Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| b] > [m]-
ға көшуі, ауысуы үшін сөздің сол буыны синхрондық деңгейде мұрын жолды дыбыстан басталады: män – «мен», min – «мың» болуы керек, бірақ bäniz – «бет», bejin – «ми» болып тұр. Ал қазіргі қазақ тілінде ескі түркі тіліндегі bojun > mojyn болып өзгерген. Түрікмен тілінде [ b] > [m]- ға көшуі үшін түбірде дәл сол дауысты дыбыстан кейін ескі (бұрынғы) мұрын жолды дыбыстың рефлексі men (мен), meniz – бет, maj (ban) болуы қажет, бірақ bejni (ми); moger < moner < byjŋuz (мүйіз). Қазіргі қазақ тілінде mujiz (мүйіз) byjŋuz- дан ауысқан болар. Көне түркі тілінің құрылымы түбір тілдердің типіне жақын тұрғандықтан, сондай фонологиялық құрылым моновокалды тілге тән, себебі ол уақытта грамматикалық қатынастар агглютинативтік қосымшалардан емес, әлі грамматикаланбаған, моновокалды морфемалардан тұрған. Осыған орай ғалым-зерттеуші өзінің пікірін де білдірген. « Бір кезде қосымша деген болмай, тілде өңкей түбір сөздер ғана болғандығы байқалады. Қосымша қолданбайтын, өңкей түбір сөз ғана жұмсайтын тілдер осы күнде де бар ». Бұл пікір Құдайберген Жұбановтың салыстырмалы-тарихи әдістерден де хабардар болғандығын растайды және ХІХ ғасырда өмір сүрген Франц Бопптың еңбегімен таныс болғандығын оның мына пікірінен аңғарамыз: « 1816 жылы немістің Франц Бопп деген адамы Европа тілі мен үнді тілінің дыбыстарын салыстырып барып, екеуін бір тіл деп білген. Бұл – европа-үнді тіл іліміне негіз салушы адам ». Бұл жерде айта кететін жайт – тарихи фонетика салыстырмалы-тарихи тіл білімінің фонетикалық құбылыстар тұжырымдамасына сүйене отырып дамығаны белгілі. Оның нәтижелері классикалық фонетикалық заңдылықтардың құбылыстары мен үдерістеріне негізделген. 1818 жылы дат тілшісі Расмуск Раск дыбыс өзгерістерінің құбылыстарын зерттеп, сипаттап берген болатын. Расктың бұл сипаттаған дыбыс құбылыстары кейін дауыссыздардың алға ілгерілеу заңы деп аталды. Ал неміс тілшісі Якоб Гримм герман тілдерінің материалдарына негізделген Расктың дауыссыздардың алға ілгерілеу үрдісі туралы қағидасын дәлелдеген. Құдайберген Жұбанов дыбыс пен әріптің ажыратылуы экспериментті фонетикалық зерттеулерге байланысты болатынын айтқан. Ғалым: « Әрбір 75 жеке дыбыстың қай жерде қандай болып ұшырайтынын анықтау үшін бүгінде ғылым түрлі аппараттар қолданып, эксперимент жолымен мәселенің түйінін шешіп отырады. Бірақ біздің қазақ тілі дыбыстары мұндай эксперимент зерттеу көрген емес », – деп, қазақ тіл білімі тарихында эксперименттік фонетика туралы алғашқы болып пікір қозғады. Рас, ХІХ ғасырдың аяғында пайда болған аспапты фонетиканың алғашқы жетістіктері фонологияның тууына себепші болды. Әртүрлі вариантта іске асырылатын дербес бірлік ретінде фонема деген ұғым сол уақытта пайда болды. Фонеманың мазмұны фонетика жүйесіндегі алатын орны мен атқаратын рөлі басқа тіл элементтеріне қатыстылығымен айқындалатын болды. Тарихи фонетикамен бірге диахрондық фонология да қарқынды дами бастады. Ғалым-тілші ретінде Құдайберген Жұбановты дыбыстардың алғаш рет шығуы, пайда болу мәселелері ерекше қызықтырған. Ғалым бұл турасында: « Әнді дыбыстар бір нәрсені атау үшін, сөйлеу, сөйлесу үшін емес, табиғатқа әсер ету үшін қажет. Біз адам болмастан бұрын да дыбысымыз болған. Ол кезде тіл дыбысын шығарайын дегендіктен емес, қорыққанда, шақырғанда шығарғанбыз. Бұрындағы жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|