ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі
жүктеу/скачать 22,83 Mb. Pdf көрінісі
|
| оүзглг мпырын, ЯҰй
ҲңіЯдің масеЯиалдъҕ және Ятфани мәдениесі рол кез үчін Ҳсе жоғаЯъ болғанън еЯекче асап кҲЯрессі. ҔазіЯгі Ҕазаҕрсан сеЯЯисоЯиьрънда әтелгі сапсъҕ ҕоғамдаЯдъң ҕалъпсартъна евЯопалъҕсаЯға “ғҰндаЯ” деген аспен мәлім кҲчпелі сайпалаЯ біЯлерсігінің ъҕпалъ да күчсі болдъ. Біздің заманъмъздъң біЯінчі ғаръЯънда ғҰндаЯ АЯал сеңізі мен Карпий маңъна чъғъп, ондағъ аландаЯ мен аралаЯдъ басърҕа ҕаЯай ъғър - съЯъп жібеЯді. КейініЯек олаЯ Цъғър және ОЯсалъҕ ЕвЯопаға баръп кіЯді. РҲйсіп, “фалъҕсаЯдъң Ұлъ ҕонър атдаЯтъ” Ҕазаҕрсаннъң, ОЯса және Алдъңғъ Азиьнъң, рондай - аҕ ЕвЯопанъң асникалъҕ және раьри каЯсарън едәтіЯ дәЯежеде ҲзгеЯссі. Ҕазаҕрсан сеЯЯисоЯиьрънда жеЯгіліксі сҰЯғъндаЯдъң ансЯопологиьлъҕ сипіне монғол сипсер алеменссеЯдің жайълтънъң алғачҕъ күчсі солҕъндаЯънън біЯі және, бәлкім, Ҳлкенің бүкіл сеЯЯисоЯиьрънда сүЯкі сілдеЯінің кеңінен саЯалтъ ғҰндаЯдъң ҕъръмъмен болған чъғър сайпалаЯънъң мигЯахиьръмен байланърсъ болра кеЯек”. 1 ОЯса Азиь мен Ҕазаҕрсан сеЯЯисоЯиьрънда біЯсе - біЯсе пасЯиаЯфалдъ - уеодалдъҕ ҕасънарсаЯ ҕалъпсаръп, ежелгі уеодалдъҕ мемлекессеЯ ҕҰЯъла барсадъ. ОЯсалъҕ Азиьдағъ кҲпсеген сайпалъҕ одаҕсаЯдан біЯігіп пайда болған оръндай ежелгі уеодалдъҕ мемлекессеЯдің біЯі С ү Я і к ҕ а ғ а н д ъ ғ ъ (552—745 жълдаЯ) еді. БҰл ҕағандъҕҕа енген сайпалаЯ алғачса Алсай мен Жесіртдъң біЯ бҲлігін мекендеді. “СүЯік” деген сеЯмин сҰңғъч Яес 542 жълъ асаладъ. “СүЯік” аснонимі алғачҕъ кезде белгілі біЯ адамнън асасегі чонжаЯ сопсан немере әркеЯи аҕрүйексеЯден чъҕҕанън білдіЯген. КейініЯек бҰл рҲздің ремансикаръ біЯсе - біЯсе Ұлғайъп, билік жүЯгізтчі, үрсемдік естчі, ьғни “пасча” чъҕҕан сайпанъң римволъ болған. БеЯсін келе рол билік естчі сайпаға бағънъчсъ болъп ҕалған сайпалаЯдъ да кеЯчілеЯі сүЯіксеЯ деп асап кескен. СүЯік ҕағандъғънъң әлетмессік, раьри және ҕоғам - 1 Ҕазаҕ РРР саЯифъ. Алмасъ, 1980, 1 - сом, 297 - бес. 24 дъҕ ҲміЯінде әркеЯи ірсеЯ ара маңъздъ оЯън алъп, үлкен Яолы ойнағанъ саЯифсан жаҕръ мәлім. СүЯіксеЯдіх алғачҕъ кҲремдеЯінің біЯі Бтмън ҕаған болдъ, Онъң, билік жүЯгізген кезінде кҲпсеген кҲЯчі елдеЯ сүЯік Ҳкімесіне бағъндъ. Ҕағандъҕсыш оЯдаръ ОЯфон Ҳзенінің (Монғолиь) жоғаЯғъ рағарънда болдъ. Бтмъннъң інірі Ірсемі ҕаған VI ғаръЯдън, оЯса кезінде ОЯса Азиьдағъ аусалиссеЯ мемлекесін күйЯесе жеңді. СүЯік кағандъғънъң сеЯЯисоЯиьръ бҰЯънғъдан да Ұлғайъп, әркеЯи ҕтасъ аЯса сүрсі. БіЯаҕ бҰл Ұзаҕҕа розълған жоҕ. СүЯік аЯирсокЯасиьръ жатлап алған ҲлкелеЯді әЯҕайръръ жеке - жеке бҲліп алъп, деЯбер барҕаЯтға съЯърсъ. Оръдан раьри дағдаЯър стъп, билікке саларҕан ҲзаЯа къЯҕър роғърсаЯ барсалдъ. АҕъЯъ СүЯік ҕағандъғъ біЯ - біЯімен жатларҕан екі ҕағандъҕҕа бҲлініп кессі: БіЯі — Цъғър сүЯік ҕағандъғъ (ОЯсалъҕ Азиь), ал екінчірі — Басър сүЯік ҕағандъғъ (ОЯса Азиь, Жесірт, Цъғър СүЯкірсан). Басър сүЯік ҕағандъғъ ьки ҕағанасъ — сүЯік ҕаған - дъғънъң~негізінде 603 жълъ ҕҰЯълған еЯседегі уеодалдъҕ мемлекес. БҰл ҕағанассъң сеЯЯисоЯиьръ Жесірт мен Цъғър СүЯкірсандъ, Сьны - Цанынъң басър бескейі мен ОЯса Азиьнъ алъп жассъ. Ҕағанассъң оЯсалъғъ Цт Ҳзені алҕабъндағъ Ртьб ҕаларъ еді. Ҕағанассъң біЯінчі барчъръ — ҕаған, жоғаЯғъ әміЯчі әЯі әркеЯ баръ болдъ. Басър сүЯік ҕағанасънъң негізін ҕалаған Бтмън ҕағаннъң інірі Ірсемі — ҕаған болдъ. СүЯіксеЯ 558 жълъ аваЯлаЯдъ Басърҕа ъғърсъЯъп, Еділ мен Жайъҕ бойън Ҳзіне ҕаЯасъп алдъ. Білге ҕаған мен онъң інірі Күлсегін оръ Ұлан - ғайъЯ ҕағанассъң сәтелріздігін Сан импеЯиьрънан ҕоЯғат үчін күЯеркен. Кезінде Басър сүЯік ҕағандъғън ҕҰЯаған сүЯлі сайпалаЯ кейіннен ҕазаҕ фалҕънъң ҕҰЯамъна еніп кескені мәлім. Басър сүЯік ҕағандъғънан кейін Жесірт ҲңіЯінде ҕҰЯълған уеодалдъҕ мемлекес — СүЯкеч ҕағадафъ (704—766) ж.) болдъ. Ал бҰдан кейін ҔаЯлҰҕ ҕағанассъ (766—940 ж.) ҲміЯге келді. Ол Жесірт мен—ҔачғаЯдан барсап, УеЯғана мен РъЯдъң оЯса ағъръна дейінгі ҲңіЯге билік жүЯгізді. РъЯдаЯиьнъң оЯса және сҲменгі ағърънда және роған жаҕън жасҕан Басър Ҕазаҕрсан жеЯінде сүЯкі фалъҕсаЯънъң аЯғъ асалаЯънъң біЯі — оғъз сайпалаЯъ біЯлерсігі — Оғысз ме.млекесі 25 (IX —XI ғаръЯ) болдъ. Оғъз мемлекесінің арсанаръ РъЯ бойъндағъ Янгикенс ҕаларъ еді. БҰлаЯ негізінен кҲчпелі сайпалаЯ раналған, рондай - аҕ осъЯъҕчъ оғъздаЯ да болдъ. ОлаЯ РъЯ Ҳзені алҕабъндағъ Рүскенс, Ръғанаҕ, ҔаЯнаҕ риьҕсъ ҕалалаЯдъ мекен ессі. КейініЯек ҕъпчаҕсаЯдъң ҕъръмъна чъдай алмаған оғъздаЯдъң кҲпчілігі Цъғър ЕвЯопа мен Кічі Азиьға ъғъръп кессі. СүЯік мҰрълмандаЯънъң алғачҕъ уеодалдъҕ мемлекесі—ҔаЯафан мемлекесі (940— 1212 ж.) болдъ. ҔаЯафан әтлесі басърънда АмтЯдаЯиь мен РъЯдаЯиьнъң сҲменгі ағърънан барсап, чъғърънда Жесірт мен ҔачҕаЯға дейінгі Ҳлкеде екі ғаръЯ бойъ билік жүЯгізді. Арсанаръ — Баларағүн ҕаларъ. ¥лан - ғайъЯ аймаҕсъ алъп жасҕан ҔаЯафан мемлекесінде акономикалъҕ, әлетмессік және мәдени жағънан едәтіЯ ҲЯлет болдъ. Басър сүЯік ҕағанасъ ъдъЯай барсаған кезде олаЯдан ҕимаҕсаЯ мен ҕъпчаҕсаЯ оҕчатланъп бҲлініп чъҕсъ. ҔъпчаҕсаЯ — еЯсе кезден - аҕ ОЯсалъҕ Азиьнъ мекен ескен кҲне сайпалаЯдъң біЯі екені мәлім. Ҕъпчаҕ ҕоғамъ — еЯседегі уеодалдъҕ мемлекес біЯлерсіп Яесінде ҲміЯге келген. ОлаЯ ЕЯсір Ҳзенінен барсап, ронат Дтнайға дейінгі Ұлан - ғайъЯ кең алҕапсъ мекен ессі. ҔазіЯгі ҕазаҕсаЯдъң аЯғъ асалаЯънъң біЯі раналасън ҕъпчаҕсаЯдъ ЕвЯопада — ҕтмандаЯ;, ал Рорриьда — половехсеЯ деп асаған. Ронъмен, VI—VII ғаръЯлаЯда кҲчпелі және жаЯсълай кҲчпелі ҲміЯ рүЯген ҕаңлълаЯ, ҕаЯлҰҕсаЯ, чігілдеЯ, стфрилеЯ. ьгмалаЯ, оғъздаЯ, ҕимаҕсаЯ, ҕъпчаҕсаЯ, с. б. сайпалаЯ беЯсін келе сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң асникалъҕ ҕҰЯамъна негіз болъп ҕаландъ. жүктеу/скачать 22,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|