Нүрмашева Ф. К а з а Х с т а н р е с п у б л и к а с ы н ы ң а з а м а т т ы қ 1 c ж ү р г І з у к ү к ы ғ ы \. l\l \ I ы /м II а \іч 1,1 ’iiiw

олардың Казахстан Республикасынын Конституииясы мен За- 
нына батыныштылыгы, тараптардын іаргыстыльны ментеңдіп, 
сот талкылауынык және К.Р АІЖ К-нің өзге де ережелерінің жа- 
рнялылығы принпиптерімен өзара тыгыз байланысты.
Егер де сот істі карап жаткан кезде колданута тиісті заннын 
немесе өзте де күкы кты к акті азаматтың конституциялы к 
күкыгы мен бостандыі ыка шек келтіреді деп таныса, онда сот- 
тын К онсіитуциялык Кенеске ұсыныс жасау күкыгы Занда 
карастылытан. Мүндай жагдайда сот іс бойынша сот ісін токта- 
туы кажет. Конституциялык Кеңестін шешшш адганнан кеиін 
сот ісі кайта жүргсзіледі.
Істі галкылап жатқанда сот мемдекетпк немесе өзге оріан- 
нын пормативті күкыктык актісінщ заиға сәйкес келмейтппн 
пемесе олардыц эанда карастырылтан өкілеттіктерінен асып 
кеткенш аныктайтын жағдайлардаболуы мүмкін. Мүндай жат- 
дайларда сот аса жотары заңды күші бар күкыктык акгіні кол- 
данады.
Қүкыктык карым-катынастарды реттейтш күкык нормала- 
ры ж ок болтан жатдайда сот үксас кары м -каты настарды
реттейтін күкык нормаларын колдануға тшс, ал мүндай порма- 
ларда жок болтам кезде сот дауды заңдыпыкматынасынынжал- 
пы бастамаларын ескере отырып шешуі тміс.
Егер де заи актілерінде немесе тараптардын келісімінде 
көрсетілген даулы істі шешу сот тәртібінде карастырылган бол- 
са, мүңдай жагдайларда сот бүл мәселелерді объективті, акыл- 
мен, әрі әділ шеиіуге міндетп.
Диспозитивтік принцип
Дпспозитивтік принцип (латын 
•п.пшен аудартанда dispono — билік етемш дегенді білдіреді) аза- 
маттык іс жүрпзу күкыгының непзп приннит болып табыла- 
ды. Ол ісгін туындау, даму және аякталу механизмін аныктай- 
ды. Сомдыктан да оны әдетте азаматтык сот ісінін козгаушы 
бастамасы деп атайды. Азаматтардын коргалу жөніндегі сотка 
жүпнуі жәие сот жүзінде коргау Казакстан Республикасы Кон- 
сти ту и и ясы н ы н ІЗ-бабы нда б ек ітіл ген , сон д ы ктан да 
диспозитивтік принцип конституциялык негізге сүйенеді.
Диспозитнвтік принцип іске катысушы, мүдделі түлтазіарта 
мүмкіндіктер беруден түрады:
- өз күкыктарын (материаллы және іс жүргізу) еркін жүзе- 
ге асыру;
— сотта істі козғауга, дамытуга, токтатута батытталтан іс 
жүрпзу әрекеттерін орындай отырып. өз күкыктарын пайдалану;
33

- субъективті м үліктік ж ән е м үлікке ж атпайты н ж еке 
күкыктарын, сондай-ак занмен коргалатын мемлекегпк және 
коғамдык мүдделерді корғау максатында өзге де іс жүргізу 
күралдарын пайдалану.
Диспозитивтік принцип азаматтык сот ісінін барлық саты- 
сында болады және ол нормативп түрде бекітхлген.
К.Р А ІЖ К -н ің 8-бабына сәй кес ж еке не занды түлға өз 
күкыктары, бостандыктары мен занды мүдделері бүзылган жағ- 
дайда сот сатыларына жүгінуге кұкылары бар. Іс жүргізу заны- 
ның бүл ережесі сотга іс козғауға м үдлелі түлгаларға іс жүрпзуді 
бастау күкыгын береді. Осы принципке сәйкес бүл іс жүргізу 
бастамасынын іс жүргізу нәтижесі (бүл жағдайда — азаматтык 
іс козгау) тек соттың өкімдік әр екеп - азаматтык іс козғау ту- 
ралы каулы шыгарган кезде гана болады. Сот төрешісі осы іс 
жүргізу жагдайында іс жүргізу бастамасына күкыктын (талап 
кою мен арыз беру күкығы) бар-жоғын, сондай-ак оны жүзеге 
асырудын тәртіптерін сактауды тексереді және мүдделі түлғаға 
кемектеседі.
Диспозитивтік сондай-ак іске катысушы өзге де түлгалар- 
дың күкыктарын да аныктайды. Дауга жеке дара коятын талап- 
тары бар үшінші біртүлғалар барлык күкыктарды пайдаланады 
жөне талап кою ш ынын барлык міндеттерін орындайды. (К.Р 
А ІЖ К , 52-бап.) Прокурор олар берген арыздан бас гарта неме 
се оны өзгерте алады (К Р А ІЖ К , 55-бап). Диспозитивтік прин- 
ииптін мазмүны іске катысушы түлғалардын өзге күкыктарын- 
да бекітілген. Іске катысушы түлгалар өздеріне тиісті іс жүргізу 
күкы ктары н өзге түлгаларга, м ем лекегпк немесе коғамдык 
мүдделерге зиян келтірмей адал пайдаланулары тиіс.
Д испозитивтік принцип істі сот талкы лауы на дайындау 
кезешнде іске катысушы түлғалардын кукыктык ережеле,. не 
аса зор ыкпал етеді. Диспозитивтік прнниипке сәйкес күкыктык 
дауга катысушылар сотка жүпнген жагдайда с /бъектив і мате 
риалды күкыкты даудын такырыбы репнде пайдалануды. сон­
дай-ак субъективті күкыктарды корғау бойынша іс-әрекеттін 
гу ы н д ау ы н а, д ам у ы н а ж өн е оны т о к т а т у га б а«ы тталган
күкыктарды кенінеп пайдалану мүмк"чліктерімен камтамасыз 
етеді. Өз күкыктарын падалану мүм*-нд.ктер"і ескере отырыі 
іске катысушы түлгалар даиыноык кезежндс талап коюды кам­
тамасыз ету бойынша шара килдану туралы ө~ ніш. арыз бере 
алады.
34

Диспозитивпк приниипке сэйкес тараптар сот ісінін кез- 
келген түршде жопе процестш кез келген сатысында занда 
б ек т л г е н іс жүрпзу күкыктарын пайдалана алады:
— іс м атериалдары м ен таны су, олардам үзінді ж асау, 
шешімдердін, аныктаулардың, каулылардын және істе бар өзге 
де күжаггардын көшірмелерім алу;
— сот отырыстарына катысу, өтінімдер мен наразылыктар 
білдіру жэне т.б.
Тараптардың күкыктарынын пшнде істін алга жылжуына 
эсер ететін субъективті күкыктар ерекше орын алады. Олар та­
лам коюдын непзін немесе онын көздегеиін өзгертудеп талап 
етушінін күкығы, талап кою арызының талап мөлшерін үлгай- 
ту немесе азайту не талап кою арызынан бас тарту күкыгы. 
Жауап беруші талап кою арызын толыктай немесе онын бір 
бөлшегін гана мойындауга күкылы. Тараптар процестш кез кел­
ген сатысында істі бейбіттүрде аяктай алады, шешімнін, анык- 
таудын, каулынын орындалуын талап ете алады.
Кассациялык сот ісінде тараптар диспозитивпк приниипке 
сэйкес күкыктардың кен аукымын пайдалана алады, олардын 
ішінде ен бастысы істін дамуына ыкпал ететш кукыктар болып 
табылады. ҚР А ІЖ К 342-бапка сэйкес кассаш іялык шағым 
беруші одан бас тартуға күкылы. Бірак, бүл бас тартуды егер де 
ол занга кайшы келмейтш болса немесе әлдекімнін занмен кор- 
галатын күкыктарын не мүдделерін бүзбайтын болса тек касса- 
циялык сот кана кабылдай алады. Сонымен бірге талап етуші 
талап кою арызынан бас тартуга күкылы, ал екі жакты тараптар 
кассациялык сот ісінде, яғни кассаииялык шағым бергеннен не 
үсынғаннан кеиш істі бейбіт түрде аяктауға күкылы (КР АІЖК 
193-бап).
Тараптардыңөкімдік ету әрекеттері еркіндіктерінің шеп бар, 
яғни ол зандылык приншшінін мүддесі үшін аныкталған шек- 
тер.
Соттык кадагатау ісінде диспозитивпк приниигтпн туынлауы 
мен әрекет етуіне де койылатын біркатар шектер бар. Бүл істі 
кайта караудың аса ерекше түрі болғандыктан занды күшіне 
енген шеішмдерді кайта карауға шек койылады. Берілген іске 
катысушы тараптар мен үшінші түлғалардын кадагалау сот ісін 
корғауға күкы ктары ж ок. Бірінш і сатыдағы сот ісіндегі 
диспозитивпк приншіптін іс-әрекеті біркатар өкілдіктерде та- 
рап ретінде де, іске катысушы өзге түлгалар репнде де көрінеді.
35

К Р А ІЖ К -нін 158-бабына сэйкес тараптар мен іске катысушы 
тулгалардын арыздары бойынша, сондай-ак соттын бастамасы 
бойы ніиа талап етуді кам там асы з етуге ш аралар колдануы 
мумкш, егер де бул шаралар колданылмаса сот шешімінін орын- 
далуы киындауы немесе мүмкін болмауы мумкш.
Диспозитивтж принииптін негізінде К,Р А1ЖК-де пронес- 
тен шыгушы тарапты онын кукы к мурагерімек ауыстыру тәртібі 
аныкталады.
Болып жаткан процесте өзінін күкығы бузылды деп есепте- 
ген Tyafа ушінші түлға ретінде дауға өзінін жеке талаптарын 
коя алады. Ол тарапгардын барлык кұкыктарын пайдаланады 
ж ән е талап етуш інін міндеттеріндей жауап береді. Д испо- 
зитивтік приниипке сэйкес тараптар мен іске катысушы түлға- 
лар іс бойынша сот ісін токтатуды, сондай-ак мән-жайларға 
байланысты істі кайта бастауды өтіне алады. Мундай мүмкін 
діктер сотта да бар.
Сондыктан да азаматтык сот ісінде днспозитивпк принцип 
болады және мынадай непзгі багыттарда ен басты болып табы- 
лады:
1) 
мүдделі тулгалардын проиесті козғауы мен дамытуымен 
байланысты кукыктарын жузеге асыруында (арыз, кассациялык 
шағым беру жэне т.б.);
2) проиестін өзгеруі бойынша кукыктарды жузеге асыруда 
(талап кою ш ынын келісімі бойынш а гиісті емес таоапгарды 
ауыстыру, талап кою негізі мен онын көздегенін өзгерту, талап 
кою тазаптарынын мөлшерін улгайту немесе азайзу жэне т.б.)
3) пронес аякталғаннан кейш кукыктардын жузеге асуында 
(талап кою арызынан бас тарту, мәжбүрлеп орындаудан, бейбіт 
келісімнен бас тарту).

жүктеу/скачать 12,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: