Қазақстан климатының Өзгеру
жүктеу/скачать 3,1 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- МОНИТОРИНГІСІНІҢ ЖЫЛ САЙЫНҒЫ БЮЛЛЕТЕНІ: 2014 ЖЫЛ
- Негізгі тəсілдемелер мен əдістер.
- 1. 2014 ЖЫЛДЫҢ ДҮНИЕЖҰЗІЛІК КЛИМАТЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ӨЗГЕРІСТЕРІНЕ ШОЛУ
| Энергетика Министірлігі «Қазгидромет» республикалық мемлекеттік кəсіпорны
ҚАЗАҚСТАН КЛИМАТЫНЫҢ ӨЗГЕРУ МОНИТОРИНГІСІНІҢ ЖЫЛ САЙЫНҒЫ БЮЛЛЕТЕНІ: 2014 ЖЫЛ Астана, 2015 -3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 1941 1945 1949 1953 1957 1961 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009 2013 ºС МАЗМҰНЫ 3 1. 2014 ЖЫЛДЫҢ ДҮНИЕЖҰЗІЛІК КЛИМАТЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ӨЗГЕРІСТЕРІНЕ ШОЛУ 5 2.1 Қазақстан аумағында бақылау жүргізілетін ауа температураның өзгерістері 5 2.2 2014 жылдағы Қазақстан аумағындағы ауа температурасының ауытқулары 9 2.3 Жерге жақын температураның экстремум тенденциялары 16 26 3.1 Қазақстан аумағында бақылау жүргізілетін жауын-шашын мөлшерінінің өзгерістері 26 3.2 2014 жылындағы Қазақстан аумағындағы жауын-шашын мөлшерінің ауытқулары 32 3.3
Жауын-шашын мөлшерінің экстремум тенденциялары 38 ҚОРЫТЫНДЫ 40 ҚОСЫМША 1 ҚОСЫМША 2
КІРІСПЕ
Климат – табиғи ресурс, адамзаттын көркейуіне жəне денсаулығына келер өмірлік маңызы бар. Ұлттық гидрометеорологиялық қызметкерлерімен өңделіп шығарылатын ақпарат, тұтынушыларға өз жағдайларын жоспарлауға, бейімдеуге жəне шешім қабылдауға көмектеседі. Соған байланысты, жоспарлау кезінде шешім қабылдануыңыз экономика-əлеуметтік жағына қарай, ұтымды жəне тығырықты жағдайларды азайту үшін климаттық ақпаратының көмегі болар. Климаттын мониторингісі регионалдық, ұлттық жəне халқаралық ұйымдармен жəне қоршаған орта бойынша əр түрлі бағдарламалармен, онын ішінде ең əйгілі Дүниежүзілік Метеорологиялық ұйымымен бақыланып отырады. Қазақстанның географиялық орналасуын жəне оның кең байтақ аумағын назарға ала отырып, Республиканың əр түрлі аймақтарындағы климаттық жағдайлар биофизикалық жүйеге, экономикалық қызметке жəне əлеуметтік салаға негативті де, позитивті де əсер етуі мүмкін. Климаттық жағдайның қалыптасуын түсіну мен оның өзгерістерін бағалау үшін, потенциалдық залалын бағалау үшін жəне адаптация шараларын уақытында жəне адекватты түрде қабылдау үшін, ең ақырында Қазақстанның тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін қажет. Қазақстанның қарқынды дамуы үшін климаттық жағдайларының салдарына қарай бағасын беру мен қатар, нақты уақытында адаптациялық шараларын қолдану үшін оны жетілдіре түсінісуі керек. Бюлетеннің бұл шығарылымында 2014 жылы бақыланған климаттық жағдайы суреттеледі, онда метеорологиялық элементтердің экстремалдық мəнінің бағасымен қатар өткен жүз жылдықтың 40-шы жылдарынан бастап болған өзгерушілік пен үрдіске қатысты тарихи ақпарат ұсынылады. Осы бюллетенге ауа температурасының жəне жауын шашынның орташаланған мөлшері 1971...2000 жылдар аралығындағы жыл мезгілдер бойынша карталар көрсетілінген (1971...2000 жж. Аралығындағы нормалар., Қосымша 1 жəне 2).
гидрометеорологиялық қордың деректері пайдаланылды: 1) 1941 жылдан бастап 2013 жылға дейін ауаның орта айлық температураларының қатары мен жауын-шашынның айлық сомасы, мұнда 190 аса метеостанцияның деректері 1971…2000 жж. кезеңіндегі климаттық норманы жəне 110 аса метеостанцияның деректері үрдісті бағалау үшін пайдаланылды; 2) ауаның тəуліктік максималды жəне минималды температурасы мен 1941- 2014 жылдар аралығындағы кезеңдегі жауын-шашынның тəуліктік көлемінің қатары (80 аса метеостанциялар).
1971…2000 жж. кезеңіндегі қарастырылып отырған ауыспалы климаттық көп жылдық мəн түсіндіріледі. Температуралардың ауытқулары бақыланатын мəндердің нормадан ауытқуы ретінде қарастырылады. Жауын-шашын көлемінің ауытқуын - нормадан ауытқу ретінде (ауа температурасына ұқсас), нормадан пайыз ретінде, яғни норма мəніне түскен жауын- шашынның көлеміне пайыздық қатынас ретінде қарастыру қабылданған. Шегінен шығу ықтималдығы бірқатар бақылауларға сəйкес туындайтын ауытқулар мəнінің жиілілігімен (пайызда) сипатталады. Белгіленген уақыт интервалы үшін параметрлерді өзгерту сипаттамасы ретінде сызықтық трендтердің коэффициенттері пайдаланылады, олар ең аз шаршылар əдісі бойынша анықталады. Трендтің маңыздылық шарасы – толық дисперсияның (пайызда) бөлшек дисперсиясын көрсететін детерминация (R 2 ) коэффициенті. Жер үсті ауа температурасы үрдісінің бағасы мен жауын-шашын көлемі жеке станциялар деректері бойынша да, ең аз шаршы (квадраттар) əдісін қолданумен сызықтық функцияларды бақылау қатарын жуықтату жолымен Қазақстанның 14 облысы үшін орта есеппен келтірілген. Аумақ үшін метеорологиялық ауыспалы ауытқулардың орташа көлемі ауытқулық станциялық деректерді орташаландыру жолымен есептелген. Облыстардың шекаралары төмендегі карта-кестеде берілген. 2014 ж. температураның айрықша режимін бағалау үшін Дүниежүзілік метеорологиялық ұйыммен ұсынылған климат өзгерісінің индексі пайдаланылды.
Қазақстан Республикасының əкімшілік-аумақтық бөліну сызбасы 1 – Қызылорда обл.
2 – Оңтүстік Қазақстан обл. 3 – Жамбыл обл.
4 – Алматы обл. 5 – Шығыс Қазақстан обл.
6 – Павлодар обл. 7 – Солтүстік Қазақстан обл. 8 – Ақмола обл. 9 – Қостанай обл. 10 – Қарағанды обл. 11 – Ақтөбе обл. 12 – Батыс Қазақстанобл. 13 – Атырау обл. 14 – Маңғыстау обл.
Бюллетенді шығаруға жауаптылар: «Қазгидромет» РМК Климаттық зерттеулер басқармасының жетекші инженері Р.М.Ильякова (3 бөлімі) жəне ғылыми қызметкері Г.Е.Монкаева (1,2 бөлімі). Сонымен қатар бюллетенді дайындауға қатысқан Басқарма басшысы С.А.Долгих жəне жетекші ғылыми қызметкері Е.Ю.Смирнова.
1. 2014 ЖЫЛДЫҢ ДҮНИЕЖҰЗІЛІК КЛИМАТЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ӨЗГЕРІСТЕРІНЕ ШОЛУ Қазіргі таңда, климаттық жүйесінің бақылауы ғаламдық жүйесінің бақылауларына негізделінеді, ғаламдық бақылаулары үйлестірілген жүйелердін бақылаулары болғандықтан ауа атмосферасының жəне жер бетіндегі, мұхиттардағы болатын үдерістерді бақылайды. Ауа температурасын жəне бұдан басқа ауыспалы көрсеткіштерді бақылау ғаламдық көлемінде 19-шы ғасырдың жартысында басталған, аспапты өлшемдер жасайтын дəурден басталған, бірақ жанжақты жəне əртүрлі параметрларға бақылау жүргізүлері 1950 жылдардан басталған. 1880...2012 жылдар аралығындағы орташаланған жер бетінің жəне мұхиттардың температурасының өзгеру бағасы 0,85 (0,65…1,06) °С көтерілгеніне сызықтық трендтер айғақтайды. 1850…1900 жылдарға қарағанда 2003…2012 жылдар аралығындағы орташа ғаламдық температурасы 0,78(0,72…0,85) °С
көтерілген. Жер
бетінінің ауа
температурасының көтеріліуі Жер шарының көптеген аймақтарында бақыланған (1.1 сурет).
(
1.1 сурет - 1901-2012 жылдар аралығындағы бақыланған жер бетінің температура өзгерістерінің картасы, температура трендтерін шығаруының арқасында дайындалған (1.2 сүретінде қызыл сызықпен жұргізілген) бір массивты деректерден тұратын сызықтық регрессия əдісімен шығарылған. Бұл трендтер нақты бағалау беру үшін шығарылған, кемде менде 70 пайызы бар деректерден тұратын жерлерді қамтитып көрсетеді ( жəне бұл деректердің 10 жəне 20 пайызы соңғы бақыланып жатқан жылдар аралығындағы деректер болуы керек). Басқа облыстар ақ түспен боялған. Сеткыдағы ячейкаларда трендтердің мəні 10 пайызға жеткен сандар «+» белгімен белгіленген. Ақпарат көздері: Климаттың өзгеруіне байланысты үкіметаралық сарапшылар тобы, 2013 ж.: Политиктерге арналған резюме. «Климаттың өзгеруі, 2013 ж.: Ғылыми физикалық негіздемесінің басылымынан. Климаттың өзгеруіне байланысты үкіметаралық сарапшылар тобының Бесінші баяндамасына І жұмыс тобының салымы»
1.2 суретінде, апспапты бақылаулар жүргізілген кезеңінде үш массивті деректерден дайындалған, жер бетінің температурасы көрсетілген. Ұлыбритания елдерінің деректері 1850 жылдардан басталады, ал АҚШ-тың деректері 1880 жылдардан басталады. 20 ғасырда ауа райының жылу процестері тұрақты болмағандықтан уақыт мерзімін, үш арақашықтыққа бөледі: жылыну - 1910...1945, сəл суықтау процесстері -1946...1975 жылдар аралығында, жəне қарқынды жылыну процестері - 1970 жылдардын ортасынан басталады. 1800-ші жылдардын ортасынан бастап жүргізіліп келе жатқан аспапты бақылаулардын нəтижесінде соңғы онжылдықтарда ауа-райының жылы болып келе жаткан тренді байқалып жатыр, ДМҰ-ның рейтингі бойынша 2014 жыл ең жылы жылдардың бірі боп саналды. 1961...1990 жылдар аралығындағы ауа температурасы орташа санынан 0,57± 0,09 °C-қа жоғары болды, 14 °C құрады. 2014 жылдың ауа температурасы бірнеше жұз бүтінге ғана жоғары болсада, бұл 15 ең ыстық жылдар аралығының, 14 ең жылы жылдар 21-ші ғасырда бақыланған, бірақ биылғы 2014 жылдың саны белгісіздіктің шегінен шықпайды. Сонымен дүниежүзілік жылынудың себебі антропогенді факторлардын арқасында екеніне көзіміз жетуде. 1.2
сурет – Гадлей/ОИК орталығының деректері бойынша 1850 жылдан 2014 жылға дейінгі орташа ғаламдық температураның жылдық ауытқулары (HadCRUT4, қара сызық орташа мəндерді, сұр сызық – белгісіздік диапазон 95 % көрсетеді), Ұлттық климаттық деректер орталығының деректері (қызыл сызық) жəне Годдарда атындағы Ғарыштық зерттеу институтының, АҚШ деректері (көк сызық).
Ауытқулар 1961…1990 жж. базалық кезеңдеріне қатысты есептелген. Дереккөздер: ДМҰ-№ 1152. Ауа температурасының өзгеруіне себеп жасайтын ең ірі күштердің бірі ол Эль- Ниньо/Онтүстік қозғалысы (ЭНОҚ, 1.3 сүреті). 2013 жылдын аяғында Тынық мұхитының шығыс тропикалық су бетінің температурасы орташа температурасынан сəл төменірек болғандықтан 2014 жылдың дүниежүзілік температурасы Эль-Ниньо мен Ла-Ниньодан аса қатты тəуелді болмайтыны байқалды. Сол себептен 2014 жыл Эль-Ниньоның/Онтүстік қозғалысының (ЭНОҚ) нейтралды фазасы байқалды. Эль-Ниньо дүниежүзілік температурасының көтерілуімен байланысты. Сонда 2014 жылдың Эль-Ниньо қозғалысы байқалмасада ауа температурасы жылы болғандығы байқалды. Климаттық жүйеде жиналатын қуаттың көбісі ақырында мұхиттарға таралады (1.4 сүреті).
2014 жылдағы ғаламдық орташа су бетінің көтерілетін температурасы, 1961...1990 жылдар аралығындағы орташа санынан жоғары болды, бақылау жүргізіліп келе жатқан уақыттан бері жəне алдынғы жылдардан бері 0,44 ± 0,03 °С-қа жоғары болды. Солтүстік жер шарының теңіздерінің су бетінің температурасы маусымнан қазан айларына дейін ерекше жылы болды. 1.3 сүреті – 1950…2014 жылдар аралығындағы ғаламдық орташажылдық темпера-
турасының ауытқуы
(1961…1990 жылдар аралы-
ғындағы орташа сандарымен салыстырғанда) осы үш комплеті мəліметтерге сəйкес (GISTEMP, MLOST жəне HadCRUT.4.3.0.0 ). Қызыл түспен əсері айқынды болған
құбылысы:Эль-Ниньо бұлғағы көрсетілген, көк түспен əсері айқынды болған Ла-Ниньо бұлғағы көрсетілген ал əсері нейтралды болған сұр түспен көрсетілген. Дереккөздер: ДМҰ-№ 1152. Теңіз деңгейі бұл климаттық жүйенің тағы да бір маңызды көрсеткіші болып келедеі. Мұхит көлемі судың жылуына байланысты кеңееді, ал теңіз мұхиттың жылынуымен байланысты. Теңіз деңгейінің көтерілуіне мұзды қалқандардан жəне мұздықтардан еріген су əсерін тигізеді. Теңіз деңгейінің жергілікті өзгеруі теңіздегі су көтерілуімен, даулдармен жəне үлкен деңгейлі климаттық тəртіппен мысалға дегенде ЭНОҚ байланысты. 2014 жылдың көптеген айларында ғаламдық орташа теңіз деңгейі рекордты немесе рекордқа жақын сандарға жетті.
1.4 сүреті– Дүниежүзілік мұхиттардың жылулық
құрамының ауытқуы Аномалия теплосодержания Мирового океана (1955…2006 жж. бойынша салыстырса) 1955 - 2014 жылға дейін 0…700 м қабаты үшін 3 ай аралығында орташа
санын көрсетеді (2014 ж.қазан- желтоқсан қызыл
сызықша), орташажылдық сан (қара
сызықша) жəне 5 жыл аралығындағы орташа сан (көк сызықша). Дереккөздер: ДМҰ-№ 1152. Арткиканын мұздықтар көлемінің ұзындығы наурыз айында максимумға жетеді, ал қыркүйекте минимумға жетеді. 2014 жылдың қыркүйек айының мұздың орташа айлық көлемінің ұзындығы бақылау жүргізіліп келе жатқан уақыттан бері, ең аз денгейі болған ұзындықтар арасында алтыншы орынды алды жəне 1981...2010 жылдар аралығындағы орташа санға қарағанда 1,24 млн км 2 аз болды, бұдан бетер 2012 жылда тиянақталған ең кішкентай ұзындығы болған рекордтан 1,65 млн км 2 ұзынырақ болды (1.5 сүреті). 2014 жыл Антарктидадағы мұздықтар көлемінің ұзындығы бойынша 3-ші жыл бойы рекордты ең ұзындығы кішкентай болған жылдардын ішіне кіреді. Жылдың аяғында мұздықтардың ұзындығы қысқартылып рекордты деңгейденде төмен болды, ал желтоқсанда керісінше 1979 жылдан бастап бақылау жасалып келе жатқан уақыттан бері ең ұзындығы үлкен болған жылдар аралығына кіреді.
1.5 сүреті – 1979…2014 жылдар аралығындағы қырқүйек айларында бақыланған Артикалық мұздарының ұзындығы (сол жақта) жəне антарктикалық мұздардың ұзындығы (оң жақта), миллион квадрат километрмен өлшегенде. (Дереккөздер: Ұлттық қар мен мұз центірінің деректері бойынша, АҚШ). ДМҰ-мен дайындалған баяндамасында əлемдік климаттың 2014 жылдағы жағдайы туралы əсіресе ұлттық жəне аймақты денгейде байқалған экстремалды құбылыстарға көңіл берілген. Мысалға келгенде, Еуропа елді мекендерінде ауа-райы тым жылы болған – 19 мемлекеттер 2014 жылда рекордты температуралар болғанын баяндаған. Көптеген мемлекеттерде, əсіресе Онтүстік Азия, Балкан жəне кейбір Африка елдерінде, Онтүстік жəне Орталық Америка жерлерінде қатты су көшкіндер мен тез тарайтын қарқынды тасқындар өткені бақыланған. Бүкіл əлем бойынша су көшкіндерінің қайталануы өте көп болғандығы, ол гидрологиялық циклдарының жылдамды болып келе жатқандығынан, бүған қосымша құат беретін жайіт ол жылыжай газдардың сол энергеяны сақтап түруы, бірақ қазіргі таңда бұндай экстремалды құбылыстар əр жылы пайда болады, өйткені климаттың өзінен өзі өзгеретін себептері болады. 2 АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫ 2.1 Қазақстан аумағында бақылау жүргізілетін ауа температураның өзгерістері
20 жəне 21 ғасырда бүкіл Жер шарында байқалып жатқан климаттық өзгерістер, Қазақстан аумағынада əсері тиген. Қазақстан аумағы Еуразия континетінің ортасында орналасып жəне мұхиттардан көптеген арақашықтықта жатыр(2000…3000 км), соған қарағанда Жер шарының жəне солтүстік кеңдікке қарағанда орташа мөлшерінен тезірек жылыйды. Жер шарының жəне Қазақстанның ең жылы жылдар тізімінде де айырмашылықтары да бар. Қазақстан аумағында байқалған ең жылы жылдардың 5 жылы ғана, Жер шарының ең жылы он жылдар аралығына кірді (2.1 кестесінде Жер шарындағы 10 жылдың ішіндегі əр жылы жылға өз түсі белгіленген). 2.1 кестесі – Қазақстан аумағы бойынша жер бетінен жоғары орташа жылдық ауа температурасының орташаланған мағыналары жəне Жер шары бойынша іріктелген (1850...2014 жылдар аралығында) жəне Қазақстан аумағы бойынша (1941-2014 жылдар аралығында) ең жылы жылдар.
Ранг
Жер шары Қазақстан Қазақстан аумағындағы орташа жылдық ауытқуы°С 1 2014
2013 1,69 2 2010 1983 1,56 3 2005 2002 1,33 4 1998 2004 1,33 5 2003 2007 1,27 6 2002 1995 1,21 7 2013 2008 1,17 8 2007 1997 1,05 9 2006 2006 0,99 10
2009 2005 0,88
2014 жыл іріктелген орташа жылдық ауа температурасының көрсеткіштер қатарында сонынан санағанда 36 орында ораналасты. 2014 жылы Қазақстан аумақтары бойынша ауа температурасының орташа жылдық ауытқуы 1971…2000 ж.ж. аралығындағы орташа санынан 0,04 °C-қа төмен болды жəне 5,7 °C құрады. Сонымен 2014 жылдың ауа температурасы 1971…2000 ж.ж аралығындағы орташа көпжылдық санына жақындай түсті (2.1 кестесі).
2.1 сүретінде 1971…2000 базалық жылдар аралығында саналған жер бетінен жоғары ауа температурасының орташа жылдық ауытқуларының іріктелген қатары көрсетілген жəне Қазақстанның 118 метеорологиялық станциялар бойынша 1941 – 2014 жылдар аралығында орташаланған. Жер шарындағы барлық экстремалды жылы жылдар орташа санына қарай, соңғы 20 жылға келеді. Қазақстанда бұл жəйтта жақсы байқалады, тек 1983 жыл кірмейді.
2.1 сүреті – Қазақстан аумағы бойынша 1941 – 2014 жылдар аралығындағы орташаланған орта жылдық жер бетінен жоғары ауа температурасының ауытқуларының іріктелген қатары (118 метеорологиялық станцияларының мəліметтері бойынша). Ауытқулар 1971…2000 жылдар аралығында саналған.
2.2…2.3 сүреттерінде жəне 2.2 кестесінде 1941…2014 жылдар аралығындағы Қазақстан аумағы жəне административті облыстар бойынша орташаланған ауа температурасының өзгеруіне бағасы берілген. Қатардағы орташа жылдық жəне мезгілдік мағыналардың бүкіл трендтері оңды болып келеді жəне бұл Қазақстан аумақтары бойынша жер бетінен жоғары ауа температурасының 1941-2014 жылға дейін көтерілгенін көрсетеді. Қазақстан бойынша орташа жылдық ауа температураның көтеріліп жатқан жылдамдығының саны орташалай келгенде 0,27 ºС əр он жылға көтеріледі. Егер де мезгіл бойынша қарастырсақ, онда ауа температурасының көтерілуі күз мен көктем айыларына келеді 10 жылда 0,31 ºС-қа, ал қыс айына 0,27 ºС 10 жылдықта, ал жаз айларында ауа температурасының көтеруінің жылдамдығы 0,19 ºС 10 жылдығына азайған (2.2 кестесі). Осы ғасырда болып жатқан жəйітті айта кетуіміз керек, ол көктемдік, жаздық жəне күздік температураларының ауытқуы көбінесе шамалай оң болып келеді, ал қыс айларының температуралық ауытқуы көбінесе жағымысыз болды (2.2 сүреті).
жыл
қыс көктем
жаз күз 2.2 сүреті – Қазақстан аумағы бойынша орташаланған 1941-2014 жылдар аралығындағы жылдық жəне мезгілдік ауа температурасының ауытқуының сызықты трендтері жəне мерзімаралық қатарлары. Ауытқулар базалық 1971…2000 жылдар аралығында шығарылған. Деңгейлестірілген қисық сызығы 11-жылдық жылжымалы
Облыстар бойынша ауа температурасының көтерілуі қатты байқалуда, ол – Батыс Қазақстан облысы əр онжылдықта 0,38 ºС-қа, ал Онтүстік Қазақстан облысы, Шығыс Қазақстан облысы, Алматы, Павлодар жəне Маңғыстау облыстарында керісінше 0,21…0,26 ºС-қа төмендеген. Қалған облыстарда орташа жылдық ауа температурасының көрсеткіштері онжылдықта 0,27…0,31 ºС арасында болған (2.2 кестесі, 2.3 сүреті) -3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 19 41 19 45 19 49 19 53 19 жүктеу/скачать 3,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|