Казахстан приоритетное направление деятельности высшего педагогического учебного заведения

6
 
Вестник Казахского государственного женского педагогического института №4 2006 
 
ПОДГОТОВКА УЧИТЕЛЯ НОВОЙ ФОРМАЦИИ В РЕСПУБЛИКЕ 
КАЗАХСТАН – ПРИОРИТЕТНОЕ НАПРАВЛЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ  
ВЫСШЕГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО УЧЕБНОГО ЗАВЕДЕНИЯ 
 
Беркимбаева Ш.К. (г.Алматы, КазГосЖенПИ) 
 
Как у любого народа, у казахов испокон веков Учитель стоял на пьедестале 
почета.  По  значимости  и  близости  для  себя  после  родителей,  казахи  на  второе 
место  ставили  учителя.  Однако,  в  эпоху  тотальной  смены  ценностей,  учитель,  к 
сожалению, оказался в числе не престижных профессий. Как показали результаты 
социально-педагогического исследования КАО имени Ы.Алтынсарина, на вопрос 
“Каков  статус  современного  учителя  в  обществе”,  респонденты  –  учителя 
ответили следующим образом:  
а) учителя всегда уважали и любили, тем более в наше время – 16%;  
б) сегодня учитель – одна из самых непрестижных профессий – 36%;  
в)  у  учителя  отсутствуют  права,  его  можно  безнаказанно  унизить, 
оскорбить - 48%. 
Есть  над  чем  задуматься.  Время,  в  которое  мы  живем,  характеризуется 
такой  особенностью,  как  быстро  изменяющееся,  требующее  от  нас  быстрых, 
точных, адекватных ответных действий. 
Мощным  стимулом  для  развития  в  стране  системы  образования  и,  в 
частности  педагогического  образования,  явились  Послания  Президента  страны 
Н.А.Назарбаева народу Казахстана от 19 февраля 2005 и 1 марта 2006 года. В них 
Нурсултан  Абишевич  особый  акцент  сделал  на  вопросах  перехода  к  12-летнему 
среднему  образованию,  повышения  профессионального  уровня  педагогов, 
качества  учебников  и  образовательных  программ.  При  этом  подчеркнул:  «Мы 
обязаны вернуть престиж и достоинство профессии учителя». Подтверждением 
этому  явились  открытие  пяти  областных  педагогических  вузов  в  республике  и 
увеличение государственного заказа на подготовку специалистов педагогического 
профиля.  
Свидетельством истинной заботы государства о педагогах высшей школы: 
педагогах- исследователях, педагогах-мастерах своего дела, является объявление 
конкурса  “Лучший  преподаватель”,  в  результате  которого  200  вузовских 
преподавателей стали обладателями гранта “Лучший преподаватель” стоимостью 
в  2  миллиона  тенге,  что  в  пересчете  означает  15  тысяч  долларов  США.  В  целях 
реализации  задания  Главы  государства  были  приняты  важнейшие  нормативные 
документы,  концепции,  программы  развития  образования.  К  таковым  можно 
отнести: Государственную программу “Образование” до 2010 года, проект новой 
редакции  Закона  «Об  образовании»,  где  предусмотрен  целый  раздел  о  статусе 
учителя,  проекты  концепций:  “Высшего  педагогического  образования  в 
Республике  Казахстан  и  “Непрерывного  педагогического  образования  в  РК”. 
Достоинством  этих  концепций  является  то,  что  они  построены  с  учетом 
тенденций подготовки педагогических кадров в мировой практике. Учет именно 
мировых  тенденций  крайне  важен  в  свете  присоединения  нашей  республики  к 
Болонскому процессу. 
В контексте рассматриваемого вопроса представляет интерес предлагаемая 
в  Концепции  “Структура  высшего  педагогического  образования”  (п.6), 
включающая 2 ступени (4+1) – бакалавр с присвоением квалификации учитель. 
I  ступень  –  1-4  курсы,  продолжительность  обучения  4  года.  Классическое 
педагогическое  образование  с  традиционной  системой  обучения.  Она  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы  №4, 2006         7 
 
заканчивается комплексным тестированием на основе предметов специальностей, 
сдачей госэкзамена по методике преподавания предмета и педагогике. 
II  ступень  –  5  курс,  продолжительность  обучения  1  год.  Целью  этой 
ступени является формирование системы практической деятельности в  условиях 
производства. 
Вместе с этим, заслуживает одобрения раздел 7, называемый “Структура и 
содержание  профессионально-педагогической  подготовки  учителя  по  курсам  и 
годам  обучения  в  вузе”.  Концепция  ориентирована  на  подготовку  педагога-
профессионала. На данном этапе идет обсуждение концепции.   
В  любом  обществе  требования  к  подготовке  педагогических  кадров 
меняются  в  соответствии  с  его  социально-экономическими  потребностями,  что 
определяет  тенденции  развития  профессионально-педагогического  образования. 
На  основе  анализа  теории  и  обобщения  мирового  опыта,  нами  были  выявлены 
следующие тенденции в развитии педагогического образования в мире:  
-
 
важнейшей мегатенденцей ХХ в. – является идея гуманизации обучения, 
повлекшая за собой обновление парадигмы образования;  
-
 
одной  из  следующих  определяющих  тенденций  является  информати-
зация,  которая  значительно  меняет  как  общество,  так  и  образование, 
раскрывая  их  новые  черты.  Эти  изменения,  углубляясь  “проникают”  в 
человека,  интенсифицируя  потоки  обработки  информации  и  получения 
знаний личностью в ежегодном, ежедневном и даже ежечасном режиме; 
-
 
глобализация  становится  интегрирующей  мегатенденцией,  поскольку 
одним из ее проявлений служит распространение тенденций в планетар-
ном масштабе.  
В Казахстане прослеживаются следующие ее ключевые характеристики: 
-
 
“локализация” – проникновение и адаптация западных методов и методик, 
технологий и форм обучения;  
-
 
“горизонтальные  связи”  –  привнесение  идей  западных  вузов  в  систему 
образования Республики Казахстан;  
-
 
появление  международных  вузов  на  базе  двух  государств  и 
финансируемых ими; 
-
 
унификация уровней подготовки и образовательных стандартов, признание 
образовательных документов, ученых степеней и званий; 
-
 
выполнение совместных научных и образовательных проектов; 
-
 
открытость  системы  образования,  способствующая  увеличению  числа 
иностранных  студентов,  а  также  существующая  возможность  граждан  РК 
обучаться,  повышать  квалификацию  за  рубежом,  причем  процент  таких 
студентов постепенно увеличивается; 
-
 
становление системы дистанционного обучения. 
Диверсификация  образования  –  это  одна  из  ключевых  мегатенденций 
современного высшего образования. Понимается в широком смысле не только как 
диверсификация институциональных структур, но и как диверсификация учебных 
курсов,  планов,  программ,  источников  финансирования,  внутренних  и 
управляющих структур института, условий доступа и т.д.  
Важнейшей  тенденцией  является  демократизация  образования,  т.е. 
доступность  образования  для  всех  и  преемственность  ступеней  обучения, 
предоставление автономности и самостоятельности учебным заведениям; равные 
права на образование всем желающим; организация учебного процесса, в котором 
формируется творчески и свободно мыслящий человек. 

8
 
Вестник Казахского государственного женского педагогического института №4 2006 
 
Понимание  мегатенденций  и  их  осмысление  определяет  новые 
направления  развития  образования.  Ответом  на  новые  требования  к 
современному  специалисту  со  стороны  педагогической  науки  становится 
личностно-ориентированный  и  компетентностный  подходы,  а  фактическим 
инструментарием  их  воплощения  каждым  педагогом  является  грамотное 
проектирование  педагогического  процесса  с  использованием  активных  методов 
обучения, информационных и педагогических технологий в целом. 
Сегодня  требование  к  профессиональной  деятельности  педагога  “быть  на 
высоте  того,  что  он  должен  преподавать”  оказывается  недостаточным.  Акцент в 
профессиональной  деятельности  современного  педагога  смещается  с  передачи 
знаний  другому  -  на  организацию  его  деятельности.  В  этой  связи  высшая 
педагогическая  школа  стоит  перед  необходимостью  образования  профессио-
нально  компетентного  педагога,  способного  к  самостоятельному  решению 
педагогических задач: 
-
 
аналитико-рефлексивных; 
-
 
конструктивно-прогностических; 
-
 
организационно-деятельностных; 
-
 
оценочно-информационных; 
-
 
коррекционно-регулирующих; 
Есть  еще  одна  важнейшая  функция  высшей  педагогической  школы: 
создать базу, помочь прорасти интеллигентности в своих студентах. Речь идет о 
сверхзадаче,  стоящей  перед  высшим  педагогическим  образованием:  создать 
предпосылки  для  становления  учителя,  понимающего  и  осмысливающего 
незавершимость  человеческого  развития  и  совершенствования,  являющегося 
носителем национальных и общечеловеческих ценностей, способного находить и 
реализовывать жизненные и профессиональные смыслы, быть источником тепла и 
света  для  других,  умеющих  отслеживать  и  оценивать  результаты  своей 
деятельности. 
Отмеченные  мегатенденции  развития  образования,  преломляясь  через  его 
приоритетные  направления,  отражаются  на  организации  профессионального 
педагогического  образования  в  конкретном  вузе.  В  частности,  в  Казахском 
государственом  женском  педагогическом  институте  реализуется  двухступен-
чатая  система  профессиональной  подготовки  кадров:  “бакалавриат  –  магистра-
тура”,  наряду  с  традиционно  действующей  подготовкой  высококвалифици-
рованных  кадров  –  аспирантурой,  докторантурой  и  институтом  соискательства, 
внедряется кредитная система обучения студентов в соответствии требованиями, 
предъявляемыми  при  переходе  на  эту  новую  систему  организации  учебно-
воспитательного процесса вуза, система менеджмента качества образования. 
Внедрение  системы  менеджмента  качества  в  организациях  высшего 
профессионального  образования  (ВПО)  по  стандартам  ИСО  серии  9000 
способствует  интеграции  в  международное  образовательное  пространство, 
обеспечивает  гарантию  постоянного  качества  образования,  конкурентоспособ-
ность вуза  и в целом национальной системы образования. 
Работы  по  разработке  и  внедрению  СМК  проводятся  в  нашем  институте  с 
ноября  2003  года.  В  настоящее  время  с  учетом  перехода  на  кредитную  систему 
образования  (КСО)  разработаны  и  внедрены  основные  компоненты  СМК 
образовательных процессов, такие как: 
-
 
автоматизированная система тестирования образовательного процесса; 
-
 
информационная система управления «Деканат/Офис-регистратор»; 
-
 
подсистемы «Отдел кадров», «Учебно-методическое объединение»; 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы  №4, 2006         9 
 
-
 
пакеты  прикладных  программ  автоматизированных  элементов  КСО 
«Электронное  мультимедийное  издание  –  учебно-методический  комплекс» 
для  кредитной  системы  обучения»,  «Электронное  методическое  издание  – 
мультимедийный силлабус», «Электронный мультимедийный учебник». 
 
Благодаря  системе  менеджмента  качества,  институт  добился  повышения 
качества  образования  студентов.  По  итогам  промежуточного  контроля 
Министерства  образования,  качество  образования  наших  студентов  поднялась  с 
75,6% в 2004 году до 82,5% в 2005 году.  
В целях подготовки компетентного, творчески мыслящего педагога новой 
формации  к  реализации  профессиональных  функций  в  институте  создана 
соответствующая инфраструктура:  
-
 
методический кабинет, позволяющий будущему учителю подготовиться к 
достойному  прохождению  как педагогической  практики,  так  и  к  работе  в 
школе условиях реальной педагогической действительности; 
-
 
видеокомпьютерный  банк  передового  педагогического  опыта  школ  и 
учителей республики; 
-
 
Центр  компьютерных  технологий,  позволяющий  будущему  педагогу  в 
совершенстве овладеть информационными технологиями обучения; 
-
 
лаборатория  “Инновационных  технологий  обучения”;  позволяющая 
будущему  педагогу  овладеть  на  достаточном  уровне  современными 
технологиями обучения; 
-
 
лаборатория “Проблем развития современной казахской школы”;  
-
 
лаборатория  “Самопознания”,  способствующая  будущему  педагогу 
овладеть  технологией  самопознания,  самоуправления,  самовоспитания, 
самореализации; 
-
 
НИИ  социальных  и  гендерных  исследований,  результаты  исследования 
которых  внедряются  в  учебный  процесс  института  в  форме  спецкурса 
“Основы гендерного образования”; 
-
 
Центр фундаментальных исследований; 
-
 
Малая  академия  наук,  в  целях  приобщения  студентов  к  научной 
деятельности;  
-
 
педагогический отряд студентов; 
-
 
Школа вожатых; 
-
 
Школа кураторов; 
-
 
учитывая специфику вуза, разработан спецкурс “Қазақ Аруы”, («Казахская 
леди»)  целью  которого  является  воспитание  интеллигентной  девушки: 
будущего  педагога,  будущей  матери,  будущей  супруги,  будущего 
общественного деятеля – патриота страны; 
-
 
ресурсный  центр:  библиотека,  типография,  издание  институтского 
сборника «Вестник ЖенПИ»; 
-
 
УМО  по  разработке  стандартов  образовательных  программ  по  9 
специальностям. 
-
 
диссертационные советы по защите диссертаций (для подготовки научно-
педагогических кадров высшей квалификации).  
Нелишне будет отметить уникальность диссертационного совета К 14.61.09, 
в  котором  защищаются  кандидатские  диссертации  по  4  педагогическим 
специальностям: 13.00.01 – общая педагогика, история педагогики и образования, 
этнопедагогика;  13.00.02  –  теория  и  методика  обучения  и  воспитания  (музыка  в 
системе начального, среднего и высшего образования); 13.00.03 – коррекционная 
педагогика  (сурдопедагогика  и  тифлопедагогика,  олигофренопедагогика  и 

10
 
Вестник Казахского государственного женского педагогического института №4 2006 
 
логопедия);  13.00.07  –  теория  и  методика  дошкольного  образования.  Следует 
подчеркнуть,  что  по  трем  последним  шифрам  защита  возможна  только  в  нашем 
совете. 
Весь  указанный  комплекс  наряду  с  реализуемыми  образовательными 
программами ориентирован на подготовку Учителя новой формации, который по 
праву будет определять будущее страны, будущее нашей нации.   
Вместе  с  тем,  реализация  поставленных  задач  перед  системой 
профессионального  педагогического  образования,  требует  адекватного  разреше-
ния следующих проблем: 
-
 
до  настоящего  времени  не  отработаны  механизмы  совершенствования 
кредитной системы обучения; 
-
 
несмотря  на  то,  что  двухуревневая  система  подготовки  педагогических 
кадров  в  стране  уже  действует,  в  обществе  нет  однозначного  понимания 
статуса “бакалавра”, что затрудняет проблему его трудоустройства; 
-
 
решение  проблем  поднятия  престижа  учителя  в  обществе  сопряжено  с 
разрешением  прежде  всего  его  социальных  нужд,  чего  можно  было  бы 
добиться принятием в стране специальных подзаконных актов. 
Эффективное  решение  этих  задач  определяется  высоким  уровнем 
профессионального  образования,  общей  культурой  и  эрудицией  педагога,  его 
опытом,  индивидуальностью,  творческим  отношением  к  собственному  опыту  и 
опыту  других  –  всем  тем,  что  стоит  за  профессиональной  компетентностью  и 
определяет учителя-мастера. Конечно, выпускник высшей педагогической школы 
еще не является учителем-мастером. Таковым ему предстоит стать. И вуз, в этом 
его  ценность,  создает  необходимые  предпосылки  для  личностного  самоопре-
деления и становления профессионально компетентного педагога. 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы  №4, 2006         11 
 
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖӘНЕ БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ 
 
 
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРҒА ОҚУЛЫҚ ЖАЗУДЫҢ 
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ 
Аймағамбетова Қ.А (Алматы қ.,  ҚазМемҚызПИ) 
 
Қазақстан  Республикасының  Орта  білімді  дамыту  тұжырымдамасы  білім 
берудегі орын алып отырған дағдарысты талдай келіп, "Шынайы демократияның 
болмауы  жҽне  мемлекеттің  біртұтас  білім  беру  саясаты  салдарынан  Қазақстанда 
жаппай  масылдық  психология  етек  алды.  Сол  себепті  мұғалімдер  ғана  емес, 
ғалым  педагогтар  да  тҿл  оқулықтар  мен  оқу  ҽдістемелік  құралдар  жасаудан 
ҿздерінен-ҿзі  шеттеп  қалды"  -  деп  кҿрсетеді.  Шынында  да    осы  кезеңге  дейін 
қазақ  мектептерінде  негізгі  пҽндерден  кҿбіне  аударма  түріндегі  оқулықтар 
қолданылып келді.  
1997  жылдан  бастап    жаңа  талап,  жаңа  міндетке  орай  1-4-сыныптарға 
арналған жаңа оқулықтар жарық кҿре бастады. Мҽселен, дүниетану оқулықтарын 
Республикада  бұрыннан  оқу  -  ҽдістемелік  мҽселелермен  шұғылданып  жүрген 
ғалым-ҽдіскерлер:  Қ.Аймағамбетова,  Ҽ.Бірмағамбетов,  К.Жүнісова,  Н.Нұрах-
метов, З.Ф.Олейник т.б. жазды.  
Осы  кезге  дейін  ТМД  кҿлемінде  мектеп  оқулықтарының  мазмұны  мен 
құрылысына  байланысты  кҿптеген  зерттеулер  жүргізілді.  Соның  ішінде  
оқулықтардың  білімдік,  тҽрбиелік,  дамытушылық,  практикалық  мазмұнына 
байланысты  мҽселелермен  айналысқан  авторлар    қатарында:  Д.Д.Зуев, 
К.Сосницкий,  Г.М.Донской,  В.А.Онищук,  К.Ф.Зайцева,  И.Д.Зверевтерді  атауға 
болады.  Оқулықтардың  теориялық,  тҽрбиелік  мазмұны  мен  оның  құрылысы 
жайындағы  пікір  таластары    1974  жылдан  бастап  жинақталып,  жыл  сайын 
“Проблемы  школьного  учебника”  деген  атпен  (1974-1990  жылдар)  жарық  кҿріп 
отырды.  В.Г.Бейлисонның  1986  жылы  жарияланған  “Арсенал  образования”
 
атты 
еңбегінде  оқулықтағы  оқу  материалының  құрамына  біріншіден  ұғым,  екіншіден 
деректер,  үшіншіден  белгіленген  ҽрекеттер  (деректер  мен  ұғымдарды  меңгеру 
үшін)  енетіндігін  кҿрсетеді.    Осы  үшеуінің  оқулықтағы  ара  қатысын  айқындау 
арқылы  оқулықты  білім  берудің  кҿзіне  айналдыруға  болатындығын  дҽлелдейді. 
Ұғым,  дерек  жҽне  белгіленетін  әрекеттер  ҽр  пҽннің  мазмұнына  байланысты 
белгілі бір жүйелілікпен беріледі. Мектеп оқулықтарының жазылуы жайында  сҿз 
еткенде оқулықтағы материалды беру жүйелілігіне байланысты  мҽселеге соқпай 
кететін авторлар кемде - кем.  
Н.Сосницкий  оқулықтағы  оқу  материалдарының    берілуін  бірнеше  жүйеге 
бҿледі.  Олар  тізбекті,  сызықты,  сатылық,  мақсатты  жҽне  қоршаған  ортаға 
байланысты  жүйелілік  т.б.  Осылардың  ішінен  тізбекті  немесе  сызықты 
жүйелілікте берілетін материалдар үнемі бірізділікпен алға қарай жылжи дамып, 
бір бағытта, бірінен біріне ҿтіп отыруға тиіс. Мұндай тура тартатын тізбектің бір 
бҿлігін  алып  тастасаң,  арасы  үзіледі.  Сондықтан  да  оның  ҽр  бҿлімін есте  сақтай 
отырып,  келесі  жаңа  бҿліммен  міндетті  түрде  байланыстыра  оқыту  талабы 
туындайды.  Мұндайда  тізбек  ішінен  материалдың  негізгі  түйінін  тауып,  басқа 
ұғымдарын  осыған  бағындыра  білу  керек.  Бұл  бастауыш  сынып  оқушыларының 
жас ерекшеліктеріне сай келе бермейді. Себебі, психологтардың пікірі бойынша - 
бастауыш  сынып  оқушыларының  есте  сақтау  кҿлемі  тар,  аумағы  шағын. 
Сондықтан,  тізбектің  бір  бҿлімін  ұмытса,  басқа  бҿлімдерін  меңгеру  қиынға 

12
 
Вестник Казахского государственного женского педагогического института №4 2006 
 
түспек. 
Сатылық  жүйелілік  кейде    психологиялық  жүйелілік  деп  те  аталады.  Бұл 
жүйелілік  бойынша  материал  оқушылардың  даму  кезеңдеріне  (фазасына)  қарай  
жекелеп,  топтап,  шағындап  берілуге  тиіс.  Мұндай  ҽр  оқушының  жеке 
ерекшелігіне  лайықтап  беруге  біріншіден,  оқулықтың  кҿлемі  кҿтермейді, 
екіншіден, бастауыш сынып оқулығы психологиялық даму деңгейлері бір-бірімен 
шамалас  оқушыларға  арналатын  болғандықтан,  материалды  бҿлшектеп  беруге 
бой ұру қолайлы емес. Ал, оқушылардың жекебас ерекшеліктерін ескере отырып  
оқыту  мұғалімге,  оның  қолданатын    ҽдіс-тҽсілдерінің  түрленуіне,  тиімділігінің 
артуына  тікелей байланысты.  
Бастауыш  сыныптарға  арналған  оқулықтардың  ҿзіне  тҽн  ерекшелігі  бар. 
Соның бірі- бастауыш сынып дүниетану оқулығына енетін материалдарды беруде  
қоршаған  ортаға  байланысты  жүйелілік  жақын  келеді.  Қоршаған  ортаға 
байланысты жүйелілікте оқушылардың оқу ҽрекеті тек логикалық операцияларды 
орындауға ғана бағытталып қоймай, оның эмоциялық жағы  басым болмақ.  
ХХ-ғасырдың атақты психологтері Л.С.Выготский жҽне И.А.Васильева адам 
күшінің ең құдіреттісі эмоция екенін айтады. Сезім,эмоция адамның ішкі дүниесін 
тез арада баурап алып, сол арқылы қабылданған затқа, немесе құбылысқа қызығу, 
қуану,  не  ҿкіну,  алаңдау  т.б.  ҽрекеттер  пайда  болып  сыртқа  шығады  дейді. 
Зерттеуші  психологтардың  айтуына  қарағанда  адамның  ми  клеткасының  90 
пайызы  эмоциялық  қызмет  атқарады  екен.  Сондықтан,    оқушылардың  қоршаған 
ортаға  байланысты  материалдарды  меңгеруі  үшін  олардың  нақты  қабылдауына 
мүмкіндік  беретін  заттар  мен  құбылыстарды    ҿздері  бақылап  тікелей  қатыса 
отырып, сезінуіне жағдай жасайтындай жүйелілікпен беру қарастырылады. 
 Материалды  қоршаған  орта  жүйелілігімен  беру  оқушылар  сезіміне,  нақты 
қабылдауына,  олардың  эмоциялық  кҿңіл  күйіне  ҽсер  ететеді.  Мұндай  жүйелілік 
бойынша  оқыту  оқушылардың  ҿмір  тҽжірибесіне,  бақылауларына  сүйенуге 
қолайлы  болатындай  қоршаған  орта  нысандарына  негізделеді,  осының 
нҽтижесінде оқушылар түрлі оқу ҽрекеттерін ҿздігінен орындайды.  
Бастауыш  сынып  оқулығында  берілетін  материалдарды  үнемі  бір  ғана 
жүйелілікпен  орналастыру  мүмкін  емес.  Сондықтан,  оқулықтағы  материал 
мазмұны  спираль  тҽрізді  қайталана  отырып  кеңиді.  Сондай-ақ,  оқулыққа  енген 
материалдар  қоршаған  ортаға  байланысты  жүйелілікпен  қоса  кейде  сызықтық, 
сатылық жҽне мақсаттық, жүйеліліктерді аралас қолдана отырып та  беріледі.  
Мақсаттық  жүйелілікті  қолданғанда  материалдың  ғылыми  мазмұнымен 
қатар оның практикалық мҽні ескеріледі. Л.В.Вахидов “Оқушыларға үнемі дайын 
ақпараттарды  берумен  шектеліп  отырмыз.  Сондықтан  олар  дайын  күйіндегі 
материалды  артық  күш  жұмсап,  талдап,  ой  қорытып  жатпай-ақ  тыңдап,  ең 
қолайлы  жағдайда  кҿрнектіліктерді  қарап  қабылдаумен  шектеледі”  -  деген  пікір 
айтады.  Біздің  пікірімізше,  оқулықтарға  хабарлар  жиынтығы  емес,  ғылымда 
айқындалған,  ғалымдар  талқысынан  ҿтіп,  қоғам  дамуында  қолданылып  келген 
жҽне болашақта үлкен ғылымды меңгеруге жол ашатын материалдар енуге тиіс. 
Сол  материалдарды  меңгеруде  оқушылардың  оқу  ҽрекеттерін  дұрыс 
ұйымдастырып,  сезімдеріне  ҽсер  ететіндей  дҽрежеге  кҿтеру,  ғылыми  тұрғыда 
қабылдауға  жағдай  жасау,  олардың  есінде  сақтау  процесін  күшейту  мұғалімінің 
шеберлігіне байланысты.  
Оқушының қабылдауы негізінде оның психологиясына жан-жақты ҽсер етіп, 
ойлау,  ой  қорыту  процестеріне    материал  жүйесінің  тиімділігі  қандай  ҽсер  етсе, 
оны  оқытуды  ұйымдастыра  білуден  оқушылар  ҽрекетінің  тиімділігі  туады.  Осы 
тұрғыдан  алғанда  дүниетану  оқулығындағы  материалдардың  берілуіне  мақсатты 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы  №4, 2006         13 
 
жүйеліліктің  де  қолданылуы  орынды.  Оқулыққа  енген  материалдардың 
мазмұнының сапасы оның жүйелілігіне тікелей байланысты. Материалды жүйелі 
беру  арқылы  берілетін  білім  жүйелілігін  де  қамтамасыз  етеді.  Жүйесіз 
қабылданған  білімді,  К.Д.Ушинский  айтқандай-ақ,  керек  кезде  тауып,  ҿмірде 
қолдану да қиынға түспек. 
Оқулық  қай  заманда  да,  сол  тұстағы  ғылым  жетістіктерін,  мҽдениет  жҽне 
ҽдебиет  деңгейі  мен  халқының  салт-дҽстүрін  оқушыларға  жеткізетін,  білім 
беретін  негізгі  құрал  болып  табылады.  Білім  негіздері  ұрпақтан-ұрпаққа 
оқулықтар  арқылы  беріліп  келеді.  Оқулыққа  нақтыланған,  айқындалған,  қоғам 
талабына сай зерттеу талқысынан ҿтіп, ғылымға айналған шындықтар ғана енеді. 
Оқулыққа  енетін  материалдар  ғылыми  шындық  болғандықтан,    мұны  меңгеру 
үстінде оқушылардың зерттеушілік ҽрекеттерінің басым болуына жағдай туады. 
Д.Д.Зуев  оқулыққа  байланысты  басты  идеологиялық,  психологиялық, 
логикалық, 
лингвистикалық, 
ҽдістемелік, 
дидактикалық, 
эстетикалық, 
полиграфиялық,  экономикалық  талаптар  қойып,  оларды  кең  кҿлемді  принцип-
критерийлері  ретінде  ұсынды.  Республикамызда  оқулық  жайында  еңбек  жазып, 
оны  зерттеу  кҿздеріне  айналдырған  ғалымдар  да  баршылық.  Олардың  қатарына 
А.Қ.Құсайынов, Ҽ.Асылов, К.Н.Мамырова  т.б. атауға болады.  
"Дүниетану"  пҽні бойынша бастауыш сыныпта оқушыларға білім беруде ең 
негізгі  құрал  оқулық  екенін  ескере  отырып,  оқулықта  берілген  материалдардың 
оқушылардың  дүниетанымын  дамытуға  ғылыми  түсінігін  қалыптастыруға, 
тҽрбиелік жҽне дамытушылық жақтарын күшейтуге баса кҿңіл бҿлінеді.  
Бастауыш  сыныптан  бастап  түрлі  атауларды,  деректерді,  табиғат 
заңдылықтарын,  оның  құбылыстарын  теориялық  тұрғыдан  ұғындырып,  білімді 
меңгерудің  ҽдіснамалық    жолдарын  бала  бойына  сіңіру  оқулықтағы  материалды 
меңгеру  негізінде  жүзеге  асады.  Дүниетану  оқушыларға  адам,  табиғат,  қоғам 
жайында  білім  бере  отырып  олардың  арасындағы  байланысты  ғылыми  тұрғыда 
ұғындырады.  Бастауыш  сыныптың  ҿзінде-ақ  оқушылар  заттар  мен  құбылыстар 
арасындағы байланыстарды бақылап түсіне бастайды.  
     А.В.Усова  ғылыми  ұғымды  қалыптастыру  жолдары  туралы  пікірінде 
білім  беретін  ғылым  салалары  оқушыларға  ғылыми  деректерді,  түсініктерді, 
заңдарды  міндетті  түрде  меңгерту  арқылы  ҽр  ғылымның  теориясынан  оларды 
хабардар  етуге  тиістігін  айтады.  Яғни,  ғылыми  түсінікке  негіздеу  оқулықтар 
мазмұнының басты міндеті.  
“Адамзаттың,  қоғамның  пайда  болып,  қалыптасуы  қоршаған  табиғи 
ортаның,  қажетті  алғы  шарттардың,  жағдайлардың  болуына  байланысты      екені  
белгілі”  -  дейді  белгілі  философ Д.Кішібеков. Басқаша айтсақ, адам тіршілігінің 
кҿзі  -  табиғат.  Осы  табиғат  заттарын  танып-білу  арқылы  адам  оған  ҽсер  етеді. 
Мұндай жетістікке олар бақылау жүргізу, ой қорыту арқылы, ғылыми зерттеулер 
жүргізу нҽтижесінде жетеді.  
Қазақ  мектептеріне  арналған  оқулық  тілінің  ҽдеби  ерекшеліктерімен  (ана 
тілінде,  тартымдылығы,  түсініктілігі,  кҿркемділігі,  эмоциялығы,  т.б.)  қатар 
ұғымның ғылыми тілде берілуі үлкен ізденісті керек етеді. Бірақ осы кезге дейін 
республикада  бастауыш  сынып  оқушыларына  арналған  оқулықтар  тілі  жайында, 
жалпы оқулықтар жазудың тілдік мағынасы тұрғысында зерттелген еңбек жоқтың 
қасы.  
Дүниетану  оқулығының  тақырыптары  жеңіл  түрде  берілгенмен,  ғылыми 
тілді  қолдануды  керек  етеді.  Осы  тұста  Ұлттық  ғылым  академиясының 
корреспондент-мүшесі  С.М.Исаевтың  “Оқулық  қалай  жазылады”  деген 
мақаласына жүгінеміз. Автордың пікірінше оқулық үш түрлі деңгейдегі адамдарға 

14
 
Вестник Казахского государственного женского педагогического института №4 2006 
 
(оқушы, мұғалім, ата-ана) арналады.  
Оқулық  жазғанда  оқушының  ҽлеуметтік  тұлға  ретінде  дамуына  мүмкіндік 
беретін,  ҿздігінен  ізденуіне  жол  ашатын,  ой  елегінен  ҿткізуге  жағдай  жасайтын 
материалдарды қамту мҽселелері кҿзделеді. Психолог М.М.Мұқанов “Оқыту - бұл 
білім беру жҽне білімді тиісті жағдайда қолдануға үйрету” - дейді.  
Бастауыш  сынып  оқулығына  ғылыми  деректерді  енгізумен  қатар  олардың 
мҽтін ретінде берілу, яғни, баяндалуын ҽр түрлі деңгейде (ҽңгіме, деректі баяндау, 
ғылыми  мақала,  тапсырмалар,  ескертпелер  т.б.)  жүзеге  асыру  жағы 
қарастырылады.  
Оқулықтағы материалдардың оқушылардың ой операциясына түрткі болуы 
қажетті  жағдай.  Берілген  ғылыми  ұғымды  оқушылар  ой  толғау  барысында  ғана 
меңгере алады. Оқыған материалдарды меңгеру үшін талдау, топтау, салыстыру, 
нақтылау, абстракциялау т.б. арқылы ой елегінен ҿткізу керектіктен, мазмұнның 
соған  лайықты  болу  жағы  қарастырылды,  сҿйтіп,  ойлау  процесін  туғызу, 
оқулықтағы мҽтін мазмұнымен байланысты екендігі ескеріледі.  
Оқушыларға  берілетін  білім    үнемі  біртіндеп  тереңдеп,  мазмұны  жағынан 
бір-бірімен  сабақтастықта  үзілмей  беріле    отырып,  кҿлемі  кеңейіп,  мазмұны 
тереңдей  түседі.  
Оқулықта    берілетін  түрлі  суреттер,  сұрақтар  мен  тапсырмалар,  сызбалар, 
яғни,  оқулықтың  ҽдістемелік  аппараттары  тартымды  жҽне  жеткілікті  болған 
жағдайда  ғана  тақырып  мазмұны  сол  пҽннің  мақсатын  аша  алады.  Оқулықта 
берілетҽін  сұрақтар  мен  тапсырмалар  бірнеше  деңгейде  қарастырылады  да, 
оқушылардың  ойлануына,  ой  тұжырымдауына,  ҿткен  материалдар  мен  жаңаны 
байланыстыруына,  қоршаған  ортаға  күнделікті  бақылау  жүргізуіне,  бақылау 
нҽтижелерін қортындылауына, тҽжірибелер, шығармашылық ҽрекеттер жасауына 
осылардың нҽтижесінде мҽтінді саналы меңгеруіне  жағдай жасайды. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
  Мақалада  осы  кезге  дейінгі  оқулық  жазуға  байланысты  жүргізілген 
Отандық  жҽне  шетелдік  ғалым-педагогтардың  зерттеулеріне  талдау  жасай 
отырып,  «Дүниетану»  пҽнінің  негізінде  бастауыш  сыныптарға  оқулық  жазудың 
теориялық жҽне ҽдістемелік мҽселелері қарастырылған. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  на  основе  анализа  исследовательских    работ  отечественных  и 
зарубежных    ученых  –  педагогов,  авторов  учебников    раскрываются 
теоретические и методические основы  написания  учебника на примере учебника 
«Познание мира» для начальной школы.