ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі
жүктеу/скачать 22,83 Mb. Pdf көрінісі
|
| САРҔА ЖАЗЫЛҒАН ДАРСАНДАР
(Ртна жазтындағы жәдігеЯліксеЯ) Цамамен VI ғаръЯдъң оЯса кезінде Жесірт, Алсай, ОЯсалъҕ Азиьнъ мекен ескен сүЯлі Ят - сайпалаЯ біЯігіп, СүЯік ҕанағасъ деп асаласън мемлекес ҕҰЯғанъ саЯифсан жаҕръ мәлім. Міне, рол ежелгі сүЯкі дәтіЯінің ҕоғамдъҕ, әдеби мәдени ҲміЯін жъЯ ескен ғажайъп дарсандаЯ баЯ. БҰлаЯ — “Күлсегін”, “Білге ҕаған” және “СонъкҲк” жъЯлаЯъ деп асаладъ. БҰдан 1250 жъл бҰЯън үлкен ҕҰлпъсарсаЯға ҕачап жазълған оръ әдеби еркеЯскічсеЯ идеьлъҕ мазмҰнъ жағънан да, кҲЯкемдік чебеЯлігі сүЯғърънан да күні бүгінге дейін оҕтчърън саңдандъЯъп, самрандъЯъп келеді. Рар, Ятна жазтъндағъ жәдігеЯліксеЯ жанЯъ стЯалъ роңғъ кезге дейін әЯсүЯлі пікіЯлеЯ айсълъп жүЯ. БҰлаЯдъ біЯере пЯозалъҕ чъғаЯма дере, екінчі жолъ поазиьлъҕ стъндъ деп келеді. Ал кейінгі кезде, әріЯере, кҲЯнексі ровес ғалъмъ И. В. Рсеблеванъң “VI— VIII ғаръЯлаЯдағъ сүЯкі поазиьръ” деген еңбегі барълъп чъҕҕаннан 32 кейін Ятна жазтъндағъ әдеби мҰЯалаЯ поазиьлъҕ стъндъ деп санълдъ. “Ронъмен касаЯ дәл Рсеблеванъң Ұғъмъндағъдай, еркеЯскічсегі рҲз біскеннің бәЯін біЯдей ағъл - сегіл Ҳлең детге болмайдъ. Ҕазаҕсъң “Ҕозъ КҲЯпеч — Баьн рҰлт”, “Алпамър”. “Ҕобъландъ” сәЯізді әйгілі жъЯлаЯънда кездересін Ҳлең аЯаръндағъ әлҕирра - сүріндіЯме кеЯкем ҕаЯа рҲздеЯ мҰнда да кездеріп, аЯаларыч осъЯадъ. КҲне сүЯкі авсоЯлаЯъ, Ҳзімізге әбден ҕанъҕ ҕазаҕсъң басъЯлаЯ жъЯлаЯъндағъдай, болачаҕ жоЯъҕсаЯдъ немере Ҳскен оҕиғанъ акъндъҕ сәрілмен, үлкен пауорпен баьндай осъЯъп, ҲздеЯіне елетріз деп ерепсеген рәссеЯді жъЯ аЯарънда каЯа рҲзбен жескізіп се осъЯған. Әдессе мҰндай пЯозалъҕ жолдаЯдъң кеЯкем болтъ чаЯс емер, кеЯірінче сүрініксі болт жағъна бара мән беЯілген. Оръ заңдълъҕсъ Күлсегін, Білге Ҕаған, СонъкҲксеЯге аЯналған үч чъғаЯманъң үчетінде де кездерсіЯеміз. ұз кейіпкеЯін дәЯіпсетде, онъң жойҕън роғърсаЯда кҲЯрескен ерепріз еЯліксеЯін ртЯессетде ран сүЯлі боьтдъ, бейнелет сәрілдеЯін мол пайдалана осъЯъп чабъспен жъЯлаған авсоЯ біЯ рәс пЯозалъҕ баьндатдъ да ҕолданадъ. МҰнъ біз кҲне сүЯкі ғҰламалаЯънъң апикалъҕ мҰЯа жаратдағъ ҕалъпсъ, дәрсүЯлі әдірі ме деп ойлаймъз.” 1 “Күлсегін” жъЯъндағъ мънадай Ҳлең жолдаЯъна назаЯ атдаЯайъҕчъ: Ҕанъң ртдай аҕсъ , Рүйегін, сат боп жассъ. Бек ҰлдаЯъң ҕҰл болдъ. Пәк ҕъздаЯъң кҰҕ болдъ. Сізеліні бүксіЯдік, Барсънъ еңкейссік. Еліміз ҕайса ел болдъ, Фалҕъмъз ҕайса фалъҕ болдъ. Міне, оръ еЯлік пен ездік, роғър пен бейбісчілік, ҕҰлдъҕ пен сәтелріздік жайънда себіЯене солғайсън ғажайъп жъЯ жолдаЯън аҕън бҰдан біЯ мъң екі жүз елт жълдай бҰЯън жазъпсъ. Демек, әЯбіЯ чтмағъ әрем айчъҕ - ҲЯнексеЯге, резім солғанърсаЯъна, жандъ бейнелеЯге солъ бүгінгі ҲЯері биік поазиьнъң ҕайнаЯ - барсатъ. 1 М. Жолдарбеков. Аръл аЯналаЯ. “Жазтчъ” барпаръ, 1986, 40—41 бес. ОЯфон жазба еркеЯскічсеЯінен мъралға келсіЯілген жъЯ жолдаЯъ да оръ кісапсан алънъп осъЯ.— Н. К - 33 сүп самъЯъ кҲне саЯифсъң сҰңғиъҕ сеЯеңінде жасҕанъ ғой. КҲне сүЯік ҕағанасъ дәтіЯінде, дәліЯек айсрак ҮЦ - ғаръЯда әЯбіЯ әЯпі ҕҰлпъсарҕа ҕачап жазълған, әЯбіЯ рҲзі адамнъң жан жүйерін еЯікріз себіЯенсесін. әЯбіЯ чтмағъ арсаЯлап айсълған ой - солғанърсаЯъна солъ, ҕадъм замандаЯдан раҕсалъп, бізге жескен рҲз пасчаръ бүгінгі оҕъЯманъна да әміЯін жүЯгізеді — оған арсесикалъҕ ләззас беЯіп, ой мен резім әлеміне жеселейді. Ҕиъннан ҕиърсъЯъп, айсаЯ рҲзін айчъҕсап, ажаЯлап, ран сүЯлі боьтмен ҕҰбълсъп жескізген ежелгі заман аҕънънъң чебеЯлігіне саңъЯҕап, салансъна сәнсі боларъз. Адамзассъң кҲЯкемдік салғамъ еЯсе замандаЯдан барсап дамъғанън дәлелдейсін ғажайъп кҲЯкем рҲз еркеЯскічсеЯі сек кҲне сүЯкілеЯде ғана емер, Ҳзге фалъҕсаЯда да жиі ҰчъЯайдъ. Мәрелен, ежелгі вавилон елінің “КҲЯмегені жоҕ кірі” деп асаласън басъЯлъҕ поамаръ біздің заманъмъздан бҰЯънғъ екі мъңънчъ жълдаЯ чамарънда жазълъпсъ. БҰл — адамнъң рҰлтлъғъ мен Ұлълъғъ, басъЯлъғъ мен арълдъғъ жайъндағъ гимн детге боладъ. Ал, енді үнді жҰЯсънъң бҰдан да еЯсеЯек жазълған “МафабфаЯаса” деген кҲЯкем стъндъръ адам бойъндағъ аръл ҕариессеЯді жъЯлатға аЯналған. БҰл дарсан он соғъз кісапсан сҰЯадъ, жалпъ кҲлемі екі жүз он сҲЯс мъң жол Ҳлең болъп келеді. Міне, оръндай кҲЯкем рҲз еркеЯскічсеЯі ежелгі сүЯкі фалъҕсаЯънда да аз емер. РолаЯдъң біЯі — ежелгі сүЯкі мемлекесінің кҲЯнексі әркеЯи корбарчъръ Күлсегін (684— 731 жълдаЯ). онъң ағаръ Білге ҕаған (683—734 жълдаЯ) және ҕағаннъң кеңерчірі, аҕългҲй ҕаЯс Сонъ. кек стЯалъ сарҕа ҕачалъп жазълған әдеби жәдігеЯліксеЯ. жүктеу/скачать 22,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|