Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

СӨЗ ТОПТАРЫ  МЕН ТАПТАРЫНЫҢ СХЕМАСЫ
(Схема группы слов  и  части  речи)
8-схема
48

ЗАТ ЕСІМ 
Имя  существительное
I.Категориялық  мағынасы____________________________________________
Категориальное значение
Заттың  атын  білдіріп,  кім?  не?  кімдер?  нелер?  деген  сұрақтарға 
жауап  беретін  сездер  зат  есім  деп  аталады.  Зат  есім  жай 
нәрселерді  ғана  емес,  табиғат  пен  қоғамдық  өмірдегі  ұшырасатын 
әр  алуан  құбылыстар  мен  уақиғапарды,  уғымдар  мен  түсініктерді 
қамтиды.
Қазақ  тілінде  кім?  кімдер?  сұрақтары  тек  қана  адамдарға 
қойылады,  ал  не?  нелер?  сұрақтары  қалған  жанды  да,  жансыз  да 
зат  есімдерге  қойылады.  Мысалы:  әке,  бала,  ақын,  мұғалім  (кім?), 
студенттер,  балалар  (кімдер?),  қоян,  түйе,  кітап,  үй  (не?),  гүлдер, 
алмалар  (нелер?).
Имя  существительное  -   это  часть  речи,  которая  обозначает 
предмет  и  отвечает  на  вопросы  кім?  кімдер?  (кто?),  не?  нелер?
(что?).
Вопросы  кім?  кімдер?  (кто?)  в  казахском  языке  употребляются 
только 
относительно 
людей, 
вопросы 
не? 
нелер? 
(что?) 
употребляются  с  остальными  существительными,  независимо  от 
одушевленности  и  неодушевленности  предмета.  Например:  эке 
(отец),  бала  (ребенок),  акын  (поэт),  мұғалім  (учитель)  -  
(кто?), 
студенттер  (студенты),  бапалалар  (дети)  -   (кто?);  кітап  (книга), 
коян  (заяц),  түйе  (верблюд),  үй  (дом)  -   (что?),  гүлдер  (цветы), 
алмалар  (яблоки)  -   (что?).
II.Морфологиялық  белгілері
Морфологические  признаки
1.3ат есім  түлғасына  қарай  негізгі  және  туынды,  құрамына  қарай 
дара және  күрделі  болып  бөлінеді.
Имя  существительное  делится  по  способу  образования  на 
непроизводные  (негізгі)  и  производные  (туынды),  по  составу:  на 
простые  (дара)  и  сложные  (күрделі).
2.Зат  есім  мағынасына  карай  8  топқа  бөлінеді:  жаппы,  жалқы, 
нақтылы  (дерекгі),  абстрактылы  (дерексіз),  жанды,  жансыз,  заттық, 
жинақтау.
Имя  существительное  по  значению  делится  на  8  типов: 
нарицательные 
(жалпы), 
собственные 
(жалқы), 
конкретные 
(нақтылы),  абстрактные  (абстрактылы),  одушевленные  (жанды), 
неодушевленные  (жансыз),  вещественные  (заттық),  собиратель­
ные  (жинақтау).
Қазақ  тіліндегі  зат  есімдер  жанды  жэне  жансыз  болып  бөлінеді. 
Абстрактылы  (дерексіз)  зат  есімдер  мен  заттық  ұғымды  білдіретін 
зат есімдір тек жекеше түрде колданылады.
В  казахском  языке  имена  существительные  делятся  на  одушев­
ленные  (жанды)  и  неодушевленные  (жансыз).  К  одушевленным
4—686 
ДО

(жанды) 
относятся 
существительные, 
обозначающие 
людей, 
животных.  Например:  адам  (человек),  бұлбұл  (соловей),  қарлығаш 
(ласточка),  торғай  (воробей),  жылқы  '(лошадь),  (сиыр  (корова), 
түлкі  (лиса),  бұғы  (олень).  К  неодушевленным  (жансыз)  относятся 
все  прочие  названия  предметов.  Например:  киім  (одежда),  белме 
(комната),  езен  (река),  жұлдыз  (звезда).
Имеются  также  имена  существительные,  употребляющиеся 
только  в  единственном  числе:  вещественные  (заттық)  существи­
тельные  -   су  (вода),  сүт  (молоко),  ауа  (воздух),  жел  (ветер),  алтын 
(золото);  отвлеченные  понятия  (дерексіз)  -   қуаныш  (радость), 
арман  (мечта),  ақыл  (ум),  махаббат (любовь),  сезім  (чувство).
З.Сезжасамы:  а)  синтетикапық  тәсіл;  ә)  аналитикалық  тәсіл;  б) 
лексика-семантикапық тесіл.
Словообразование:  а)  синтетический  способ;  б)  аналитический 
способ;  в) лексико-семантический  способ.
4.3ат  есімнің  тиянақты  грамматикалық  категорияпары:  көптік, 
тәуелдік,  септік.  Кейбір  зат  есімдер  баяндауыш  қызметінде 
жұмсалғанда жіктеледі.  Мысалы:  Мен  студентпіи.  Сен  оқуш ы щ ң.
Имя 
существительное 
имеет 
следующие 
грамматические 
категории:  множественности,  притяжательной  формы,  падежа.
ІІІ.Синтаксистік қызметі________________________________________________
Синтаксические  функции
1.Негізгі  қызметі  -   бастауыш,  толықтауыш.
Основные  функций  в  предложении:  подлежащее,  дополнение.
Подлежащее  (бастауыш):  Әсем  (кім?)  жұмыс  істейді.  -   Асем 
работает.  Лекция  (не?)  басталды.  -   Лекция  началась.  Жүлдыздар 
(нелер?) жарқырайды.  -   Звезды  сверкают.
Дополнение  (толықтауыш):  Ол  әншіге  (кімге?)  жолықты.  -   Он 
встретился  с  певцом.  Біз Алматыға  (қайда?)  келдік.-  Мы  приехали 
в Алмату.  Дүкенге  нанға  (неге?)  бар.  -   Сходи  за хлебом  в  магазин. 
Ұстаздан  (кімнен?)  шәкірт  озар  (мақал).  -   Прилежный  ученик 
превзойдет учителя.
2.Сөйлемде  қандай  сөзбен  тіркесуіне,  қай  орында түруына  қарай 
зат  есім  анықтауыш,  пысықтауыш,  баяндауыш  мүше  де  бола 
алады. 
'  .
Имя  существительное  в  зависимости  от  того,  с  каким  словом 
взаимодействует  и  от  расположения  в  предложении  выполняет 
роль определения,  обстоятельства  и сказуемого.
Определение  (анықтауыш):  Жаннаның  (кімнің?)  інісі  мектепте 
оқид ы .-  Братишка Жанны учится  в  школе.  Ивановтың  (кімнің?)  кіта- 
бы.  -   Книга  Иванова.  Күздің (нёнің?)  ортасы.  -  Середина осени.
Сказуемое  (баяндауыш):  Қазақстан  республикасының  астанасы  -  
Астана  қаласы  (не?).  -   Столица  республики  Казахстан  -   город 
Астана.  Мен  студентпен  (кіммін?).  -   Я  студент.
Обстоятельство  (пысықтауыш):  Поезд 
жұма  күні  (қашан?) 
келеді.  -   Поезд  прибывает  в  пятницу.  Қыста  Тапдықорғанда 
(қайда?) 
боламын. 
-  
Зимой 
буду 
в 
Талдыкургане.
50

9-схема
ЗАТ ЕСІМ 
(Имя  существительное)
І.Лексика-семантикапық 
магынасына  қарай 
(По лексико­
семантическому  значению)
1 .Жалпы 
(Нарицательные)
2.Жалқы 
(Собственные)
3.Нақтылы 
(Конкретные)
4.Абстрактылы  (Абстрактные) 
б.Жанды 
(Одушевленные) 
б.Жансыз  (Неодушевленные) 
7.3аттық 
(Вещественные) 
Ө.Жинақтау 
(Собирательные)
Түлғасына қарай 
(По способу 
образования)
ІІІ.Қүрамына  қарай 
(По составу)
Негізгі
(Непроизводные)
Туынды
(Производные)
Күрделі
(Сложные)
1.Біріккен 
(Сращенно-слитные)
2.Қосарланған  (Парные)
3.Қысқарған  (Сложносокращенные)
4.Қүрама 
(Составные)
Тәуелдік
(Притяжательности)
и
51

Зат есім тудыратын жұрнақтар
Словообразующие суффиксы  имен  существительных
1. 
Есімдерден  зат есім тудыратын  жұрнақтар 
(Словообразующие  суффиксы  существительного  от  имен)
1.1.Зат есімнен  зат есім тудыратын жұрнақтар
(Словообразующие суффиксы существительного от существительных)
44-кесте
Жүрнақтар
(Аффиксы)
Мысалдар— 
(Примеры)
-ШЫ.-ШІ 
-ЛЫҚ,  - ЛІК
-дық,  -ДІК
-ТЫ Қ,  -  ТІК
-лас,  -лес 
-дас,  -дес 
-тас,-тес
-ШЫЛЫҚ,  -ШІЛІК 
-СЫЗДЫҚ,  -СІЗДІК
хат-шы, тарих-шы,  ел-ші,  ән-ші 
бала-лық,  ай-лық,  сенбі-лік,  би-лік 
үстаз-дық,  құл-дық,  әкім-дік,  бел-дік 
үлт-тық,  қол-тық,  кеш-тік, түс-тік 
парта-лас,  құрбы-лас,  пікір-лес,  жер-лес 
заман-дас,  қарын-дас,  көңіл-дес,  дәм-дес 
туыс-тас, табақ-тас, тек-тес, әріп-тес 
шаруа-шылық,  бейбіт-шілік,  әкім-шілік 
иман-сыздық,  мәдениет-сіздік
1.2.  Сын  есім,  сан  есімдерден  зат есім  тудыратын жұрнақтар
(Словообразующие суффиксы существительного 
____________ от прилагательных,  от числительных)_____________45-кесте
Жүрнақтар
(Аффиксы)
Мысалдар
(Примеры)
а)
Сын есім (Имя  прилагательное)
-Л Ы Қ.-Л ІК
жақсы-лық,  қайсар-лық,  игі-лік,  ретті-лік
-ды қ.-дік
батыл-дық,  жаман-дық,  кербез-дік,  үлкен-дік
-ты қ.-тік
ақымақ-тық,  алыс-тық,  биік-тік,  пәк-тік
-Ш Ы ЛЫ Қ.-Ш ІЛІК
мол-шылық,  қиын-шылық,  көп-шілік
Ә)
Сан есім  (Имя числительное)
-Л Ы Қ.-Л ІК
алты-лық,  бір-лік,  екі-лік, жеті-лік
-ды қ.-дік
он-дық,  мың-дық, ж үз-дік,  сегіз-дік
-ты қ.-тік
қырық-тық, төрт-тік,  бес-тік,  үш -тік
1.3.  Үндестік заңына  бағынбайтын жұрнақтар
(Аффиксы,  которые не подчиняются закону сингармонизма)
4б-кесте
Жұрнақтар
Мысалдар
(Аффиксы)
(Примеры)
-хана
кітап-хана,  дәрі-хана,  баспа-хана,  ас-хана
-стан
Қазақ-стан,  Қырғыз-стан,  гүл-стан
-паз
енер-паз,  ас-паз,  ойын-паз
-қор
жала-қор, жем-қор,  еңбек-қор
-күнем
мас-күнем,  қас-күнем
-қой
сән-қой,  әуес-қой
-кер,  гер
қызмет-кер,  іс-кер, дәрі-гер,  сауда-гер
-кеш
арба-кеш,  әзіл-кеш
-кент
Таш-кент,  Шым-кент, Жар-кент
52

1.4.Зат есімнің еркелөту және  кішірейту  мәнін тудыратын жұрнақтар
(Ласкательно-уменьшительные суффиксы имен существительных)
47 - кесте
Жүрнақтар 
(Аффиксы) 
-еке,-қа,-ке  (ң)
-аи,-и
-таи,  -жан
қаи,-қан
шақ.-шек
шық.-шік
ша,-ше
ш
-сымақ
Мысалдар
I  (Примеры 
|   Щ 
| ____________
Жәке,  Жәкең (Жамбыл),  Мұқа,  Мүқаң  (Мүхтар),  Асеке  (Асқар), 
апеке,  эпке (сестрица), аға-еке (братец),  жезде-ке 
жұлдыз-ай,  күнім-ай,  балам-ай,  кекем-ай,  қарағым-ай,  апа-й, 
аға-й,  әке-й, ата-й,  эпке-й,  жезде-й, Абай ата-й,  Алтын апа-й 
аға-тай,  эке-тай,  ата-тай,  ата-жан  (дедуся,  дедуля),  апа-жан, 
апа-тай,  эже-жан,  эже-тай  (бабуся,бабуля), Дана-тай,  Эсет-ай, 
Ардақ-жан,  Ермек-жан,  Берік-жан,  Болат-жан 
бала-қай,  бала-қан  (мальчуган),  бота-қан,  қоша-қан 
құлын-шақ (жеребеночек),  келін-шек (невестушка) 
қап-шық (мешочек),  үй-шік (домик),  кел-шік (озерко) 
кітап-ша (книжечка),  кілем-ше (коврик),  қобди-ша (саквояж) 
серке-ш,  бике-ш, теге-ш,  Қүрма-ш  (Қүрманжан)
Дәме-ш (Дәмелхан),  Батима-ш (Батима),  Зәуре-ш  (Зәуре) 
ақын-сымақ,  мырза-сымақ,  батыр-сымақ
2.Етістіктерден зат есім тудыратын жұрнақтар
(Словообразующие суффиксы существительного от глаголов)
______________  
48-кесте
Жүрнақтар
Мысалдар
(Аффиксы)
(Примеры)
-ма,-ме
суыр-ма,  аялда-ма,  бел-ме,  кер-ме, тер-ме
-ба,-бе
түн-ба,  сыз-ба,  сүз-бе,  мін-бе,  кем-бе
-па,  -  пе
тарт-па,  бас-па,  қос-па,  кіріс-пе,  кес-пе
-қы,-кі
ашыг-қы,  шап-қы,  күл-кі, теп-кі
-ҒЫ.-ГІ
ф
бүр-ғы,  шал-ғы,  қондыр-ғы,  сүр-гі,  сүз-гі
-ЫМ.-ІМ
жаз-ым,  келіс-ім,  біл-ім,  ки-ім
-м
байла-м, тоқта-м, же-м,  сейле-м,  шыда-м
-ЫС.-ІС
таб-ыс,  айт-ыс, отыр-ыс, жең-іс,  керін-іс
-с
күре-с,  шайқа-с, тала-с
-ақ,-қ
түр-ақ,  қон-ақ,  сүра-қ,  тара-қ, қайра-қ, тырна-қ
-ек,-к
жүр-ек,  кес-ек, тес-ек, тіле-к,  күре-к, тіре-к
-ЫҚ.-ІК
бүйыр-ық,  қи-ық,  кер-ік, түсін-ік,  кел-ік, ес-ік
-ҚЫШ.-КІШ 
1
  - 
~   ^
 
* 
•
жап-қыш,  бас-қыш, сүрт-кіш,  ескерт-кіш
-ҒЫШ.-ПШ
ф
қыр-ғыш,  сыпыр-ғыш,  ешір-гіш,  сүз-гіш,  еле-гіш
-ЫН,-1Н,-Н
•
шығ-ын, жи-ын,  ег-ін, түй-ін,  толқы-н,  бора-н
-ЫШ,-1Ш,-Ш
т
қуан-ыш,  сағын-ыш,  етін-іш,  екін-Іш,  сүйін-іш
-ҚЫН.-КІН
А
тас-қын,  түт-қын,  кеш-кін, ер-кін
-Ғ Ы Н ,  -П Н
түр-ғын,  шал-ғын,  қу-ғын, сүр-гін
-Ы Н Д Ы .-ІН Д І
қорыт-ынды, жи-ынды,  ту-ынды,  ег-інді,  үй-інді
-мақ,-  мек
сал-мақ,  ой-мақ,  құй-мақ,  сыр-мақ,  ер-мек,  іл-мек
-бақ,  -бек
жүм-бақ,  бас-пақ
-пақ,  -пек
бат-пақ,  шақ-пақ,  піс-пек
•у
еге-у, жаса-у,  байқа-у,  ас-у,  қаша-у,  кесе-у
-уыш,-уіш
тырна-уыш  ,  баста-уыш,  елше-уіш, түйре-уіш
-ман,-мен
шабар-ман,  жылар-ман,  ор-ман,  керер-мен,  елер-мен
-мыс.-мю
тара-мыс, түр-мыс,  қыл-мыс,  бол-мыс, же-міс
4а— 686
I I
53

Зат есімнің түрлері 
Типы  имен  существительных
■
<■ ■
І.Лексика-семантикалық мағынасына қарай 
(По лексико-семантическому значению)
49-кесте
1 .Жалпы есім
(Нарицательные)
Мысалдар
(Примеры)
а) заттың,  нәрсенің аты 
э) хайуанаттар  мен 
жәндіктердің аты
б)  құбылыстың аты
в)  заттық ұғымды  білді- 
ретін қимылдың аты
г)  заттық ұғымды  білді- 
ретін белгілердің  аты
2.Жалқы есім 
(Собственные)
а) адамның есімі  мен 
фамилиясы
ә) кейбір малдар мен 
хайуанаттарға 
қойылатын аттар
б)  мемлекет,  облыс, 
аудан,  қала, жер,  су, тау 
көше аттары
в) тарихи оқиғалар, 
газет-журнал,  әдеби 
кітаптардың, жеке 
мақалалардың аттары
г)  мәдени  орындар, 
фабрика,  зауыт,  фирма, 
банк, т.б.
3.  Нақтылы (деректі) 
(Конкретные)
4.  Абстрактыл ы (дерексіз) 
(Абстрактные)
5. Жанды
(Одушевленные)
6.Жансыз
(Неодушевленные)
Т.Заттық 
(Вещественные)
а)уй,  ағаш,  жер, тас, дәптер,  кітап,  қалам, дәріхана,  т.б. 
ә)  піл, аю,  арыстан,  жолбарыс,  қасқыр,  қарлығаш, 
торғай,  кебелек,  ара,  шегіртке,  құмырсқа,  т.б.
б)  боран, жел, дауыл, жаңбыр,  сел,  су тасқыны, т.б.
в) айқас,  атыс,  шабыс, жүріс, желіс, т.б.
г)  батырлық,  ерлік, өжеттік, ептілік,  шыдамдылық, т.б.
Мысалдар
_______________________(Примеры)______________________
а) Абай Қүнанбаев,  Жамбыл Жабаев,  Бауыржан Момыш- 
ұлы,  Максим  Горкий,  Қаныш Сатпаев, т.б. 
ә)  Құлагер, Тайбурыл,  Байшүбар, Тарлан,  Бөрібасар, 
Ақтабан,  Құтжол, т.б.
б)  Қазақстан, Жамбыл обылысы,  Мерке ауданы, Алматы 
қаласы,  Көкшетау, Жайық езені,  Байкал  көлі, Алатау 
тауы, Абай даңғылы,  Қабанбай көшесі, т.б.
в)  Қазан революциясы,  „Егеменді  Қазақстан” ,  „Правда” , 
„Жас алаш”  газеті,  „Парасат” ,  „Қазақстан әйелдері” 
журналы,  „Абай жолы” эпопеясы,  „Назқоңыр” ,  „Ардақ” 
әндері, т.б. 
• 
.  .
г)  „М.Әуезов атындағы қазақ драма” театры,  „Арман” 
кинотеатры,  „Қазақстан”  қонақ үйі,  „Бутя”  фирмасы,
„Түран Әлем”  банкі,  „Маргарин” зауыты, т.б._____________
кісі,  бала,  мектеп,  үй,  көше,  гүл,  алма,  алмүрт,  тас,  ағаш, 
парта, тақта,  кітап, әріп, дәптер,  қалам,  т.б.
егемендік,  арман,  ой, ақыл, сезім,  намыс,* қуаныш, 
батырлық, ептілік, т.б.
адам,  бала, жігіт,  әке,  әже,  іні,  қой,  ешкі,  сиыр,  қоян, 
жолбарыс,  арыстан, аю, т.б.
мемлекет,  үй,  машина,  ағаш, жапырақ,  гүл, телевизор, 
телефон,  компьютер, т.б.
жер,  су,  ауа,  мунай,  көмір,  алтын,  күмю,  сүт,  ұн, түз, 
күріш,  қант,  май, т .б ^ , 
_
в.Жинақтау
(Собирательные)
туған-туыс, жан-жануар,  азық-түлік,  қүс,  балық,  мата, 
жеміс,  адам,  т.б.
II. Тұлғасына қарай 
(По способу образования)
І.Н егізгі 
Щ Ж  
(Непроизводные)
ел, жер,  су,  от,  қала,  үй, терезе,  есік, 
кітап, дәптер, т.б.
2;Туынды
(Производные)
оқушы,  білім,  бөлме,  басшылық, 
1
қарындас, айтыс,  әнші,  т.б. 
і ■
54

Жалғасы  (Продолжение)
III.  Қурамына қарай 
(По составу)
1-Дара
(Простые)
ауыл,  әке,  ана,  бала, жігіт,  муғалім, дәрігер,  қалам, 
қағаз, дос,  одақ,  пікір,  бақша,  астық,  мал,  арыстан, 
жолбарыс, тырна,  жел,  боран,  қар,  т.б.
2.Күрделі
(Сложные)
2.1.  Кіріккен 
(Сращенные)
2.2.  Біріккен:
(Слитные)
а) қоғамдық, тұрмыстық, 
аң,  құс,  жәндік,  ойын, 
т.б.  атаулар
ә)  кісі аттары
б) географиялық атаулар 
(жер,  су,  тау,  жүлдыз, т.б.)
қайната  (қайын ата),  қайнаға (қайын аға),  қайны 
(қайын іні),  білезік (білек жүзік),  белбеу (бел  бау)
а)  атамекен,  атажүрт,  асқабақ,  баспасөз,  жанүя, 
жағажай,  алтыбақан,  ақсүйек,  қосаяқ,  тасбақа,  аққу, 
бәйтерек,  күнбағыс,  күйтабақ,  бейнетаспа,  саяжай, 
саябақ,  орынбасар,  т.б.
ә) Абылайхан,  Нурсултан,  Өмірзақ, Орынбасар, 
Бейсенбай,  Құдайберген,  Ақжол,  Ақбота,  Ботагөз,  т.б.
б)  Көкшетау,  Қызылорда,  Үштөбе, Жетісу,  Сарыарқа, 
Жезқазған, Талдықорған,  Сарыағаш,  Қызылқум, 
Алатау,  Екібастуз,  Темірқазық, Жетіқарақшы.  т.б.
2.3.  Қосарланған: 
(Парные)
а)  қосарлама 
(мәндес)
ә)  сыңар  мәнді
б)  қайталама
а) ата-ана,  әке-шеше,  ел-жұрт,  аға-іні,  ауыл-аймақ, 
туған-туыс,  бас-аяқ,  бас-көз,  құрт-қүмырсқа,  бақа- 
шаян,  жан-жануар,  кәрі-жас,  бау-бақша,  ыдыс-аяқ, 
ақыл-айла,  әл-қуат,  ой-қыр,  отын-су, т.б.
ә)  бала-шаға,  қыз-қырқын,  абысын-ажын,  түйе-мүйе, 
шай-пай,  сүт-мүт,  нан-пан,  ат-мат,  жауын-шашын, 
көйлек-көншік,  т.б.
б)  қап-қап  (үн),  шелек-шелек (су),  мая-мая  (шөп), 
тау-тау (астық),  т.б.
2.4.  Қүрама 
(Составные)
ауыз  үй,  аяқ киім,  балалар бақшасы,  бал дәурен,  бас 
дәрігер,  көз жасы, жастық  шақ, ауа райы,  ат жарыс, 
сабан той,  сабақ кестесі,  улы жүз,  сары  май, 
қоғамдық еңбек,  ауыл  шаруашылығы,  т.б.
2.5.  Қысқарған:
(Сложносокращенные)
а) сөздердің бас 
әріптерінен  қүралады
ә) бірінші  сөздің бас буыны 
мен кейінгі сөздердің бас 
әріптерінен қүралады
б)  бірінші сөздің бірінші 
буыны  мен  келесі  сөз 
түтасымен  бірігіп  қүрапады
в) үшақ,  машина, трактор, 
т.б.  маркаларын  көрсету 
үшін алынған  шартты 
белгілер
г)  әр түрлі өлшемнің атуы 
қысқартылады
а)  ҚР (Қазақстан  Республикасы), ТМД (Тәуелсіз  Меле- 
кеттер Достастығы),  БҰҰ  (Біріккен Ұлттар  Ұйымы), 
АҚШ  (Америка Құрама  Штаттары),  ҚРҰҒА (Қазақстан 
Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясы), т.б.
ә)  ҚазМҰУ (Қазақ мемлекеттік улттық университеті), 
ҚазМХҚӘТУ (Қазақ мемлекеттік халықаралық  қаты- 
настар және әлем тілдері университеті),  ҚазТАГ 
(Қазақ телеграф агенттігі),  т.б.
б)  пединститут (педагогикалық институт),  медпункт 
(медициналық пункт),  обком  (облыстық комитет), т.б.
в) ТУ-114,  АН-24,  ГАЗ-51,  ВАЗ 2106,  Иж-2715,  т.б.
г)  см.(сантиметр),  мм.(миллиметр),  м.  (метр)  ,кг (кило­
грамм),  кв.  (киловатт),  ц.  (центнер), т.б.(тағы  басқа), 
т.с.  (тағы сондайлар),  т.т.  (тағы тағылар)  жэне т.б.
55

СЫН  ЕСІМ 
Имя  прилагательное
I.Категориялық  мағынасы__________________________________________ _
Категориальное значение
Заттың  түрін,  түсін,  сапасын,  сипатын,  көлемін  білдіретін  сездер 
сын  есім  деп  аталады.  Сын  есім  қандай?  қай?  деген  сүрақтарға 
жауап  береді.
Имя  прилагательное  -   это  часть  речи,  которая  обозначает 
признаки,  качества,  свойства  предметов  и  отвечает  на  вопросы 
қандай?  (какой?  какая?  какое?),  кай?  (какой?).  Например:  ақ 
(белый),  жылы  (теплый),  сұлу  (красивый),  көрікті  (приятный), 
қымбат  (дорогой),  ең  әдемі  (самый  красивый),  жаңа  жылдық  елка 
(новогодняя  елка),  ақшылтым  (беловатый)  и т.д.
II.Морфологиялық белгілері___________________ _________________________
Морфологические  признаки
1.Сын  есім  қүрамына  қарай  дара  және  күрделі,  тұлғасына  қарай 
негізгі  және  туынды  болып  бөлінеді.  Дара  сын  есімдер:  ақ,  қызыл, 
қара,  боз,  кең,  суық,  дәмді,  жақсы,  т.б.  Күрделі  сын  есімдер:  ең 
күшті,  жақсының  жақсысы,  қызық  кітап,  кешкі  ертегі,  т.б.  Негізгі 
сын  есімдер:  қызыл,  әсем,  жаман,  үлкен,  алыс,  үзын,  т.б.  Туынды 
сын  есімдер:  қарлы,  сусыз,  жазғы,  ақшыл,  білімпаз,  әдеби,  т.б.
В  зависимости  от  морфологической  структуры  прилагательное 
может  быть  простым  (дара)  и  сложным  (күрделі), 
по  способу 
образования  прилагательное  может быть непроизводным  (негізгі)  и 
производным  (туынды).  Простые  прилагательные:  ақ  (белый), 
Кызыл  (красный),  кара  (черный),  боз  (бледный),  кең  (широкий), 
суық  (холодный),  дәмді  (вкусный),  жақсы  (хороший).  Сложные 
прилагательные:  ең  күшті  (самый  сильный),  жақсының  жақсысы 
(лучший  из  лучших),  қызық  кітап  (интересная  книга),  кешкі  ертегі 
(вечерная  сказка). 
^ 
. л ,
2.Сын  есімдер  семантикалық  мағынапары  мен  грамматикалық 
ерекшеліктеріне  қарай  сапапық  және  қатыстық  сын  есім  болып 
екіге  бөлінеді.
В  зависимости  от  семантических  значений  и  грамматических 
особенностей  имена  прилагательные  делятся  на  качественные 
(сапалық)  и  относительные  (қатыстық)  прилагательные.  Качествен­
ные  имена  прилагательные  (сапалық  сын  есімдер):  кек  (синий), 
ұзын  (длинный)  мейрімді  (добрый),  адал  (честный),  ұқыпты, 
жинақы,  таза  (аккуратный),  салқын  (прохладный),  карт  (старый), 
пайдалы  (полезный)  и  т.д.  Относительные  имена  прилагательные 
(қатыстық  сын  есімдер):  мектептегі  жолдас  (школьный  товарищ), 
жауынды жаз  (дождливое лето),  қысқы  спорт (зимний спорт)  и т.д.
56

3.Сын  есімнің өзіне тән  шырай  категориясы  бар.  Олар  төрт түрлі 
болады:  1)  жай  шырай;  2)  сапыстырмалы  шырай;  3)  күшейтпелі 
шырай;  4)  асырмалы  шырай.
Имена  прилагательные  имеют  четыре  степени  сравнения:  1)  по­
ложительная  степень  (жай  шырай);  2)  сравнительная  степень 
(салыстырмалы  шырай);  3)  усилительная  степень  (күшейтпелі 
шырай);  4)  превосходная  степень  (асырмалы  шырай).  Биік  үй.  -  
Высокий дом.  Ол  сенен  жылдам-ырак  жұмыс  істейді.  -О н  работает 
быстрее тебя.  Ол  ете  мейрімді адам.  -  Он  очень добрый  человек.
4.Морфологиялық  формапары  болып  есептелетін  сез  тудыратын, 
туынды  сын  есім тудыратын жұрнақтары  бар.
5.Сын  есім  негізгі  қызметін  атқарып  тұрғанда  тәуелденбейді, 
кептелмейді,  септелмейді.  Сын  есім  сейлемде  баяндауыш  қызме- 
тін  атқарғанда жіктеледі.
Прилагательные  в  казахском  языке  не  имеют  формантов.  Они  не 
склоняются,  не  принимают  аффиксов  множественности,  к  ним  не 
прибавляются  аффиксы  притяжательности.  Имя  прилагательное 
имеет только личные окончания.
6.Субстантивтену,  адвербиалдану,  адьективтену қасиетіне ие.
Имена  прилагательные  имеют  адвербиальные,  адьективные  и
субстантивные свойства.
ІІІ.Синтаксистік қызметі_______________________________________________
Синтаксические функции
1.Сын есім,  негізінен,  сейлемде анықтауыш  қызметін  атқарады.
В  предложении  имя  прилагательное  в  основном  выступает  в 
качестве  определения.  Например:  Айнұр  мен  Гүлназ  Дананың 
сенімді  (қандай?)  достары.  -   Айнур  и  Гульназ  -   верные  друзья 
Даны. 
Айнала  -   кең  (қандай?)  дала.  -   Кругом  широкая  степь. 
Ақымақтың  (кімнің?)  айтқаны  келмейді,  сандырағы  келеді  (мақал).
-  Случается,  что и  бред дурачка в точку попадает.
2.Сын  есім етістіктен  бұрын түрса,  әрқашан  пысықтауыш  болады.
Имя  прилагательное  является  перед  глаголами  обстоятельством.
Сен  әдемі  (қалай?) сөйлейсің.  -  Ты  красиво  говоришь.
3  Сын  есім  сейпемнің соңында баяндауыш та  бола  алады.
Имя  прилагательное  в  конце  предложения  является  сказуемым. 
Например:  Қазір  күн  ашық,  жылы  (қандай?).  -   Сейчас  дни  ясные, 
теплые.  Кел  әдемі  (қандай?).  -   Красивое  озеро.  Сен  бүгін 
көңілдісің.  -  Ты сегодня  веселый.
4.Сын  есім  субстантивтенгенде  (заттанғанда)  бастауыш,  толық- 
тауыш  қызметінде жұмсалады.
Имя  прилагательное в  предложении  выступает большей  частью  в 
качестве подлежащего,  дополнения.  Например:  Ғалым  (оқымысты) 
(кім?)  маңызды  жаңалық  ашты.  -   Ученый  сделал  важное  открытие. 
Жаңа  (не?)  қашанда жеңеді.  -   Новое  всегда  побеждает.  Ұйқышыл- 
ды  (кімді?)  оята  алмайсың, 
еріншекгі  (кімді?)  жүмсай  алмайсың 
(мақап).  -   Сонливого  не  добудишься,  ленивого  не  дошлешься. 
Батырға өлім  қоқынышты емес.  -  Храброму смерть не страшна.
■I

СЫН  ЕСІМ 
(Имя  прилагательное)
11 -схема
Сапалық
(Качественные)
Қатыстық
(Относительные)
Мағынасына  қарай
Тулғасына қарай
Қүрамына қарай
(По значению)
(По способу
(По составу)
образования)
Дара
(Простые)
Күрделі
(Сложные)
1.Қосарлы 
(Парные)
2.Тіркесті 
(Словосочетания)
12-схема
58

Сын  есім тудыратын жұрнақтар
Словообразующие суффиксы  имен  прилагательных
І.Есімдерден  сын  есім тудыратын жұрнақтар 
(Словообразующие суффиксы прилагательного от имен) 
50-кесте
Журнактар
Мысалдар
(Аффиксы)
(Примеры)
"-лы.-лі
пайда-лы, бала-лы, үлгі-лі, өнер-лі
-Ды.-Ді
ақыл-ды, қүм-ды,  білім-ді, кел-ді
-ты.-ті
тас-ты, ағаш-ты, керік-ті, шеп-ті
-Л Ы Қ .-Л ІК
қала-лық, орта-лык, елке-лік, кісі-лік
-дық.-дік
я
жыл-дық, қоғам-дық,  шешен-дік, күн-дік
-Т Ы Қ .-Т ІК 
і
азамат-тык, жолдас-тық, кейлек-тік,  кәмелет-тік
-лас,-лес
сыр-лас, бауыр-лас, тілеу-лес, керші-лес
-дас.-дес
ауыл-дас, мүң-дас, дәм-дес, ел-дес
-тас,-тес
туыс-тас, қанат-тас, қызмет-тес, серік-тес
-СЫ З.-СІЗ
ақыл-сыз, су-сыз, білім-сіз, келік-сіз
-Қ Ы .-К І
кыс-қы, сырт-қы, іш-кі, кеш-кі, түс-кі
-ҒЫ;  -ГІ
жаз-ғы, ауыз-ғы,  күз-гі, түн-гі
-даи,-деи
тау-дай, су-дай, үй-дей, әке-дей, түлкі-дей
-таи, -теи
ат-тай, кыс-тай, қүс-тай, сүт-тей
-Ш Ы Л .-Ш ІЛ
арман-шыл, үйқы-шыл, кеп-шіл, күлкі-шіл
-шаң.-шең
бой-шаң, ашу-шаң, көйлек-шең, сез-шең
-и
әдеб-и, мәден-и, тарих-и, әскер-и
-ҚОИ
сән-кой, әзіл-қой, кәсіп-қой, әуес-кой
-қор
жем-қор, жала-қор, ыза-қор, бейнет-қор
-паз
өнер-паз,  білім-паз, талғам-паз, ас-паз
-кер.-гер
табыс-кер, айтыс-кер, шипа-гер, найза-гер,
-дар, -тар
қарыз-дар, білім-дар, хабар-дар, борыш-тар
-мал
бауыр-мал
2.Етістіктерден  сын  есім тудыратын  жұрнақтар
51-кесте
Жүрнақтар
Мысалдар
(Аффиксы)
(Примеры)
-қак. -кек
жабыс-қақ, майыс-қақ,  үрыс-қақ
-ғак, -гек
тай-ғак, күр-ғак, тоң-ғак
-ак,-ек
корк-ак, кос-ак, кес-ек, ир-ек
-ык,-ік
сын-ық, аш-ық, жат-ық, іс-ік, біт-ік
-қ,-к
я
акса-қ, шира-қ, деңгеле-к, сире-к
-қыш,  -КІШ
тап-қыш, айт-қыш, кес-кіш, кер-гіш
-ғыш.-гіш
болжа-ғыш, байқа-ғыш, сез-гіш,  біл-гіш
-шақ.-шек
мактан-шақ, кызған-шак. ерін-шек, сүрін-шек
-ыңқы,-іңкі
бас-ыңкы, жат-ыңқы, кеб-іңкі,  кетер-іңкі
-ңкы.-ңкі
ф  
ф
салбыра-ңқы,  шашыра-ңқы, желбГре-ңкі
-ЫНДЫ.-ІНДІ
ту-ынды,' ағ-ынды, түй-інді
-нды,-нді
жаса-нды, асыра-нды, серпі-нді
-малы.-мелі
таңда-малы, жина-малы, төгіл-мелі, үр-мелі
-палы,-пелі
ауыс-палы, ас-палы, кеш-пелі, серп-пелі
-ЫМДЫ.-ІМДІ
■  •
жағ-ымды, жарас-ымды, үйлес-імді, келіс-імді
-мды.-мді
А
үста-мды, шыда-мды, жара-мды
-улы,-улі
сана-улы, жина-улы, ертте-улі, бүкте-улі, ілу-лі
-уық, -уік
жыла-уық, маңыра-уық, сыбырла-уық, тісте-уік
-ма,-ме
қүра-ма, қына-ма, жинал-ма,  бүра-ма,  көтер-ме
гба,-бе
қыз-ба (адам), түн-ба (су)
-па,-пе
ас-па, даурық-па, бес-пе
-аған,-еген
қаб-аған, каш-аған, сүз-еген, теб-еген
-кыр,-кір
ш
ұш-қыр, тап-кыр,  өт-кір
-ғыр.-гір
ал-ғыр, кадал-ғыр, біл-гір
-КІЛІКТІ
жет-кілікгі, кеш-кілікті
-ғылықты
түр-ғылықты

Сын  есімнің түрлері 
(Типы  имен  прилагательных)
М
 Ц
52-кесте
І.Мағынасына  қарай  (По значению)
Сапалық
(Качественные)
Қатыстық
(Относительные)
ақ,  қызыл,  жақсы,  улкен,  жаман,  аз, 
жалқау,  алғыр,  жеңіл,  суық,  таза, 
тамаша,  түзу,  т.б.
білімді,  балалы,  сусыз,  тоғайлы, 
қоғамдық,  дәмді,  сапалы,  өнерлі, 
әдепті,  жазғы, түскі,  т.б.
ІІ.Түлғасына қарай  (По способу образования)
Негізгі 
(Непроизводные)
Туынды
(Производные)
әдемі,  сүлу,  биік,  таза,  алыс,  қалың, 
жіңішке,  дөңгелек,  сары,  көк, 
жүмсақ,  берік,  қымбат,  т.б.
көрію і,  бойшаң,  күлкішіл,  жақсылық, 
білгіш,  сезімтал,  еріншек,  көктемгі, 
үялшақ,  өнерпаз,  мәдени,  т.б.
ІІІ.Қүрамына қарай (По составу)
Дара
(Простые)
Күрделі
(Сложные)
мол,  нәзік,  кіші,  жүқа, тік,  кең,  батыл, 
ашық,  ширақ,  тәтті,  сәнқой,  сезгіш, 
сары,  сүлу,  әдемі,  жақсы, т.б.
биік-биік,  ойлы-қырлы,  қара ала,  кең 
маңдайлы,  қызыл  шырайлы,  өте жаңа, 
жап-жақсы,  аса  қадірлі,  т.б.
Сапалық сын  есімдер
(Качественные прилагательные)
53-кесте
Түрлері  (Типы)
Мысалдар (Примеры)
а)  түрі  мен түсі 
(качество,  признак  цвета)
ә) сын-сипаты 
(характер и  свойство)
б)  көлемі  мен аумағы 
(объем,  величина,  размер)
в) дәмі  мен  иісі
(вкус)
г)  пішіні, түрі,  формасы
(форма)
а)  ақ  (белый),  қызыл  (красный),  сары  (желтый),  жа- 
сыл  (зеленый),  кек  (синий),  сүр  (серый),  кегілдір 
(голубой),  күрең (бордовый)
ә)  жақсы  (хороший),  сүлу  (красивый),  жалқау  (лени­
вый),  жуас  (тихий,  смирный),  әлсіз  (слабый),  қатгы 
(твердый),  өткір  (острый),  семіз  (жирный),  арық 
(худой)
б)  үлкен  (большой),  кішкене  (маленький),  кең  (широ­
кий),  тар  (узкий),  биік  (высокий),  аласа  (низкий), 
үзын  (длинный),  қысқа  (короткий),  алыс  (далекий), 
жақын (близкий),  жуан  (толстый),  жіңішке  (тонкий)
в)  ащы  (горький),  түщы  (пресный),  тәтті  (сладкий), 
дәмді  (вкусный),  қышқыл  (кислый),  түзды  (соленый)
г)  қырлы  (граненный),  түзу  (прямой),  қисы қ  (кри­
вой),  домалақ  (круглый),  сопақ  (продолговатый), 
жүмыр  (шарообразный),  жалпақ  (плоский),  томпақ 
(выпуклый), дөңгелек (овальный,  круглый).
.  60

Қатыстық  сын  есімдер 
(Относительные прилагательные)
54-кесте
Журнақтар және  олардың
мағынасы 
(Суффиксы и их значения)
Мысалдар
(Примеры)
а)  -л ы ,-л і,-д ы ,-д і,-ты ,-ті 
бір заттың екінші бір затқа 
қатысын көрсетеді 
(указывает на отношение 
одного предмета к другому)
е)  -дай,-дей,-тай,-тей 
бір заттың екінші бір затқа 
қатысты сапасын көрсетеді 
(указывает на качество 
предмета относительно другого 
предмета)
б)  -лық,-лік,-дық,-дік,
-тық,  -тік
қоғамға,  саясатқа,  өнерге 
қатысын көрсетеді (указывает 
на отношение к обществу,  к 
искусству,  к политике)
в)  -сыз,-с1з 
болымсыз сын есімдер 
(отрицательные 
прилагательные)
г) 
- Қ Ы ,- К І,- Ғ Ы ,- Г І
мезгіл, уақьгг және кеңістікке 
қатысты сын есімдер 
(отношения времени и 
пространства)
тоғаи-лы  жер  (лесистая  местность),  күш-ті  бала  (сильный 
ребенок),  жауын-ды  жаз  (дождливое  лето),  жаз-ды  күн 
(летний день),  көп бала-лы үй (многодетный дом),  қар-лы 
қыс (снежная зима)
бала-дай (как ребенок), сүт-тей (как молоко), кыз-дай (как 
девушка), тау-дай (как гора), тіс-тей (как зубы), бүлбул- 
дай (как соловей), қүс-тай (как птица),  эке-дей (как отец)
мереке-лік (праздничный), қоғам-дық (общественный), 
мемлекет-тік (государственный), әлеумет-тік (социональ- 
ный), қала-лық (городской), жыл-дық (годовой), азамат- 
тық (гражданский), жанр-лық (жанровый)
су-сыз (безводный),  үй-сіз (бездомный), тіс-сіз (беззубый), 
гүл-сіз (без цветов), кітап-сыз (без книги)
қыс-қы спорт (зимний спорт),  күндіз-гі бөлім (дневное 
отделение), кеш-кі газет (вечерняя газета), жаз-ғы 
демалыс (летние каникулы), көктем-гі мереке (весенний 
праздник)
жоғар-ғы қабат (верхний этаж), төмен-гі сере (нижняя 
полка)________ _ _ ___________ |м 
£ 
.  Иг
Күрделі  сын  ёсімдердің жасалуы
(Образование сложных прилагательных)__________
55-кесте
1. Қосарланған сын есімдер 
(Парные прилагательные)
Түрлері (Типы)
Мысалдар (Примеры)
а) бірігу
ә) қайталану
б) қосарлану (қайшы мэндес)
в)  бір  сыңары  мағыналы,  бір  сыңары 
мағынасыз (сыңар мәндес)
г)  бір  сыңары  -лық, -лік, -дық, -дік, -тық,-тік 
журнағы арқылы
ғ) екі сыңары да -и жүрнағы арқылы
д)  екі  сыңары  да  -лы,-лі,-ды,-ді,-ты,-ті 
жүрнақтары  немесе  бір  сыңары  -сыз,-сіз 
жүрнақтары арқылы
ж) күшейткіш буын арқылы
а) аппақ, көкпеңбек,  сөзқүмар, тапқыр, 
өркөкірек, бауырмал, т.б.
ә) биік-биік, үзын-үзын, аппақ-аппақ,  үлкен- 
үлкен, қысқа-қысқа, т.б.
б) үзынды-қысқалы, жақсы-жаман,  үлкенді- 
кішілі, ағапы-інілі, т.б.
в) балалы-шағалы (адам), үсақ-түйек (зат), 
жаман-жұтық (киім), т.б.
г) қоғамдық-тарихи, идеялық-саяси, 
өлэуметтік-саяси, т.б.
ғ) ғылыми-едеби (мүра),  өскери-саяси 
(кадрлар), т.б.
д) таулы-тасты,  әкелі-балалы,  орманды- 
тоғайлы, ойлы-шүңқырлы, орынды-орынсыз, 
ағашты-ағашсыз, т.б.  ‘
ж) әп-әдемі, жап-жасыл, қып-қызыл,  кіп- 
кішкентай, үп-үзын, топ-толық, т.б.
И
61'

56-кесте
2.Тіркесті сын есімдер 
(Словосочетания  имен прилагательных)
Түрлері  (Виды)
Мысалдар (Примеры)
а) сапалық  (негізгі)  сын  есімдер  бір- 
бірімен тіркеседі
ә)  негізгі сын  есіммен  -лы,-лі,-ды,-ді,- 
ты.-ті  формалы туынды  сын есім 
тіркеседі
б)  зат есім,  сан  есімдермен  -лық.-лік, 
-ды қ,-дік,-ты қ,-тік  формалы сын есім 
тіркеседі
в)  бірінші сыңары  III- жақты тәуелді 
зат есім,  екінші сыңары  сын есім 
болады
г)  күшейтпөлі үстеу арқылы
а) сары ала,  қара ала,  қызыл  ала,  шүбар 
ала, торы ала, т.б.
у   * •
ә)қызыл  шырай-лы,  кең маңдай-лы,  орта 
бой-лы,  шоқша сақал-ды, т.б.
б)  мереке-лік концерт,  көңіл  көтерер-лік, 
бес жыл-дық,  он адам сияр-лық,  екі-үш  
күн-дік,  аман-дық хат,  т.б.
в)  бас-ы  бос,  көз-і ашық, тіл-і  майда, 
жүз-і жылы,  қол-ы ашық,  жөн-і түзу,  т.б.
г) өте  әдемі,  тым  биік,  аса терең,  нағыз 
адал,  орасан  зор,  өте  қымбат,  т.б.
СЫН  ЕСІМНІҢ  ШЫРАЙ Л АРЫ 
Степени  сравнения  прилагательных
Белгілі  бір  заттың  сындық  сапасының  басқа  бір  заттың  сындық 
сапасынан  артық  не  кем  екендігін,  әр  түрлі  дережелік  сипатын 
білдіретін  сын  есімнің  белгісін  шырай  дейміз.  Қазақ  тілінде  терт  шырай 
бар.  Олар: 
жай  шырай,  салыстырмалы шырай,  күш ейтпелі шырай
 және 
асырмалы шырай.
Признак  (качество)  предмета  или  явления  может  быть  в  большей  или 
в  меньшей  степени.  Степень  проявления  признака  выражается  разными 
формами  прилагательных,  называемых  степенями  сравнения.  В  казах­
ском  языке  имеются  четыре  степени  сравнения:  положительная  (жай 
шырай), 
сравнительная 
(салыстырмалы 
шырай), 
усилительная 
(күшейтпелі  шырай),  и  превосходная  (асырмалы  шырай).
1.Жай  шырай___________________________________  
., 
_____
Положительная  степень
Заттың  түрін,  түсін,  сапасын,  көлемін,  салмағын,  аумағын,  иісін, 
дәмін,  т.б.  көрсететін  белгіні  жай  шырай  дейді.  Шырайдың  бұл 
түрі  басқа  шырайлардың  жасапуына  негіз  болады,  сондықтан  жай 
шырайға  қосымша жалғанбайды:  ақ,  көк,  биік,  ауыр,  жаңа,  т.б.
Прилагательное,  которое  показывает  качественные  признаки 
предмета  и  служит  основой  для  других  степеней  сравнения 
называют  положительной  степенью. 
Положительная  степень  не
62

имеет  специальных  аффиксов.  Например:  ақылды  бала  -   умный 
ребенок,  қысқы  спорт  -  зимний спорт.
2.Сапыстырмалы шырай__________________
Сравнительная степень
Бір  затгың  сыны  мен  сапасының  екінші  бір  заттың  дәл  сондай 
сыны  мен 
сапасынан  сәл  кем  немесе  артық  екендігін  білдіретін 
шырайды  салыстырмапы  шырай  дейді.  Салыстырмалы  шырай 
жұрнақтар  аркылы жасалады.  Олар:-рақ,  -рек, 

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: