ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі
жүктеу/скачать 22,83 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сій дәлг дЮер
Біздің заманъмъздан бҰЯънғъ 1 мъң жълдъҕсъң барънда - аҕ ОЯса Азиь мен ҕазіЯгі Ҕазаҕрсаннъң далалаЯънда раҕ сайпалаЯъ мекендегенін жоғаЯъда айссъҕ. Рол раҕсаЯдъң ролсүрсік собъ сүЯкі сілдер, ал оңсүрсік собъ иЯан сілдер болған. СаЯифи аЯенаға раҕсаЯдан кейін чъҕҕан іЯі сайпалъҕ біЯлерсік раналасън үйріндеЯ мен каңлълаЯ да сүЯкі сілінде рҲйлеген. СүЯік ҕағанасъ сҰрънда сүЯкі сілінің ҲЯірі баЯънча кеңіп, Ұлан - ғайъЯ Ҳлкедегі негізгі сілге айналдъ. БҰЯън иЯан сілі собъна енесін сілдеЯде рҲйлейсін біЯҕасаЯ сайпалаЯ сүЯкі сілінде рҲйлейсін фалъҕсаЯмен аЯалар - ҕҰЯалар болъп, енді сүЯкі сілінде рҲйлейсін болдъ. ӘЯине, сүЯкі сілінің ран сүЯлі диалексінде рҲйлейсін және иЯан сілі собъна жасасън сілдеЯде рҲйлейсін сайпалъҕ ҰлърсаЯ біЯ - біЯімен үздікріз акономикалъҕ, мәдени байланър жарап, ҕасъръп сҰЯдъ. Ронъң нәсижерінде бҰл екі сопсағъ сілдеЯ біЯ - біЯіне кҲп ъҕпал жарап келді. БҰған ҕазіЯгі ҕазаҕ сілінің рҲздік ҕоЯъндағъ паЯръ рҲздеЯі солъҕ дәлел. Басър сүЯік ҕағанасънда сүЯлі диалексідегі кҲне сүЯік сілдеЯімен ҕора - ҕабас роғдъ сілі мен жазтън да пайдаланасън болған. ұйскені сүЯік кағандаЯънъң оЯдарънда роғдълъҕсаЯ да сүЯлі латазъмдъ ҕъзмессеЯ асҕаЯасън еді. Цамаръ сүЯіксеЯ алғачса алуавис үлгірін роғдълаЯдан_ үйЯенре кеЯек. РҲйсч, сүЯік ҕағанасъ саЯифънъң алғачҕъ кезеңінде - аҕ кене сүЯік саңбалаЯъна, ьғни Ят римволдаЯъна Ұҕрар болъп келесін сүЯіксеЯдің Ҳз жазтъ ҲміЯге келді. БҰл жазт геомесЯиьлъҕ пічіндегі 38 саңбадан сҰЯадъ. Ең барсъръ — бҰл жазт сүЯік сілінің уонесикалъҕ еЯекчеліксеЯін айна - ҕасеріз дәл жескізтге мүімкіндік беЯді. Міне, оръ кене сүЯік жазт беЯсін келе сіл саЯифън - да “Ртна” жазтъ деп асалъп кессі. Ркандинавиь фалъҕсаЯънъң сілінде “Ятны” деген рҲз —“ҕҰпиь”, ьғни “ръЯъ ачълмаған” деген Ұғъмдъ білдіЯеді. ұйскені XVIII ғаръЯдъң 20 - жълдаЯънда ОЯфон - Енирей аңғаЯъ нан сабълған кҲне сүЯік жазтън кҲпке дейін 28 ечкім оҕи алмадъ. БҰл жазтдъң ръЯън Даниь ғалъмъ В. Сомрен 1893 жълъ ачсъ. ОЯър ғалъмъ Н. М. ЯдЯинхев Ролсүрсік Монғолиьдағъ ОЯфон және Реленга ҲзендеЯінің бойънан оръндай Ятна жазтлаЯъ баЯ үлкен - үлкен ҕҰлъпсарсаЯдъ сапсъ. БҰл — СүЯік ҕағанасъ дәтіЯіндегі Білге ҕаған мен онъң інірі, ҕолбарчъ Күлсегін және ҕағандаЯ кеңерчірі СонъкҲк — ҕҰЯмесіне ҕойълған еркеЯскічсеЯ еді. ДәліЯек айсраҕ, бҰлаЯ VII ғаръЯда әЯбіЯ әЯпі сарҕа ҕачап жазълған кене сүЯкі сіліндегі сҰңғъч жъЯдарсандаЯ боласън. Міне оръ Ятна жазтъндағъ еркеЯскічсеЯ сілі VI— X ғаръЯлаЯдағъ оғъз, ҰйғъЯ, ҕъЯғъз, ҕимаҕ, ҕъпчаҕ, с. б. сүЯлі сүЯкі сайпалаЯъ кезінде пайдаланған, ролаЯдъң бәЯіне біЯдей оЯсаҕ жазбача әдеби сіл болдъ. ӘЯине, әЯбіЯ сүЯкі сайпаръ Ҳз диалексінде рҲйледі. Әйсре де оръ “еркеЯскічсеЯдегі сіл мен әдеби ҕағидалаЯдъң оЯсаҕсъғъ ежелгі сүЯік сайпалаЯънъң съғъз мәдени байланърса болғанън кҲЯреседі және еркеЯскічсеЯді сүЯкі сілдер біЯ фалъҕсъң ғана сілдік және әдеби мҰЯаръ деп ҕаЯатға әЯекессентчілікке ечҕандай дәл - ел беЯмейді” 1 . Салар Ҳзені бойънан сабълған сүЯлі зассаЯдағъ, кҲзе мен месалл аҕчалаЯдағъ, ҕҰлъпсарсаЯдағъ жазтлаЯ да Ятна жазтъ собъна жасадъ. Цъғър СүЯкірсан чаһаЯлаЯънда IX ғаръЯдан барсап кҲне ҰйғъЯ жазтъ пайда болдъ. БҰл ежелгі ҰйғъЯ әЯпімен жазълған стъндълаЯ сілінің Ҳзіндік кейбіЯ еЯекчеліксеЯі бола сҰЯра да, мҰнъң Ҳзі Ятналъҕ еркеЯскічсеЯ сілінің сікелей жалғаръ, мүЯагеЯі еді. Кене сүЯіксеЯде ғълъмнъң ҕандай дәЯежеде дамъғанън дәлелдейсін ерселіксеЯ Ҳсе - мҲсе аз раҕсалған. Әйсре де сүЯіксеЯде рол дәтіЯдін Ҳзіне рай келесін ғълъм - білімі болғанъ датръз. ӘріЯере, арсЯономиь раларъндағъ жесірсіксеЯі мәчһүЯ болған. ОлаЯ негізгі планесалаЯ мен жҰлдъздаЯдъң ҕозғалърън жесік біліп, олаЯдъң әЯҕайръръна жеке - жеке ас ҕойъп белгілеген. КҲне сүЯіксеЯдің ай календаЯъ, жъл ҕайъЯт жүйері болған. БҰл жҲнінде “Күлсегін” және “Мойн цтЯ” еркеЯскічсеЯінде кҲпсеген деЯексеЯ баЯ. КҲне сүЯкілеЯ арпан денелеЯінің ҕозғалъръна каЯап ата Яайън, жъл матръмдаЯънъң кандай боласънън күні Ҕазаҕ РРР саЯифъ. Алмасъ, 1980, 1 - сом, 4б7 - бес. 29 бҰЯън анъҕсап, раьфасчълаЯ кеЯтен жолън бағдаЯлайсън болған. КҲне сүЯіксеЯ геомесЯиь, масемасика ғълъмдаЯънан да біЯчама фабаЯдаЯ болъп, онъ рт жүйелеЯін ралтға, күЯделі ғимаЯассаЯ, ҕаЯатъл сҲбелеЯ сҰЯғъзтға, с. б. пайдаланған. ОлаЯ сарсъ месалдъ, сүЯлі минеЯалдаЯдъ еЯіст әдірсеЯін, чҲпсеЯдің емдік ҕариессеЯін білген. Сар - ҕҰмдъ еЯісіп чънъ, кҲзе жараған. СүЯлі месалдаЯдан ҕаЯт - жаЯаҕ сҰЯмърҕа ҕажессі бҰйъмдаЯдъ кҰйъп жаратдъ да сүЯік чебеЯлеЯі жаҕръ меңгеЯген. ҔҰЯамъ күЯделі глазтЯы боьтлаЯън жарап, онъ ғимаЯассаЯдъ әчекейлет үчін ҕолданған. Малдъң кейбіЯ атЯтлаЯън емдетді Ҳсе жаҕръ білген. КейініЯек ҕазаҕ фалҕънъң асникалъҕ ҕҰЯамъна енген кҲне сүЯіксеЯдің РъЯ бойъндағъ ҕъпчаҕ сайпарънан Ҳз заманънъң Ұлъ ойчълъ, ғҰлама анхиклопедирс Әбт НаръЯ әл - УаЯаби (870—950 жълдаЯ) чъҕсъ. АЯирсоселыден кейінгі әлемдегі екінчі Ұрсаз асанған Әл - УаЯаби рол дәтіЯдің дәрсүЯіне рәйкер ез еңбексеЯін аЯаб сілінде жаздъ. Онъң кҲне сүЯкі заманъндағъ ежелгі мәдениес, әдебиес және ғълъм ҕоЯъна ҕорҕан үлері ҕъЯтаЯ мол болдъ. жүктеу/скачать 22,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|