Дауысты  дыбыстардың  өзара  алмасуы

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Алайда  кірме  сөздер,  әсіресе,  араб  сөздері  әрдайым  буын  үндестігін  сақтай  бермейді.  Мысалы: 
ахирәт (ақырет), иқрар (растау), мүсүлман (мұсылман), варид (ұласу), фақиһ (заңгер), хадис (хадис), 
иттифақ (келісім), ихсан (жақсылық), ишарәт (ишара), мифтах (кілт), т.б.  
Ерін үндестігі. Муқаддима тілінде негізінен ерін үндестігі сақталғанымен, оның бұзылуы да өте 
жиі  кездеседі.  Түбірдің  алғашқы  буынындағы  еріндік  дауысты  екінші,  кейде  үшінші  буынға  дейін 
әсер етеді. Мысалы: йоғурт (айран), йүзүңүз (жүзіңіз), көңүлүн (көңілін), қулуңдур (құлың), дурғузуң 
(тұрғызыңдар) т.б.  
Ал енді бірде екінші, тіптен бірінші буыннан да аспай жатады. Мысалы: йүзүми (жүзімді), қуйулар 
(құдықтар), қурумаздан (құрғамастан), оручы (оразасы), олды (болды), суйы (суы), үчинчи (үшінші), 
өмринде (өмірінде) т.б.  Ерін үндестігінің жасалу схемасын былайша көрсетуге болады:          
О  дыбысынан  кейін  у  дыбысы  қолданылады:  қорқу  (қорқыныш),  қоқу  (йіс),  олдум  (болдым), 
отуруң (отырыңдар), оқуңуз (оқыңыз) т.б. 
Ө дыбысынан кейін ү дыбысы айтылады: өдүң (шұлықтың), өлү (өлік), дөртдүр (төртеу), көмүр 
(көмір), көңүлүн (көңілін) т.б. 
У  дыбысы  у  дыбысынан  кейін  келеді:  шулдур  (мынау),  улу  (ұлы),  йуңуз  (жуыңыз),  қулуңдур 
(құлың), буйруқ (бұйрық), дурғузуң (тұрғызыңдар) т.б.     
Ү  дыбысынан  соң  ү  дыбысы  айтылады:  дүшүр  (түсір),  сүңүк  (сүйек),  түкүрүгүн  (түкірігін), 
сүдүгүн (сідігін), үстүңүзе (үстіңізге) т.б. 
В.В. Радлов о, ө, у, ү дыбыстарынан кейін а, е дыбыстарының қолданылу схемасын да осы топқа 
жатқызады.  Яғни  а,  е  ашық  езулік  болғандықтан,  ерін  үндестігі  бұзылмайды.  Ол  қолжазба  тілінде 
былайша көрініс береді: 
О  дыбысынан  соң  а  дыбысы  айтыла  береді:  олсаңуз  (болсаңыз),  ортағуң  (ортағың),  отдан 
(оттан), оқарлар (оқиды), сормақ (сұрау) т.б. 
У  дыбысынан  соң  а  дыбысы  келеді:  суйа  (суға),  мутлақ  (шексіз),  қуран  (құран),  мухтаж 
(мұқтаж), оқумаға (оқуға), йумақ (құлақ жұмсағы)  т.б. 
Ө дыбысынан кейін е дыбысы келеді: сөйле (сөйлеу), көбек (кіндік), көкден (көктен), өзге (өзге), 
дөше (төсеу), дөндер (бұру), көлеге (көлеңке). 
Ү  дыбысынан  кейін  е  дыбысы  айтылады:  сүрүткей  (сүрткей),  үстүме  (үстіме),  үче  (үшке), 
дүшмез (түспейді), елүме (қолыма), йүрек (жүрек) т.б. 
А  дыбысынан  соң  у  дыбысы  айтыла  береді:  адлу  (атты),  айағум  (аяғым),  ануң  (оның),  артур 
(арттыру),  қайтурмақ (қайтару) т.б. 
Е дыбысынан соң ү дыбысы қолданылады: ейлеңүз (етіңіз), кетүр (келтір), менүм (менің), недүр 
(не), беллү (белгілі), дегүл (емес) т.б. 
Алайда профессор Ә. Құрышжанов мұның ерін үндестігін бұзатындығын айтады [15, 195 б.]. 
Қолжазба  тіліндегі  сөздерде  ерін  үндестігінің  жиі  бұзылуының  бір  себебі  де  қосымшалардың 
көбіне  бір  ғана  еріндік,  не  езулік  (көбіне  еріндік)  фонетикалық  вариантты  болып  келуімен 
байланысты.  Мысалы:  рахметүң  (рахметің),  батталлықсуз  (теңдессіз),  ни’метлү  (нығметі  мол), 
йүзүңи  (жүзіңді),  киженүң  (түннің),  көрди  (көрді),  қылсун  (қылсын),  менүм  (менің),  адлу  (атты), 
күчи  (күші),  өлинже  (өлгенше)  т.б.  Көріп  отырғанымыздай,  қолжазбада  -суз,  -лү,  -үм, -үң, -сун  тек 
еріндік, ал –и, -ди, -инже тек езулік вариантты қосымшалар болып келеді. 
Дауысты  дыбыстардың  түбір  құрамындағы  орны.  а  дыбысы  сөздің  барлық  позициясында 
белсенді  қолданылады.  Сөз  басында:  ағза  (мүше,  ағза),  адам  (адам),  азад  (азат),  алмақ  (алу),  аһд 
(ант),  ары  (таза),  аудаз,  ахир  (ақырғы),  алты  (алты);  сөз  ортасында:  бармақ  (бармақ),  бал  (бал, 
әсел),  ғайб  (ғайып),  йазуқ  (жазық,  күнә),  қадар  (дейін),  қамәт  (қамат)  т.б.;  сөз  аяғында:  барча 
(барша), ду’а (дұға), дүниа (дүние), соңра (кейін), ухша (ұқсау), башқа (басқа) т.б. 
е дауыстысы да сөздің барлық шенінде кездесе береді. Сөздің басқы позициясында: ебчи (әйел), 
евлен (үйлену), ексүк (кем), ел (қол), ейлен (жасалу) т.б.; сөз ортасында: бег (бек, би), бекмез (жеміс 
шырыны), беллү (белгілі), дек (кейін), деңиз (теңіз), дөндер (бұру) т.б.; сөз аяғында: дере (өзен), диле 
(тілеу), исте (қалау, сұрау), киже (түн), несне (нәрсе), өзге (өзге), өйле (түс), не (не) т.б. 
ә дыбысы араб, парсы сөздерінде жұмсалатыдығын жоғарыда атап өттік. Сөздердің анлаут және 
ауслаут  позициясынан  гөрі  инлаут  позиясында  жиі  қолданылады.  Сөз  басында:  әдәб  (әдеп),  әжир 
(сауап),  әмин  (аумин),  әввәл  (әуелі),  әһл  (жұрағат,  машық);  ортаңғы  шенінде:  бәрәкәт  (берекет), 
мәләк (періште), мәнһи (тиым), нәби (пайғамбар), һәм (әрі, әм), һәр (әрі), нәжәсәт (нәжіс), мәғәр 
(сөйтсе); соңғы шенінде: мәсәлә (мәселе), зәррә (зәредей), сәждә (сәжде), тәвбә (тәубе), сүрә (сүре) 
т.б.   
104 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
о дыбысы басқа ескерткіштер мен қазіргі көпшілік түркі тілдеріндегідей сөздің бірінші буынында 
ғана қолданылатындықтан қолжазбада сөз соңында кездеспейді. Сөз басында: оқу (оқу), ол (ол), орта 
(орта),  от  (от,  шөп),  ортақ  (ортақ);  сөз  ортасында:  йоқ  (жоқ),  йол  (жол),  соңра  (кейін),  қолай 
(оңай), чоқ (көп), қош (қосу) т.б. 
ө  дыбысы  да  сөздің  бірінші  буынында  ғана  кездеседі.  Сөз  соңында  айтылмайды.  Сөз  басында: 
өғрет  (үйрету),  өд  (шұлық),  өз  (өз),  өйле  (түс),  өлү  (өлік);  сөз  ортасында:  дөше  (төсеу),  көбек 
(кіндік), көлеге (көлеңке), көмүр (көмір), көр (көру), көстер (көрсету), сөйле (сөйлеу) т.б. 
 
у  дауыстысының  қыпшақ  тілінде  сөздің  алғашқы  буынынан  гөрі  кейінгі  буындарда  жиірек 
қолданылатындығы айтылады [15, 197 б.]. Ал Муқаддима тілінде у дыбысы буын таңдамайды. Әйтсе 
де  сөздің  басы  мен  соңына  қарағанда  сөз  ортасында  өте  белсенді  айтылады.  Сөз  басында:  уғурла 
(ұрлау),  учмақ  (жұмақ),  уйатлуқ  (ұятты  жер),  ухша  (ұқсау),  ус  (ақыл),  уй  (мойынсұну);  сөз 
ортасында: арқун (ақырын), артуқ (артық), бузул (бұзылу), бурун (мұрын), дур (тұр), сабун (сабын), 
пампуқ (мақта), султан (сұлтан), буйруқ (бұйрық), қарбус (қарбыз); сөз соңында: доғру (дұрыс), қоқу 
(иіс),  қорқу  (қорқыныш),  сару  (сары),  су  (су),  қуйу  (құдық),  улу  (ұлы)  т.б.  Қолжазба  тіліндегі  түбір 
сөздердің әр шенінде кездесетін у дыбысының барлығы шығу тегі жағынан бірдей емес. Сөздің басы 
мен  ортасында  кездесетін  у  дыбысы  көне  түркілік  у  дыбысының  тарихи  жалғасы,  соның  негізінде 
қалыптасқан болса, сөз соңында кездесетін у дауыстысы көне түркілік қимыл есім жасаушы -ығ, -иг, -
ағ, -ғу, -гү қосымшаларының фонетикалық өзгеріске түскен күйі. Мысалы: қапуғ – қапу (есік), сарығ – 
сару  (сары),  қудуғ  –  қуйу  (құдық),  улуғ  –  улу  (ұлы),  қорқуғ  –  қорқу  (қорқыныш)  т.б.  Яғни  сөз 
соңындағы  у  дыбысы  тарихи  тұрғыдан  түбір  құрамының  элементтері  емес,  түбірмен  жымдасып 
кеткен  қосымшалар.  Ғалым  М.  Томанов  та  қазіргі  түркі  тілдеріне  байланысты  сөз  соңындағы  у,  ұ 
дыбыстары жөнінде осы пікірде болды [16, 46 б.].  
ү дыбысы да у дыбысы секілді буын таңдамайды және сөздің басы мен соңынан гөрі ортасында 
жиірек қолданылады. Сөз басында: үч (үш), үчүн (үшін), үст (үсті), үммәт (үмбет); сөз ортасында: 
дегүл  (емес),  ексүк  (кем),  кетүр  (әкел),  көңүл  (көңіл),  күн  (күн),  күндүз  (күндіз),  сүңгүр  (сіңбіру), 
сүрүт (сүрту), сүннәт (сүндет), чевүр (айналдыру); сөз соңында: бәллү (белгілі), дүрлү (түрлі), йүрү 
(жүр), кәндү (өз), өлү (өлік). 
ы дыбысы ескерткіш тілінде сөз басында кездеспейді. Сөз соңынан гөрі сөз ортасында белсенді 
қолданылады. Сөз ортасында: чық (шығу), йақын (жақын), йық (жығу), қыса (қысқа), қарын (қарын), 
сығын  (сиыну),  сық  (сығу),  хасыл  (пайда  болу),  қызыл  (қызыл),  қырақ  (жиек);  сөз  соңында:  ары 
(таза), қайсы (қайсы, қандайда бір), қаты (қатты), дашқары (тысқары) т.б. 
и дыбысы түбір сөздің барлық шенінде актив қолданылады. Сөз басында: исте (сұрау), илик (елу), 
инан  (илану),  ирте  (таңертең),  ишит  (есту),  иқрар  (растау),  инкар  (терістеу),  ислам  (ислам), 
ихтиат (ықтият); сөз ортасында: биз (біз), бил (білу), бирле (бірге), дил (тіл), дирсек (тірсек), сикиз 
(сегіз),  сил  (сүрту),  дирхам  (күміс  ақша),  сирке  (сірке,  уксус);  сөз  аяғында:  ики  (екі),  йеңи  (жаңа), 
неки (немесе), киши (кісі) т.б.   
Көріп  отырғанымыздай,  «Муқаддима»  тілінде  дауысты  дыбыстардың  түбір  сөздер  құрамында 
айтылуы  сандық  тұрғыдан  біркелкі  емес.  а,  е,  и  дыбыстары  сөздің  барлық  позициясында 
қолданылатын белсенді дыбыстар қатарына жатса, у, ү дыбыстары сөздің белгілі бір шенінде ғана жиі 
кездесді. Ал о, ө, ы дыбыстары сөздің белгілі бір таңдамалы позицияларында ғана қолданылатын (о, ө 
басы  мен  орта  шенінде,  ы  ортасы  мен  аяғында)  пассив  дыбыстар  болып  табылады.  Дауысты 
дыбыстардың сөздердің әр позициясында қолданылу белсенділігін былайша көрсетуге болады: 
Кесте 2 – Дауысты дыбыстардың қолданылу белсенділігі 
 
Ды-
быстар 
Сөз басында 
Сөз ортасында 
Сөз аяғында 
жиі 
сирек  
қол.-
майды  
жиі 
сирек 
қол.-
майды 
жиі 
сирек 
Қол.-
майды 
а 
е 
ә 
ы 
і 
о 
ө 
у 
ү 
+ 
+ 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
 
 
- 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
+ 
 
 
+ 
 
 
+ 
+ 
 
 
 
+ 
+ 
 
 
 
 
 
- 
- 
 
 
105
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Қорыта  келгенде  Китаб  Муқаддима  тіліндегі  дауысты  дыбыстар  жүйесінің  қазіргі  қазақ  тілінің 
дауысты  дыбыстар  жүйесінен  айтарлықтай  өзгешелік  жоқ.  Дауысты  дыбыстардың  түбір 
құрамындағы орны, буын үндестігінің қатаң сақталуы, ерін үндестігінің жиі бұзылуы қазақ тіліне бір 
табан жақындаты. Түбір сөз құрамында немесе сөздердің түрлі формаларында дауысты дыбыстардың 
алмасып  қолданылуы  қыпшақтық  және  оғыздық  варианттардың  жарыса  қолданылуымен  және 
ішінара диалектілік айырмашылықтармен түсіндіруге болады. Тек қана Муқаддима тілін ғана емес, 
жалпы Мәмлүк қыпшақ ескерткіштерін кешенді түрде зерттеу нысанына алып, қазіргі қазақ тілімен 
салыстыра отырып зерттеу, тіліміздің тарихи даму жолын айқындауда зоүлесін қосары даусыз.  
 
1
 
Uğurlu M. Muniyetu’l-Guzat. Metin-İndeks. Ankara 1984. 
2
 
Von O. Pritsak,  Das Kipschakische. Philologiae Turcicae fundamenta“, t.I. Wiesbaden, 1959, ibid. - 
s. 84. 
3
 
Мусаев К. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфология. - М., 1964. – 344 с. 
4
 
A. von Gabain. Das Sprache Des Codex Cumanicus. – 
мына кітапты қар.: Philologiae Turcicae 
fundamenta“, t.I. Wiesbaden, 1959. – s. 67. 
5
 
Сабыр  М.  Орта  түркі  лексикасы  мен  қазақ  тілі  лексикасының  сабақтастығы  (XIV  ғасыр 
жазба ескерткіштері негізінде). – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 315 б. 
6
 
Юшманов Н. В. Грамматика литературного арабского языка. – М., 1969. – 76 c. 
7
 
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları / 1371 Kaynak Eserler Dizisi/ 54. 
– Ankara, 1992. – 
1183 б. 
8
 
Türkçe Sözlük. Türk Tarihi Kurumu Basım Evi. – Ankara, 1998. – s. 2523. 
9
 
Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Мектеп, 1989. – 1 т. – 255 б. 
10
 
Мамырбекова Г. Қазақ тілінің дауыстылар жүйесінің XVIII-XIX ғасырлардағы араб жазулы 
ескерткіштердегі таңбалану ерекшеліктері // Тілтаным. – 2001. – № 3. – 88-91 бб.   
11
 
Баскаков, Н.А. Ногайско-русский словарь. – М., 1963. – 765 с.  
12
 
Баскаков Н.А. Каракалпакско-русский словарь. – М., 1958. -892  
13
 
Татарско-русский словарь. – М., 1966. – 842 с. 
14
 
Башкирско-русский словарь. Академия Наук СССР. -М., 1958. -804 с  
15
 
Айдаров  Ғ.,  Құрышжанов  Ә.,  Томанов  М.  Көне  түркі  жазба  ескерткіштерінің  тілі.  – 
Алматы, 1971. – 272 б. 
16
 
Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы, 1992. – 191 б. 
 
Резюме 
Садыкбеков Курмангазы - Университет имени Сулеймана Демиреля 
кандидат филологических наук, ассоц.профессор  
Система гласных звуков в мамлюк кипчакском языке  
(По памятнику Муқаддима Әбу Ләйс әс-Самарқанди ) 
В  статье  рассматривается  этимология  гласных  звуков  мамлюкской  системы  кипчакского  языка. 
Грандиозные  территории  региона  под  названием  Дешт-Кыпчак,  в  котором  проживали  тюрки  в 
средневековье,  были  неоднородными.  Все  тюркские  племена  назывались  кипчаками.  Язык,  на 
котором изложены древние литературные источники, исследователи называют древним кипчакским. 
В  современной  науке  одной  из  версий  исследователей  является  мнение,  что  языком  всех  древних 
литературных памятников, созданных в Золотой Орде и на землях мамлюков, считается смешанный 
огузско-кипчакский или кипчако-огузский.   
В данной статье на примере книги Әбу Ләйс әс-Самарқанди «Китаб Муқаддима», переведенной в 
средние века в эпоху государства мамлюков на кипчакский язык, рассматривается и анализируется 
система  гласных  звуков  кипчакского  языка,  представлена  качественная  характеристика  гласных 
звуков, система речевого обмена, вопросы словообразования и т.д. 
Ключевые слова:  язык мамлюк кипчаков, письменные памятники, система гласных, смешанный 
язык. 
 
106 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Sadykbekov Kurmangazy Suleyman Demirel University 
Candidate of Philology, Associate Professor 
Vowel letters systems in mamluk-kipchak language 
(On the material of The 
Muqaddimah Abū al-Layth al-Samarqandī) 
 
Dasht-i Kipchak Turks, who inhabited a vast territory in the Middle Ages were not came from the same 
root.  
Kipchak was the dominant tribe in the area that is why the name of all the Turkic tribes were called 
Kipchak, all of the monuments written in the language of Kipchak who were in the tribal alliance, therefore 
it is called as the Old monuments written in Kipchak. 
So, in the science there is several approaches on to the monuments which is belong to the Golden Horde 
and Mamluk written in Oghuz-Kipchak  or Kipchak-Oguz. 
The article dealt with vowel letters systems of Abū al-Layth al-Samarqandī’s Kitab Mukaddima which 
was translated Mamluk countries in the Middle Ages.  
There is analyzed a wide range of issues, such as Qualitative and Quantitative Aspects 
of Vowel Harmony, interchange system of vowels, vowel gradation, intervening segments and frequency 
usage of the vowels in the word.  

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: