АхметБайтұрсынов (1872–1938)

әліппесі. 11. «Әліппе астар». Әліппеге методикалық нұсқау; 12. 
«Қырық мысал» - Крылов мысалдары аудармасының жинағы; 13. 
«Маса» - төл тума және аудармалар жинағы; 14. «Оқу құрал» 
(хрестоматиялық нұсқалық) деген еңбектері көрсетілген. 
А.Байтұрсынов әдебиеттану саласында да ұланғайыр еңбек етті. 
1923 жылы «Ер Сайын» жырын, 1926 жылы «23 жоқтау» атты 
жинақты Мәскеуден шығарып, алғы сөз жазып, түсініктемелер берді. 
Ал әдебиетке қатысты келелі ой-пікірлерінің бастау көзі – 1913 
жылғы «Қазақ» газетінде жарияланған «Қазақтың бас ақыны» деген 
мақаласы болып табылады. Бұл ұлы Абай шығармашылығы туралы 
жазылған алғашқы ғылыми мақала еді.
А.Байтұрсыновтың қазақ әдебиеттану ғылымына қосқан аса зор 
үлесі – 1926 жылы басылып шыққан «Әдебиеттанытқыш» атты әйгілі 
еңбегі. Ахметтің осы кітапта тұңғыш рет қазақ тілінде түзген 
анықтамалар мен терминдері уақыт өтсе де өз құнын жойған емес. 
Ахмет Байтұрсыновты үлкен ақын ретінде танытатын екі жинағы 
бар. Оның бірі – 1909 жылы Петербургте жарық көрген «Қырық 
мысал» - мысал аудармалары. Екіншісі – 1911 жылы Орынборда 
жарық көрген «Маса» атты өлеңдер жинағы.
Ахмет Байтұрсынов шығармаларының үлкен саласының бірі – 
поэзия. Бұл – негізінен замана талабы, уақыт сұранымынан туындаған 
шығармашылық ізденіс жемісі. Орыстың атақты мысалшысы 
И.А.Крылов шығармашылығына айрықша назар аударған ақын, оның 
көптеген шығармаларынан өз қажеттілігін тауып, «Қырық мысал» 
деген атпен аудармаларын 1909 жылы Петерборда бастырып шығарды. 
Осы тұрғыдан алғанда, «Қырық мысал» жинағындағы 
аудармалардың «Аққу, Шортан һәм Шаян» мысалымен ашылуы Ахмет 
үшін белгілі бір мақсаткерлікті танытардай. Ол осы мысал арқылы сол 
кездегі қазақ өміріндегі ең бір келеңсіз жайды – ел бірлігінің жоқ 
екендігін аса бір күрделі мәселе ретінде көтерген.
«Қырық мысалдың» үлкен тобы адамдардың бойындағы көре 
алмаушылық, іштарлық, күншілдік туралы мәселелерге арналған. 
Бұларды зер сала отырып оқығанда, өз халқын осынау жаман 

қасиеттерден арылтуды арман етіп, мақсат тұтқан азаматтың жан 
толғанысын, үздіксіз ұмтылысын айқын сезінеміз. Мұндай мысалдарға 
«Жүргіншілер мен иттер», «Маймыл», «Үлес», «Ағаш», «Өгіз бен 
Бақа», т.б. жатады. «Жүргіншілер мен иттер» мысалында күншілердің 
сөзіне, іс-әрекетіне бола кібіртектемей, ілгері басуды уағыздайды. 
Ахаң бұл мысалды сол түпнұсқадан ауытқытпай аударған. Мысалдағы 
оқиға мазмұны түгелдей сақталып, ғибратты тұжырымы да Крыловпен 
ұштасып жатады.
Ахмет қазақ өміріне қатысты ділгір де дертті мәселелерге келгенде 
өзіндік ой ұстанып, негізгі сюжеттік желіні дамытып немесе 
жаңғыртып, өз заманына сай мысалдың өткірлігін арттыра түсуді 
мақсат ететінін аңғару қиын емес. Ал жеке адамдар арасындағы 
әртүрлі жағдайларға, адам бойындағы жаман әдеттерді көрсетіп, одан 
арылуға уағыздауда ұлы мысалшы салған даңғыл жолдан 
ауытқымайды. Өйткені ол жаман әдеттер адамның ұлтына, қоғамдық 
қатынастарға тәуелді емес. 
Ахметтің сол кезде алдына қойған екі мақсаты болды. Біріншісі - 
әлі де болса, қараңғылықтың «қалың ұйқысында» мүлгіген өз халқына 
ой тастап, білімге ұмтылдыруды, артта қалу себебін ашып, оның басты 
кесапаттарын көрсетуді мақсат етеді. Сондықтан ол қазақтың 
ұғымына, тыныс – тіршілігіне сай көркемдігі басым, ғибраты мол 
мысал үлгілерін таңдады. 
Ахмет Байтұрсыновтың алдына қойған екінші мақсаты – халықты 
қоғамдық-әлеуметтік көкейтесті мәселерді танып білуге үндей отырып, 
азаттықтың ақ жолын аңғарту, бостандыққа ұмтылуға жөн сілтеу. 
«Қырық мысалдағы» бұл астарлы мағынаны кезінде өз замандастары 
да жіті аңғарған. «Қырық мысал» қалың қазақ жұртының алғаш естіген 
төңкеріс рухындағы сөзі еді», - дейді М.Әуезов. Осы тұрғыдан алғанда 
Ахмет Крыловтың екінші және үшінші топтағы қоғамдық-саяси 
сипаттағы мәселерді көтерген мысалдарына айрықша мән бергенін 
байқау қиын емес. 
«Қырық мысал» жинағы үш рет басылып жарық көрді. Алғаш 1909 
жылы Петербург қаласында, 1913 жылы Орынборда, 1922 жылы 

Қазанда басылып шықты. 
«Қырық мысалдағы» шығармаларды 
тақырыбы жағынан үлкен екі топқа бөлуге болады. Олардың бір тобы 
оқу-білімге, адамдық-адалдыққа үндеу, еңбекқорлыққа тәрбиелеу, 
адамдық, азаматтық қасиеттерді сақтау, елді ынтымақ-бірлікке 
шақыруға негізделсе, келесі тобы елдің елдігін сақтау, езгіде қалған 
елді азаттыққа, бостандық жолында күресуге үндеу болып келеді.
Ахметтің мысалшы ретіндегі ерекшелігінің ең басты қасиеті – 
төл туынды жасай білгендігінде. А. Байтұрсынов Крылов 
мысалындағы сюжеттік желіні өз уақытына үйлестіріп, қазақ 
халқының тағдырындағы ділгір мәселені көтеруге пайдаланып, "негізгі 
түпнұсқаға ойластырып, көркем ойға ой қосып, суретке сурет қосып, 
пікірді ұштап" (Р.Нұрғалиев) таза қазақи төл туынды жасаған.
А. Байтұрсынов өз өлеңдерінде өнер-білімнің құдіретіне табынуға, 
олардын қадір-қасиетін атақ пен шен, мансап пен байлық көзіне 
айналдырмауға үндеп, Абай тағылымын әрі қарай жалғастырды. Абай 
дәстүрін ұстанған Ахмет өз өлеңдерінде қараңғылық құшағында 
мүлгіген халқына: "Аш көзінді оянып" деп қозғау салып, ұран 
көтереді. 
А. Байтұрсынов өлеңдеріндегі ағартушылық сипаттың өзіне 
дейінгі ақындардан өзгешелігі бар. Ол өнер-білімді халықтың 
санасын оятып, өзгенің езгісіндегі тұрмысының себеп-салдарына 
көз салдырар бостандыққа ұмтылудың нұрлы сәулесі деп 
санайды. Бостандық ұғымы бұрынғы поэзияда басты ой нысанасы 
болып көрінбесе, Ахмет өлеңдерінде ол негізгі тақырып, өлеңге өзек 
болар ойдың "темір қазығы" іспеттес. Абай, Ыбырай туған халқының 
тағдырына күйзеліп, өркениетте озық кеткен өзге халықтармен иық 
тірестіруді, "тіл ұстартып, өнер шашпақтан" іздесе, Ахмет оны 
бостандық үшін күреспен байланыстырады. Оның өзіне дейінгі саңлақ 
ақындардан бір қадам ілгері басқандығы да, поэзиясының 
салмақтылығы мен құдіреті де осында. Ахаңның "Досыма хат", 
"Жиған-терген", "Анама хат", "Жауға түскен жан сөзі", "Жауап 
хаттан", т.б. өлендерінің тегеурінді қуаты осы бір ұқтырар ой 
аңғарында жатыр. 

"Маса" жинағына енген өлеңдерден, әсіресе, кейінгі 
басылымдарына енген өлеңдерінен төңкерісшіл рух, 1905-1907 
жылдардағы толқулардан қанаттанған тасқын күштің серпілісі ұшқын 
шашады. 
Ұлы Абайдан тәлім алып, өлең құдіреті арқылы халыққа ой салып, саналы 
іс-әрекетке, күреске үндеу – Ахмет поэзиясы әкелген жаңа арна. Сондықтан 
да қазақ поэзиясында Ахаң салған жаңа бағыт – ұлттық бірлік пен ұлттық 
азат-тықты жырлау, бостандықтың биігіне алып шығар жолды көрсетіп, жөн 
сілтеу 
Қорыта айтқанда, Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы XX 
ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес 
болып қала бермек. Ол қазақ әдебиетіндегі нағыз ұлт-азатшыл 
поэзияның негізін қалап, қазақ поэзиясына азаттыққа ұмтылған 
азаматтық жыр үлгісін алып келді.

жүктеу/скачать 3,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: