы  сыңарлардың 

мағыналарының  ара  қатынасы  тұрғысынан  фразеологиялық  тұтастық, 

(фразеологическое  сращение),  және  фразеологиялық  тізбек  (фразеологическое 

сочетание)  фразеологиялық  бірлік  (фразалогическое  единство)  деп  үш  түрге 

бөлінеді.  Орыс  тіліндегі  фразеологизмдерді  зерттеуші  Н.М.Шанский  аталған 

классификацияны  қолдай  келіп,  фразеологиялық  оралымдардың  төртінші  түрі 

фразеологиялық сөйлемше (фразеологическое выражение) деп есептелді.  

Фразеологиялық  оралымдардың  ішінде  құрылымы  жағынан  да,  мазмұны 

жағынан  да  тілдің  коммуникативті  единицасы-  сөйлемге  сәйкес  келетіндері  бар. 

Бұлар мақалдар мен мэтелдер жэне қанатты сөздер.  

        Сұрақтар мен тапсырмалар: 

1.Фразеологиялық оралымдардың қандай түрлері бар? 

2. Фразеологиялық оралымдарды топтастырған қай ғалым? 

      Ұсынылатын әдебиеттер: 

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011 

2.  Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007. 

3.  Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008. 

4.  Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері//  Вопросы казахского языкознания .- 

Алматы, 2011 

5.  Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007 

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.  

7.  Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001 

8.  Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 

 

№19  тақырып:  Этимология  ұғымы.  Ғылыми  этимологияның  маңызы  мен 

ұстанымдары.  «Халық» этимологиясы оның өзіндік ерекшеліктері 

 

              Жоспары: 

1.

 

Этимология туралы түсінік 

2.

 

Ғылыми этимологияның маңызы мен ұстанымдары 

3.

 

«Халық» этимологиясы оның өзіндік ерекшеліктері 

 

      Этимология (грек.  etymos  –  ақиқат,  шындық,  logos  –  білім)  –  сөз  төркінін 

зерттеп,  айқындаушы  тарихи  лексикологияның  және  жалпы  тіл  білімінің  бір 

саласы  болып  табылады.  Этимологияның  зерттеу  нысанына,  негізінен  тілдегі 

жеке  сөздер,  сөз  тіркестері,  грамматикалық  тұлғалар  жатады.  Этимологиялық 

зерттеу нысаны тек мағынасы ұмыт болуына, не күңгірттенуіне байланысты жеке-

дара қолданылмайтын сөздер, тұлғалар ғана емес, сонымен қатар тілімізде дербес 

те  жүйелі  түрде  қолданылатын  жалпы  лексика-грамматикалық  мағынасы  айқын 

сөздер мен сөз тұлғалары да бола береді. Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен 

нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде 

жиі  қолданылатындары:  тарихи-салыстырма  тәсілі,  морфемдік-модельдік 

талдаулар,  түбірін  індете  зерттеу,  т.б.  Этимологиялық  зерттеулер  мен  сөздіктер 

алдына қойған мақсатына байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше 

тілдерге  бағындырылуы  мүмкін.  Этимологиялық  зерттеулердің  қай  түрі 

болмасын,  қандай  тілге  бағытталмасын  ғыл.  тұрғыдан  үш  түрлі,  атап  айтқанда, 

фонет., морфол. және семант. принцип-критерийге сүйенуі шарт. Этимологиялық 

зерттеуге қойылатын тағы бір шарт – тарихи факторлармен санасу.   Фонетикалық  

принцип – әрбір тілдің немесе бір топтағы туыс тілдердің дыбыстық жүйесіне тән 

(сингармонизм  –  үндестік  пен  ассимиляция,  дыбыс  алмасу  мен  дыбыстық 

сәйкестігі,  дыбыстың  түсіп  қалуы  мен  қосымша  дыбыстың  пайда  болуы, 

дыбыстардың  қосарлануы  мен  әлсізденуі,  дыбыстардың  ұзаруы  мен  қысқаруы, 

орын  алмастыру  мен  апокопа,  элизия  мен  флексия  мен  фузия  т.б.)  сан  алуан 

фонетикалық  заңдылықтарды  қатаң  ескеруді  талап  етеді.  Морфологиялық 

принцип  –  сөздердің  тұлғалық  өзгерістеріне  байланысты  заңдылықтарына 

негізделеді. Лексемаларға жасалатын морфол. талдаудың басты мақсаты, мәселен, 

Семантикалық принцип – сөздердің мағынасын анықтауда этимологияның негізгі 

критерийлерінің бірі болып саналады. Сөз мағыналарының көнеруі, күңгірттенуі, 

ұмыт болуы, тоғысуы, іштей жіктеліп, көп мағынаға, тіпті біртекті омонимдерге 

айналуы,  т.б.  сөз  табиғатына  тән  семантикалық  заңдылықтар  –  этимологиялық 

принцип.  Тарихи  принцип  –  этимологияның  тарихи  лексикологиямен, 

этнолингвистика  және  этнография,  т.б.  тоғысар  бір  туысы.  Этимологияның 

түрлері үш топқа (ғылыми, қызықты, халықтық) бөлінеді. Ғылыми этимология  – 

жоғарыдағы  аталған  төрт  түрлі  принципке,  яғни  тіл  дамуының  объективті 

заңдылықтарына  сүйеніп  жасалған.  Қызықты  этимология–  сөз  төркінін  ашуда 

аталатын  принциптерге  тереңдеп  бара  білмейтін,  дәйектілігі  белгілі  бір 

деректермен  шектелген,  сөздердің  сыртқы  тұлғасы  және  бөлігі  контекстегі 

мағынасымен  қанағаттанатын,  бірақ  өзінің  сиқырлы  сырымен  жұртшылықты 

қызықтырып,  қалың  бұқара  арасына  тез  тарап  кететін  этимологиялар  жатады. 

Халықтық  этимология  –  сөз  бен  сөз  тіркестерінің  табиғатын  оларға  тән  өзгеру, 

түрлену,  даму,  жасалу,  т.б.  заңдылықтарымен,  этимологияның  ғыл. 

принциптерімен  санаспай,  табиғатын  басқа  зат  пен  құбылыс  атауларының 

кездейсоқ,  не  тым  алыс  ұқсастықтарын  жақындастыру  арқылы  анықтауға  бейім 

тұрады. Этимологиялық зерттеулердің түрлері көп. Солардың көп тарағаны және 

пайдалануға  қолайлысы  –  этимологиялық  сөздіктер.  Мамандардың  пікірінше, 

түркі тілдері бойынша жарық көрген әр деңгейдегі этимологиялық сөздіктердің 7 

түрі бар. 

 

               Сұрақтар мен тапсырмалар: 

1.Этимология дегеніміз не? 

2.Ғылыми этимологияның маңызы мен ұстанымдары қандай? 

3.Этимология және  «халық» этимологиясы нені зерттейді? 

           Ұсынылатын әдебиеттер: 

1.  Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011 

2.  Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007. 

3.  Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008. 

4.  Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері//  Вопросы казахского языкознания .- 

Алматы, 2011 

5.  Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007 

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.  

7.  Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001 

8.  Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 

9.   Мұсабекова Ф.М. Лингвистикалық ілімдердің тарихын оқыту. 

     -Алматы,1985  

10.  Қордабаев Т.Р.  Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 

 

 

№20  тақырып:  Лексикография  және  сөздіктердің  түрлері.  Лингвистикалық 

терминология жіне оның толығу түрлері 

 

1. Лексикография түрлері 

2. Сөздіктердің түрлері 

3. Лингвистикалық терминология және оның толығу түрлері 

 

     Лексикология (грек. lexіkos —  сөзге  қатысты, grapho —  жазамын)  —  сөздік 

түзудің  теориясы  мен  тәжірибесін  зерттейтін  тіл  білімінің  саласы.  Сөздіктердің 

ғылыми  әдістемесін  жасайды.  Сөздіктің  теориялық  мәселелері  теоретикалық 

лексикологияда  қарастырылады;  ол  лексикология  теориясы  мен  лексикология 

тарихына  бөлінеді.  Лексикология  теориясы  сөздіктер  типологиясын,  оның 

макроқұрылымын  (лексиканы  сұрыптау  мен  сөздерді,  сөздік-мақалаларды 

орналастыру  принципін,  омонимдерді,  сөздік  қосымшасындағы  қосалқы 

материалдарды,  дәйектемелерді,  т.б.)  және  микроқұрылымын  (сөздіктегі  мақала 

құрылымын:  мағыналарға  жіктеу  мен  анықтама,  дәйектеме  түрлерін,  шартты 

белгілер жүйесін, фразеологияны, т.б.) зерттейді. Лексикология тарихы сөздіктер 

мен  лексикография  тұжырымдамалар  тарихы  және  лексикология  мәселелерін 

шешу  тарихы  болып  бөлінеді.  Тәжірибелік  лексикологияға  тілді  қалыпқа  түсіру 

мен  оны  үйрету,  тіларалық  қатынас,  лексикология,  сөзжасам,  стилистика,  тіл 

тарихы  бойынша  деректер  жинау  мен  өңдеу  жатады.  Қазіргі  лексикология 

теориясы  лексиканы  белгілі  бір  жүйеде  түсіндіреді,  сөздердің  лексика-

семантикалық құрылымын көрсетіп, олардың мағынасын диалектикалық тұрғыда 

қарастырады. Сөздіктердің бірнеше түрлері бар: “Орысша-қазақша сөздік” (1954), 

“Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі”  (1959  —  74),  “Орфографиялық  сөздік”  (1963), 

“Абай  тілі  сөздігі”  (1968),  “Диалектологиялық  сөздік”  (1969),  “Этимологиялық 

сөздік” (1996), терминол. сөздіктер (“Тау-кен ісі терминдерінің қысқаша орысша-

қазақша сөздігі”, 1959;  т.б. 

    Сұрақтар мен тапсырмалар: 

1. Лексикография нені зерттейді? 

2. Сөздіктердің қандай түрлері бар? 

    Ұсынылатын әдебиеттер: 

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011 

2.  Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007. 

3.  Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008. 

4.  Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері//  Вопросы казахского языкознания .- 

Алматы, 2011 

5.  Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007 

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.  

7.  Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001 

8.  Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 

9.   Мұсабекова Ф.М. Лингвистикалық ілімдердің тарихын оқыту. 

     -Алматы,1985  

10.  Қордабаев Т.Р.  Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 

 

 

№21 тақырып: Сөзжасам және грамматика. Тілдің грамматикалық құрылысы 

 

1. Сөзжасам және грамматиканың зерттеу нысаны 

2. Грамматика туралы түсінік 

3.Грамматика және оның салалары 

4. Тілдің грамматикалық құрылысы 

5.  Сөз  құрылысы.  Морфема  –  сөздің  ең  кішкентай  мағыналық  бөлшегі  екендігі. 

Түбір және аффикс морфемалар 

 

      Грамматика-тілдің 

құрылысын 

зерттейтін 

тіл 

білімінің 

саласы. 

Грамматиканың  негізгі  зерттеу  нысаны  –  тілдің  морфологиялық  және 

синтаксистік жүйесі; оның ішінде грамматикалық форма, грамматикалық мағына, 

грамматикалық  категория,  бір  тілдегі  грамматикалық  формалардың  көріну 

амалдары мен сол арқылы айтылмақшы мағыналардың берілу тәсілдері, олардың 

байланысуы, тіркесу жолдары мен тәсілдері. Түрлері: тарихи және сипаттамалы. 

        Сөзжасам жаңа сөздердің жасалу жолдарын, негізгі сөзжасамдық ұғымдарды 

қарастырады. 

          Синтаксис 

сөз 

тіркесін, 

сөйлем 

мүшелерін, 

сөйлем 

түрлерін 

қарастырадыГрамматика 

салалары: 

морфология, 

сөзжасам, 

синтаксис. 

Морфология  -  сөз  құрылымы,  сөз  табы  туралы  ғылым.  Сөз  таптары  сөйлем 

мүшелерінен  тарихи  даму  барысында  жасалған.  Сөз  таптары-тарихи  категория. 

Сөз  топтастырудың  үш  принципі  бар.  Олар:  лексикалық,  морфологиялық, 

синтаксистік.  Сөздер  ең  алдымен  үш  топқа  бөлінеді:  атауыш  сөздер,одағай 

сөздер,көмекші сөздер. Қазақ тіл білімінде тоғыз сөз табы бар,олар: зат, сын, сан 

есімдер, есімдік, етістік, үстеу, шылау, одағай, еліктеуіш. 

Әрбір  тілдің  өзіне  тән  грамматикалық  амал-тәсілдердің  жиынтығы  тілдің 

грамматикалық 

құрылысы 

деп 

аталады.  

     Грамматика  ғылымы,  тілдің  грамматикалық  құрылысын  зерттейді,  өзінің 

тексеретін  объектісінің  негізі  етіп  сөзді  және  сөйлемді  алады.  Тексеру 

нысанасының  осындай  ерекшеліктеріне  қарай,  грамматика  ғылымы  морфология 

және 

синтаксис 

деп 

аталатын 

екі 

салаға 

бөлінеді.  

    Морфология  –  сөз  және  олардың  формалары  туралы  ілім.  Сөздің 

грамматикалық  мағынасы  мен  лексикалқ  мағынасы.  Жалпы  және  жеке 

грамматикалық мағыналар.   Сөз  құрылысы.  Морфема  –  сөздің  ең  кішкентай 

мағыналық  бөлшегі  екендігі.  Түбір  және  аффикс  морфемалар.  Сөз  тудырушы, 

форма тудырушы аффикстер.  

Сөз  формасы.  Сөз  формасы  негіз  бен  форма 

тудырушы  аффикстің  бірлігі  екендігі.  Синтетикалық  және  аналитикалық  сөз 

формалары.     

  Сөздің  морфологиялық  құрылымы  туралы  мәселе  грамматиканың  өте-мөте 

маңызды мәселелерінің бірі болып саналады.Сөздің морфологиялық құрылымына 

дұрыс  талдау  жасау  үшін,  ең  алдымен  сөздің  құрылымына  тікелей  қатысы  бар 

негізгі  морфологиялық  ұғымдарды  алдын  ала  айқындап  алу  өте-мөте  қажет. 

Ондай негізгі морфологиялық ұғымдардың мазмұнына морфема туралы ұғым мен 

оның  түбір  морфема  (немесе  негізгі  морфема)  және  аффикстік  морфема  (немесе 

көмекші морфем) деп аталатын түрлері жайындағы ұғымдар енеді. 

 

жүктеу/скачать 0,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: