Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

Белгісіздік есімдіктерінің септелуі
(Склонение неопределенных местоимений)
Ъ'
 
89-кесте
Жекеше түрі  (Единственное число)
Септіктер 
(Падежи)
бірнеше
біреу
кейбіреу
әркім
1.  Атау
бірнеше
біреу
кейбіреу
әркім
(Именительный)
несколько
один
некоторый
каждый
2.  Ілік
бірнеше-нің
біреу-дің
кейбіреу-дің
әркім-нің
(Родительный)
нескольких
одного
некоторых
каждого
3.  Барыс
бірнеше-ге
біреу-ге
кейбіреу-ге
әркім-ге
(Дательный)
нескольким
одному
некоторым
каждому
4.  Табыс
бірнеше-ні
біреу-ді
кейбіреу-ді
әркім-ді
(Винительный)
нескольких
одного
некоторых
каждого
5.  Жатые
бірнеше-де
біреу-де
кейбіреу-де
әркім-де
(Местный)
у нескольких
у одного
у некоторых
у каждого
6.  Шығыс
бірнеше-ден
біреу-ден
кейбіреу-ден
әркім-нен
(Исходный)
от нескольких
от одного
от некоторых
от каждого
9
7.  Кемектес
бірнеше-мен
біреу-мен
кейбіреу-мен
әркім-мен
(Творительный)
с  нескольким
с одним
с некоторыми
с каждым
Болымсыздық есімдіктерінің септелуі 
(Склонение отрицательных местоимений)
90-кесте
Септіктер
(Падежи)
ешюм
ештеңе
ешнэрсе
ешқандай
1.  Атау
ешюм
ештеңе
ешнэрсе
ешқандаи
(Именительный)
никто
ничто
ничего
никакой
2.  Ілік
ешкім-нің
ештеңе-нің
ешнәрсе-нің
ешқандай-дың
(Родительный)
никого
ничего
ничего
никакого
3.  Барыс
ешкім-ге
ештеңе-ге
ешнэрсе-ге
ешқандай-ға
(Дательный)
никому
ничему
ничему
никакому
4.  Табыс
ешкім-ді
ештеңе-ні
ешнәрсе-ні
ешқандай-ды
(Винительный)
никого
ничего
ничего
никакого
5.  Жатые
ешкім-де
ештеңе-де
ешнэрсе-де
ешқандай-да
(Местный)
(у)  никого
(у)  ничего
(у)  ничего
у никакого
6 . 
ИІЫҒЫС
ешкім-нен
ештеңе-ден
ешнэрсе-ден
ешқандай-дан
(Исходный)
от никого
от ничего
от нечего
от никакого
7.  Кемектес
ешкім-мен
ештеңе-мен
ешнэрсе-мен
ешқандай-мен
(Т ворительный)
ни  с кем
ни с чем
ни  с чем
ни  с каким
Ескерту:„ештеңе”  есімдігі  кейде  „ештеме” деп айтылады.
Примечание:  местоимение  “ештеңе”  иногда  произносится  как „ештеме”.
86

Жалпылау есімдіктерінің  септелуі
(Склонение определительных местоимений)
91-кесте
Септіктер
(Падежи)
бөрі
барлық
барша
түгел
1.  Атау 
(Именительный)
бәрі
все
барлығы
баршасы
түгелі
2.  Ілік
(Родительный)
бәрі-нің
всех
барлығы-ның
баршасы-ның
түгелі-нің
3.  Барыс
(Дательный)
бәрі-не
всем
барлығы-на
баршасы-на
түгелі-не
4.  Табыс 
(Винительный)
бәрі-н
всех
барлығы-н
баршасы-н
түгелі-н
5.  Жатые
(Местный)
бері-нде
^ в с е х
барлығы-нда
баршасы-нда
түгелі-нде
6.  Шығыс
(Исходный)
бәрі-нен 
от всех
барлығы-нан
баршасы-нан
түгелі-нен
7.  Кемектес 
(Творительный)
бәрі-мен 
со  всеми
барлығы-мен
баршасы-мен
түгелі-мен
І.Есімдіктердің тәуелденуі
(Притяжательная -форма местоимений)
92-кесте
Есімдіктер
Өздік
Сілтеу
Сұрау
(Местоимения)
(Возвратные)
(Указательные)
(Вопросительные)
Жақ (Лицо) 
1 өз
мынау
кім
Оңаша тэуелдену  (Формы личной  притяжательности)
I.  Менің
Ө З -ІМ
мынау-ым
К ІМ -ІМ
II.  Сенің
өз-ің
мынау-ың
кім-ің
Сіздің
өз-іңіз
мынау-ыңыз
кім-іңіз
ІІІ.Оның
өз-і
мынау-ы
кім-і
Ортақ тэуелдену  (Формы  общей  притяжательности)
I.  Біздің
өз-іміз 
'
мынау-ымыз
кім-іміз
II.  Сендердің
өз-дер-ің
мына(у)-лар-ың
кім-дер-ің
Сіздердің
ез-дер-іңіз
мына(у)-лар-ыңыз
кім-дер-іңіз
ІІІ.Олардың
өз-дер-і
мына(у)-лар-ы
кім-дер-і  (кім-і)
2.Есімдіктердің тэуелдену!
(Притяжательная форма местоимений)
ШШ
ж
ШЬМ
 воавнн»:  .. . 
93-кесте
Оңаша тэуелдену (Формы  личной  притяжательности)
Есімдіктер
(Местоимения)
Белгісіздік
(Неопределенные)
Болымсыздық
(Отрицательные)
Жалпылау
(Определительные)
біреу
ешкім
барлық
Ж ақ  (Лицо)
I.  Менің
біреу-Ім
ешкім-ім
барлығ-ым
II.  Сенің
біреу-ің
ешкім-ің
барлығ-ың
Сіздің
біреу-іңіз
ешкім-іңіз
барлығ-ыңыз
ІІІ.Оның
біреу-і
ешкім-і
барлығ-ы
Ортақ тэуелдену  (Формы  общей  притяжательности)
I.  Біздің
біреу-іміз
ешкім-іміз
барлығ-ымыз
II.  Сендердің
біреу-лер-ің
ешкім-дер-ің
барлық-тар-ың
Сіздердің
біреу-лер-іңіз
еижім-дер-іңіз
барлық-тар-ыңыз
ІІІ.Олардың
біреу-лер-і
ешкім-дер-і
барлық-тар-ы
87

Сілтеу есімдіктерінің тәуелденуі
(Притяжательная форма указательных местоимений)
_____ :______  
« 
94-кесте
Оңаша тэуелдену  (Формы личной  притяжательности)
Есімдіктер
(Местоимения)
бул
сол
анау (ана)
осы
Ж ақ  (Лицо)
1.  Менің
бүным
соным
анауым
осы(ны)м
II.  Сенің
буның
соның
анауың
осы(ны)ң
Сіздің
буныңыз
соныңыз
анауыңыз
осыңыз
III.  Оның
бунысы
сонысы
анауы
осысы
Ортақ тэуелдену  (Формы  общей  притяжатёльности)
1.  Біздің
бунымыз
буларымыз
сонымыз
соларымыз
анауымыз
анауларымыз
осымыз
осыларымыз
II.  Сендердің
буларың
соларың
анауларың
осыларың
Сіздердің
буларыңыз
соларыңыз
анауларыңыз
осыларыңыз
III.  Олардың
булары
солары
аналары
осылары
Есімдіктердің жіктелуі 
(Спряжение местоимений)
95-кесте
Жекеше түрі  (Единственное число) 
I
Есімдіктер
Өздік
Жіктеу
Сүрау
(Местоимения)
(Возвратные)
(Личные)
1
  (Вопросительные)
өзі
мен,  сен
кім
Ж ақ (Лицо)
сіз,  ол
1.  Мен
өзі-мін
мен-мін
кім-мін
II.  Сен
өзі-сің
сен-сің
кім-сің
Сіз
өзі-сіз
сіз-сіз
кім-сіз
III.  Ол
езі
ол
кім
Көпше түрі  (Множественное число)
1.  Біз
өзі-міз
біз-біз
кім-біз
II.  Сендер
езі-сіңдер 
' сендер-сіңдер
кім-сіңдер
Сіздер
езі-сіздер
сіздер-сіздер
кім-сіздер
III.  Олар
ез-(дер)-і
олар
кім-дер
ьсімдіктердің көптелу үлпсі
(Образцы форм множественного числа местоимений)
96-кесте
Жіктеу
(Личные)
СІлтеу
(Указатель
-ные)
Белгісіздік
(Неопределен
-ные)
Сұрау
(Вопроситель­
ные)
Өздік
(Возврат­
ные)
Болымсыздық
(Отрицательные)
Жалғаулар  (Окончания)
-дер
-лар
-лер
-дер,-лер
-дөр
-дер,-лер
біз-дер
мына-лар
біреу-лер
кім-дер
өз-дер-і
ешкім-дер
сен-дер
бу-лар
кейбіреу-лер
не-лер
өз-дер-ің
ештеңе-лер
сіз-дер
осы-лар
әркім-дер
қанша-лар-да
ез-дер-іміз
ешқайсы-лар-ы
о-лар
ана-лар
әлдекім-дер
қайсы-лар-ы
■
88

ҒПСТІК -  ГЛАГОЛ
I. Категориялық мағынасы____________
Категориальное значение
Заттың  қимыпын,  іс-әрекетін,  жай-күйін  білдіретін  сөз  табын 
етістік  деп  атайды.  Етістік  не  істеді?  не  қыпды?  қайтті?  деген 
сұрақтарға жауап береді.
Глагол  -   знаменательная  часть  речи,  которая  обозначает 
действие,  состояние  лица  или  предмета.  Глагол  отвечает  на 
вопросы  что  делает?  (не  істеді?  қайтті?),  что  будет  делать?  (не 
істемек?)  и что сделал? (не қыпды?).
II  Морфологиялық белгілері_____________
Морфологические признаки
1.Етістік  түлғасына  қарай  негізгі  және  туынды  болып  екі  топқа 
белінеді.  По  способу  образования  глагол  может  быть  непроиз­
водным  (негізгі),  производным  (туынды).  Непроизводным  глаголом 
может быть глагол,  состоящий  из корня или  неразложимой основы. 
Например:  жаз  (пиши),  оқы  (читай)  и  т.д.  Производный  глагол 
образуется  путем  прибавления  к  основе  слова  словообразующего 
суффикса,  кол  (рука),  қол-да (поддерживай).
2.Етістік  құрамына  карай  дара  (жалаң)  және  күрделі  болып  екіге 
бөлінеді.  По  своему  морфологическому  составу  глаголы  бывают 
простыми  (дара)  и  сложными  (күрделі).  Простые:  бар  (иди),  кел 
(приди).  Сложные: оқып шықтым  (прочитал),  барып  келді  (сходил).
3.Етістік 
қызметіне 
қарай 
негізгі 
жене 
кемекші 
болып 
сараланады.  В зависимости от особенностей значения  и  выполняе­
мых  функций  выделяются  основные  (негізгі)  и  вспомогательные 
(көмекші) глаголы.
4.Етістіктің 
түбірі 
бұйрық 
райдың 
жекеше 
екінші 
жағы 
болғандықтан,  басқа  категорияпары  осы  бұйрық  райдан  ербіп 
жатады.  Етістіктің  түрлену  тұлгалары  әр  түрлі.  Основа  глагола  в 
казахском  языке  по  внешней  форме  соответствует  форме 
повелительного наклонения  2-го лица единсвенного числа.
б.Етістіктің  лексика-грамматикалық  категориялары:  болымды, 
болымсыз,  сабақты,  салт  етістік  жене  етіс;  грамматикалық  кате­
гориялары:  рай,  шақ, жақ (жіктелу түрлері).
Глаголы  имеют следующие лексика-грамматические  категории: 
положительную  (болымды),  отрицательную  (болымсыз)  форму, 
переходности  (сабақты)  и  непереходности  (салт),  залог  (етіс); 
грамматические  категории:  наклонение  (рай),  время  (шақ),  лицо 
(жақ).
б.Етістік  -   жіктелетін  категория.  Етістік  зат  есім  сияқты 
түрленбейді,  бірақ  оның  есімше  мен  түйық  етістік  түрлері 
көптеледі,  тәуелденеді,  септеледі.  Глагол  спрягается,  но  не 
изменяется  как  имена  существительные.  Такие  формы  глагола
I I
89

как  причастие  и  инфинитив  принимают  окончания  множествен­
ности,  притяжательности,  падежности..
ШШ
 
_
•  
р  
|   ■ 
«*•*  а .  ■  г "   А 
*,
.Синтаксистік қызметі______ -_______________ ____________________  
Синтаксические функции 
1 .Етістік  шақ,  рай  тұлғаларында  жіктеліп  келіп,  сейлемде 
баяндауыштың  қызметін  атқарады.  Глагол,  принимая  формы 
времени, 
наклонения  и  личные  окончания 
в 
предложении, 
выполняет  функцию  сказуемого.  Мен  кеше  Омарды  көргенмін.  -   Я 
вчера  видел Омара. 
2.Етістік  есімдерше  түрленіп,  бастауыш,  ^голықтауыш  кейде 
анықтауыш  та  болады.  Глагол  в  предложении  выполняет  функцию
подлежащего,  дополнения  и  определения, 
цкығанынды  аит.  -  
Расскажи  то,  что  ты  читал.  Айтарын  айттым,  келер-келмесін 
білмеймін.  -   Сказать-то  сказал,  но  не  знаю,  придет  или  нет.  Мен 
саған  кврсеткен  кітап.  -   Книга,  которую я  показал тебе. 
З.Етістіктің  кесёмше  түрі  пысықтауыш 
қызметін 
атқарады. 
Деепричастие  выполняет  функцию  обстоятельства.  Бала  үйден 
шықты.  -   Мальчик  вышел  из  дома,  торопясь.  Ол  бізге
күлімпірей  қарады.  -  Он  посмотрел  на нас, улыбаясь.
1.  Түлғасы на  қарай
(По  способу 
образования)
2.  Мағынасына  қарай 
(По  значению)
Етістік (Глагол)
ілері  (Типы
1.Негізгі  (Непроизводные)
2.Туынды  (Производные)
І.Н егізгі  (Основные)
2.Кемекші  (Вспомогательные)
Объектіге  қатысына 
|  І.С алт (Непереходные) 
қарай  (По отношению  к 
объекту)
9 7 -кесте 
Мысалдар  (Примеры 
айт,  аш,  бар,  жүр,  бер
баста,  шегеле,  гүлде, 
арала,  сана,  тазала
бар,  кел,  сал,  жаз,  сыз, 
сейле,  жүр  ,  әкел,  оқы
а)  е  (еді,  екен,  емес), 
де  (деп, десе,  деген), 
ет  (етті),  жазда  (жаздады)
э)  бол,  кел,  кет,шық,сал
бар,  кел,  отыр,  жүр,  түр
2.Сабақты  (Переходные)
4.  Іс-әрекеттің орында 
луына  қарай  (По отно­
шению  к  результату 
действия)________
5. Қү рамы на  қарай 
(По составу)
1.  Болымды  (Положительные) 
айт,  оқы,  жаз,  сыз,  бар
2.  Болымсыз  (Отрицательные)
1.  Дара  (Простые)
аш,  жап,  апар,  экел,  жаз, 
ал,  бер,  айт.сыз,  кара
айтпа,  оқыма,  жазба, 
келген жоқ,  айтқан  емес
бар,  кел,  кер,  бер,  күт
2.  Күрделі  (Сложные): 
барып  кел,  кіріп  шық
а)  Құрама  (Составные  гл.+гл.)  келіп  кет,  алып  бар
ә)  Қүранды  (Составные  имя+гл.)  жәрдем  ет,  қызмет  қыл
б)  Қосарлы  (Парные) 
ойланып-толғану,  жығыла-сүріне
в)  Біріккен  (Сращенно-слитные)  апар,  әкел,  әпер,  бүйт
г) Түрақты  (Фразеологические)  таяқ жеу,  жүрек жалғау
д)  Аналитикалық  (Аналитические)  барып  еді,  айта сал
90

17-схема
Етістік 
(  Глагол)
.Объектіге 
қатысына  қарай
(По отношению к объекту)
ІУ.Қүрамына  қарай 
(По составу)
-  
^  
—
-----------
ІІ.Мағынасына  қарай 
(По значению)
Күрделі
(Сложные)
1.  Қүрама
(Составные)
2.  Құранды 
(Составные)
3.  Қосарлы
4.  Біріккен
5.  Түрақты
6.  Аналитикалық 
(Аналитические)
етістік+етістік
(глагол+глагол)
есім+етістік
(имя+глагол)
(Парные)
(Сращенно-слитные) 
(Фразеологические) 
етістік+көм .етістік 
(глагол+вспом.глагол)
Салт
(Непереходные)
Сабақты
(Переходные)
Болымды
(Положительные)
Болымсыз
(Отрицательные)
Дара
(Простые)
\/.Іс-әрекеттің 
орындалуына  қарай 
(По отношению  к 
результату действия)
Негізгі
(Непроизводные)
Негізгі
(Основные)
Көмекші
(Вспомогательные)
үлғасына  қарай
(По способу 
образования)
Туынды
(Производные)
91

Туынды  етістіктің жасалуы
(Образование  производных  глаголов)
1.1. Зат есімнен етістік тудыратын жүрнақтар
(Словообразующие  суффиксы  глагола  от существительных) 
98-кесте
Жұрнақтар
(Аффиксы)
Мысалдар
(Примеры)
-ла,-ле
ой-ла,  хабар-ла,  шеге-ле,  бейне-ле
-да,-де
тұз-да,  арқан-да,  көз-де,  ем-де
-та,-те
бас-та,  аяқ-та,  сурет-те,  есеп-те
-а ,-е
ас-а,  ат-а,  сын-а,  түн-е,  тіл-е,  өрт-е
-лас,-лес
сауда-лас,  сыр-лас,  қате-лес,  күбір-лес
-дас.-дес
ақыл-дас,  ұйым-дас,  тіл-дес,  күңкіл-дес
-тас.-тес
дос-тас,  қош-тас,  көмек-тес,  өш-тес
-қар.-кер
бас-қар,  ат-қар,  ес-кер
-ғар.-гер
су-ғар,  аң-ғар,  тең-гер
-лан.-лен
пайда-лан,  ашу-лан,  үй-лен,  ие-лен
1.2. Сын есім, сан есімдерден етістік тудыратын жүрнақтар
(Словообразующие суффиксы глагола от прилагательных,  от числительных) 
99-кесте
Жүрнақтар
(Аффиксы)
Мысалдар
(Примеры)
а)
Сын есім  (Имя  прилагательное)
-ла,-ле
жүқа-ла,  сүлу-ла,  әдемі-ле,  ірі-ле
-да,-де
жаман-да,  жуан-да,  қалың-да,  жеңіл-де
-та,-те
ақ-та,  үсақ-та,  арық-та,  уақ-та,  тік-те
-ар,-ер ,-р
жас-ар,  ағ-ар,  қыз-ар,  көг-ер,  таза-р
-ай,-ей,-й
мол-ай,  күш-ей,  көб-ей,  қара-й
_
ә
) ____________________________________________________
Сан  есім  (Имя  числительное)
-ла,-ле
алтау-ла,  екеу-ле
-да,-де
он-да,  жүз-де
-лес.-дес
бір-лес, жүз-дес
1.3.  Басқа сөз таптарынан етютік тудыратын жұрнақтар
(Словообразующие  суффиксы  глагола от других частей  речи)  100-кесте
Жүрнақтар
(Аффиксы)
Мысалдар
(Примеры)
а)
Үстеу (Наречие)
-ла,-ле
жоғары-ла,  қазақша-ла,  орысша-ла,  ілгер-ле
-д а(-де
шын-да, жылдам-да,  төмен-де,  кейін-де
-та
шақ-та,  қыс-та
э
)
_____________________________________________ ____
Одағай  (Междометие)
-ла
ойбай-ла,  қүрау-ла
-ле
кеке-ле,  уһ-ле
б)
Еліктеу сездер  (Подражательные  слова)
-ла,-ле
зу-ла,  сылдыр-ла,  гу-ле,  у-ле

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: