Нүрмашева Ф. К а з а Х с т а н р е с п у б л и к а с ы н ы ң а з а м а т т ы қ 1 c ж ү р г І з у к ү к ы ғ ы \. l\l \ I ы /м II а \іч 1,1 ’iiiw

Тартыстык приниишнщ мәні азаматтык пронесли ісгі козгау 
сазысыман баскасынын барлыгыи камтиды және әртүрлі дэлел- 
демелер аркылы өз ісінін растыгына сотты сендіруінен, өз 
мүдделеріи корғай отырып, тараптардын сот алдында тартысу- 
ыман түрады.
А іаматтык сот ісінің барысыида тараптар оз үстанымдарын, 
оны коргаудын тәсілдері мен күралдарын өз беттершше және 
соттан, өзге органдар мен түлғалардан тәуелсіз таіідайды, ягни 
тартыстык кезінде дәлелдеу уакыты тараптарга жүктеледі және 
жалпы ережелер бойьшша соітан дәлеллемелер жинау міңдеті 
алынады.
Тараптардын дәлелденген етп-пмдерімен бірге сот оларға 
дәлелдемелер жинауға және өз күкыктарын жүзеге асыруда істің 
мән-жайларын толыктай және дүрыс шешілуіне кажетті жаг- 
дайларды туғызуға көмектесе алады. Сот іске катысушы түлга- 
ларга олардың күкыктары мен міндеттерін түсіндірумен бірге 
оларға іс жүргізу әрекеттерін жасау не жасамаудын салдарла- 
ры туралы ескертеді. Сот іске және тараптарга манызы бар 
дәлелдеуі тшс мон-жайлардың тізімін аныкзауға, егер де істі 
сараптамасыз шешу мүмкін болмаса, өз бастамасы бойынша 
оларды сараптамага жіберуге күкылы Бул ретте проиестін та- 
раптарына көмектесе отырып, сот барлык тараптарга бірдей әділ, 
тура, тец және күрметпен карауы тшс. Сот өзінін іс жүргізу 
шешімлерін тек зерттеулеріңде тараптардың әркайсынын каты 
суы камтамасыз етілген дәлелдемелерді ғана негізге алады.
Тараптардың теңдік принцип:
(К.Р АІЖ К, 15-бап). Бүл прин- 
циптін мәні проиеске катысушьшарға іс жүргізу заңымен бірдей 
тен занды мүмкіндіктерді бекітуден, өздерінін субъективті 
күкыктарын сактап, коргаудан түрады. Тараптардын іс жүргізу- 
дегі тендік принпипі — бүл экономикалык және күкыктык 
мүмкінаіктеріне карамастан азаматтык күкыктык карым-каты- 
настар субъектілерінін тепе-тендіпне сәйкес тәртіп. Сот ісінде 
тараптардын іс жүрпзушілік күкыктары бірдей және бірлей тен 
іс ж үрпзуш ш к міндеттерді орындайды.
Бүл принциптін мазмуны төмендегшей:
1)сотка жүгінуде талап етуші мен жауап берушінін тепе- 
тендігі. Мысалы, егер де талап етуші арыз беретін болса, онда 
жауап беруші оған карсы талап коя алады. Тапап беруші іс коз- 
ғаған кезде, талап кою арызынын көшірмесі міндетп түрде жа­
уап беруші беріледі.
37

2) сотта өз кұкыктарын корғаудағы тараптардын мүмкін- 
діктері тепе-тең. Мысалы, талап етуші арызынаи бас зартуға, ал 
жауап беруші талаптарды мойындамауға күкылы.
3) Егер де жауап беруші талаптарды мойындап, ад талап 
етуші арызынан бас тарта алатын жағдайда тараптардын бейбіт 
келісім жасауға тең күкыктары бар. Сот шешімдеріне апелля- 
циялык не кассаниялык шағым беруде, сот алдында өпнім жа- 
сауда талап етуші мен жауап берушінін к.үкыктары тен.
Тәуеісіздік принципі
(К.Р А ІЖ К-нін 177-бабының 1-бөлігі). 
Тәуелсіздік приниипі — бүл соттын жеке өзі, делдалсыз тікелей 
іс бойынша дәледдемелерді кабылдау және тек сотта тексерілген 
және зерттелген, алғашкы дерек көздерінен алынған дәлелде- 
мелерге тана сот шешімдерін шытару міндеттерінен түратын істі 
сот жүзінде талкылау. Сонымен бірге дәлелдемелерді зерттеу- 
де күжаттардын куәландырылган көшірмелерін, немесе олар- 
дын үзінділерін пайдалануға заң жүзінде рүксат етіледі. Көшір- 
мелер күмән тудырған жағдайда сот күжаттардын түпнүскала- 
рын сүрауга, сарапшылардын кортындыларын алуға күкылы.
Сот дәлелдемелерді істегі тура, жан-жакты және толыктай 
зерттелген дәлелдемелерге негізделген тікелен өзінін ішкі сенімі 
бойынша багалайтындыктан, КР А ІЖ К-нін 177-бабына сәйкес 
отка істі карау кезінде мынадай міндеттер жеке жүктеледі: 
іс бойынша дәлелдемелерді зерттеу;
— тараптардын, істін өзге катысушыларынын түсж ікте- 
мелерін тындау;
— куәі ерлердш жауаптарын, сарапшылардын, мемлекетпк 
органдар мен жерплікті баскару органдарынын кортындыла- 
рын тыңдау;
іске катысы бар барлык күжаттармен танысу; 
үсынылган заттай дәлелдемелерді карау; 
унтаспаларды тындау, бейнематериалдарды, кино-сурет 
мл.ериалдарын көру;
акпараттарды туғызатын өзге күралдардын материалдары- 
, п кшысу. Кажет болтан жагдаііда іс бойынша дәлелдемелерді 
ргтеу кезінде сот маманнын кенесін және түсініпн тындайды.
!сті карау пронесінде сот төреішсін ауыстырган жаідайда, 
оі гөрешісінін дәлелдемелерді гіроцестін басынан бастап жеке 
табылдауынын және шеімм кабытдаіанга дейінп далелдеме 
іермен жүмыс істеуінін тәуелсіішк приншнн бүзьшатьтдык- 
.
11
’ тшікылауды кайтадан басыиан бастау керек.
38

Сот тащылауының ауьпшалык принцип!.
КР АІЖК-нің 177-ба­
бы 2-бөлігіне сөйкес соттағы істі талкылау ауызша өтеді. Сот 
төрешісі, тараптар, проиестін өзге катысушылары әдетте іс 
жүрпзу әрекегтерііі ауызша жүргізеді. Сот отырысы ауызша 
жүрпзіледі. Бүл жалпы тәртіп сот талкылауын өткізу тәртібін 
ретгейпн заііда (КР АІЖК) нактыланган:
— сотка төрелік етушшш отырысты ауызша ашуы жөне 
карауга тшсті істі хабарлауы КР А1ЖК-нш 180-бабы);
— сот пронесите катысушылардып келу туралы сот хатшы- 
сыныи баяндамасы (КР АІЖК-нш 181-бабы);
— аудармашыга онын міндетгерін түсіндіру (КР АІЖК-нін 
182-бабы);
— сот күрамын хабарлау (КР АІЖК-нің 184-бабы);
— іске катысушы түлгаларға олардын күкыктары мен 
міңдеітерін түсіпдіру (КР АІЖК-нін 185-бабы);
— өтінімдер бойынша түлғалардың пікірлерін тыішау 
(КР АІЖК-шп 186-бабы);
— іске катысушы түлғаларлып істі куәгердін, сарапшының 
немесе маманнын катысуынсыз карау мүмкіндіктері туралы 
шкірлерін тындау (КР АІЖК-нін 188-бабы);
— істі талкылауды кеиінге калдыру туралы келген катысу- 
шыларға сенімхатпен хабарлау (КР АІЖК-нін 189-бабы);
Бірінші сотта, аппеляциялык жөпе кадагалау сатыларында 
іс жүргізу әрекеттерін жүрпзудін ауызша түрі туралы 190—200, 
205-216,232, 351,354,356,398-баптарда және КР АІЖК-нщ өзге 
де баптарыңда айтылган.
Соттардын іске катысушылармен ауызша сөйлесу түрі, олар­
дын өзара жеке сөйлесуі, сот отырысындағы барлык сүрактар 
мен жауаптарды естіп кабылдауы тартыстык приннипінш 
тиімділігін арттырады, сот үшін және істің барысына мүдделі 
адамдарға тараптардын пікірталастарын сенімді етеді, соттың 
аныктауларын, каулылары мен шешімдерін жариялауды каты- 
сушыларга түсінікті етеді, процестін ауызша өтуі азаматтыксот 
ісінде адамдарға күкыктары мен бостандыктарын сот жүзінде 
корғауга кол жеткілікті етеді, непзделтен сот шешімін шығару- 
ды женілдетеді.
Соттағы сот ісі жазбаша түрде жазылған іс жүрпзу күжатта- 
рынсыз өтуі мүмкін емес. Жазбаша түрде жазылатын күжат- 
тарға мыналар жатады: шакырулар. соттағы келу туралы хабар- 
лама, талап кою арызы, тараптардын түсініктемелері мен 
өтінімдері, сарапшының корьггындысы, жазбаша дәлелдемелер
39

(келісімдер, колхаттар, ведомстар ж ән е т.б.), сотгарды ң аны к- 
таулары, каулы лары мен ш еш імдері, сот іс-әрекеттерін ш хат- 
тамалары мен сот оты ры сы ны н хаттамасы, прокурорлы н нара- 
зылыгы мен үсы ны стары, апп ел яц и ялы к, кассац и ял ы к ж ән е 
кадағалау ш ағымдары, сон д ай -ак бейбіт келісім дер ж азбаш а 
түрде жүргізіледі.
Кейбір іс ж үргізу әрекеттері сот ісінде ауызш а ж әне ж азб а­
ша түрлердін араласуымен өткізіледі. М ысалы, талап етушінін 
талап кою арызы, жауап беруш інін карсылыгы немесе карсы 
талап к,ою а р ы зы , та р ап та р д ы н ө тін ім дері ж азб аш а түрде 
беріледі, б*рак та сотта оны сот төрешілері айтады. Ж азбаш а 
д.элелдемелер (кары з келісімі, карыз колхагы, сарапш ылык кор- 
тыіідысы ж әпе т.б ) сот отырысында есепке алынады. Сотта істі 
талкылау ауызш а өткізіледі, бірак та проиеске кятысушылар- 
ды ң сөздері, сүрактары мен жауаггтары сот отырысынын хатта- 
масына жазылады. Сот шешімдері жазбаш а түрде жазылады ла, 
ауызш а жарияланады. Т үтастай алгаңда азаматтык іс тігінделіп, 
нөмірленіп, тіркеліп, мүражлайда сакталатын ж азбаш а түрде 
жазылган іс ж үргізу күж аттары нан (ж азы лган парактардан) 
түратындығын айта кету керек.

жүктеу/скачать 12,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: