§ 2. Іске катысушы түлгалардын күқыктары мен міндеттері

КР А ІЖ К -нің 47-бабына сәйкес іске катысушы тулгалар- 
лын мынадай кукыктары бар:
— іс материалдарымен танысу және олардан узінлілер жа- 
сау, сондай-ак көшірмелерін алу, карсылыктарын мәлімдеу, 
дәлелдемелерді усыну және оларды зерттеуге катысу, іске каты­
сушы түлғаларға, сондай-ак куэгерлерге, сарапшылар мен ма- 
мандарға сурактар кою , өтінімдер беруге, сонымен бірге 
дәлелдемелерді талап етуге;
— сотка ауызша және жазбаша түсініктемелер беру;
— сот талкылауы барысында туындаган барлык мэселелер 
бойынша өз тужырымдарын жасау, іске катысушы өзге тулға- 
лардын өтінімдері мен тужырымдарына катысты карсылык 
білдіру;
— сот каулыларына шагымдану жэне азаматзык сот ісі тура- 
лы зандылыктардағы өзге іс журпзу кукыктарын пайдалану.
Еңалдымен КР АІЖ К 47-бабынын 1-бөліміндеберілген іске 
каты суш ы тулғаларды н кукы ктары н ы н тізім і тарты сты к 
принциггп көрсететіндіпн еске сала кетеміз.
КР АІЖ К-нін 47-бабында іске катысушы түлғаларга занды 
түрде шешімге, ал карастырылған жагдайларда сот аныктаула- 
рына да шағымдануга болатындығын білдіретін диспозитивтік 
принцип те көрініс табады. Бул процестш екінші сатыга өтуі 
іске катысушы түлғалардын сріктеріне байланысты екендіпн 
білдіреді.
Жоғарьша айтып кеткендей іске катысушы тулгалардын жал- 
пы іс журпзу кукыктары мен міндеттерінен баска тек өздеріне 
ғана тән арнайы іс журпзу кукыктары мен міндеттері болады.
Тараптардыы арнайы сипаттагы іс ж урпзу күкыктарына 
мыналар жатады:
— талап кою, шағымдану немесе арыз жазумен сотка жупну, 
карсы талап кою кукыгы;
— бір талап кою арызында бір-бірімен байланысты бірнеше 
талаптарды біріктіру, істі карайтын сотты тандау кукығы;
— мемлекетпн кірісіне, сот шығындарына кететін зөлемдерді 
төлеуден босату, төлеу мерзімін кейінге калдыру, болін гөлеу 
немесе онын мөлшерін азайту күкығы,
— талап кою арыздарынын көшірмелерін, сонымен бірге 
карсы залай кою арыздарынын, ш аіымлар мен арыздардын 
көшірмелерін алу, сондай-ак залапзы камтамасыз езу, койыл- 
ган талагізан бас тарту күкыгы;
— таланты өзгерзу, бейбіт келісімге келу кукыгы;
so

— талапты мойындау күкығы;
— орындау проиесін козсау, сот актісінін орыңдалу мерзімін 
кеиінге калдыру немесе бөлш өтеу, сондай-ак оны орындау 
тәсілі мен төртібін өзгерту күкығы;
— өндіріп алушыга беру туралы орындау күжатын орындау 
кезінде төлеуден бас тарту, сондай-ак карыз адамнан алынган 
запарды алудан бас тарту күкыгы,
— өндіріп алу жүргізілмеген немесе жартылай жүргізілген 
орындалу күжатын кайтарып алу күкыгы.
Т араптарды ң кейбір арнайы күкы ктары н карасты ры п 
көрелік. Тараптардың істі карайтын сотты таңдау күкыгын аза- 
маттык іс жүрпзу күкык нормаларымен карастырылган жагдай- 
ларда нақты занды істін әділсоттылыгып аныктауга олардын 
күкысы бар деп түсіиу керек. Колданыстагы азаматтык іс 
жүргізу заңдылыктары бойынша мүнаай күкыктарға мыналар 
не бола алады:
— балама әділсоттылык жағдайларында (КР АІЖ К, 32-бап) 
немесе іс байланыстары бойынша әділсоттылык (КР АІЖ К, 
35-бап, 1-бөлік) тек талап етуші ғана;
— түрғылыкты жері бүрын белгісіз болған жағданда жауап 
беруші (К.Р АІЖ К 32-бап, 2-бөлік, І-тармак);
— талап етуші мен жауап беруші өзара келісе отырып, накты 
істінаумактыкәділсоттылыгын өзгерте алалы. Әнгше келісілген 
әділсоттылык туралы болып отыр. (ҚР АІЖ К, 34-бап).
Талап етуипнін талап ету арызынан бас тартуы бүзылған не­
месе жокка шыгарылған күкыкты не занмен корғалатын мүддені 
сот жүзінде корғау түрінен бас тартуын бшпреді. Бүл күкык 
баскарушы сипатка ие, өйткені бас тартушы талап етуші болтан 
жағдайда іс бойынша бүл бас тарту заңга кайшы келмейді және 
өзге түлғалардын күкыктары мен заңды мүдделерін бүзбайды 
деген шартпен тана сот ісін токтатута тура келеді. (ҚР А1ЖК, 
49-бап,1-бөлік, 193-бап, 3-бөлік, 24-бап, 342-бап).
Талап етуші арызынан бас тарту проиесінде заң шығарушы 
бүл бас тартудың себептері мен салдарына аса көніл бөледі. 
Талап етуші арызынан бас тарта отырып, дәл осындай талаппен 
кайта сотка жүгіну күкығынан айырылатын болғандыктан, сот 
немесе сот төрешісі іс бойынша сот ісін токтатпастан бүрын 
татап етушінін арызынан бас тарту себебі бойынша оган мүндай 
бас тартудын немен тынатынын түсіндіруге міндетті.
Тараптардын келесі арнайы күкығына жауап берушінін та­
лапты мойыңдауы жатады. Жауап берушінін талапты мойын-
51

дауы өз міндеті мен ж ауапкерш ілігін мойынлауымен түсін- 
діріледі. Занды күкығын немесе мүддесін корғау туралы талап 
етушінін галабы, яғни койылған тадап жалпы ереже бойынша 
талап етушінін дәлелдеуі тшс заңды деректерге сүйенетінджтен, 
жауап беруш інщ талапты мойындауында тағы бір нәрсе — карсы 
тараптын өз талаптарын негіздейтін деректерді мойындауы түр 
деген сөз. Талапты мойындау күкығынын баскарушылык сипа- 
ты жауап беруш інщ сенімді және еркін ерік білдіруіне 
соттыіі
күмәні ж ок болгандыктан, істі карау бойынша оны сот жүзінде 
т а л к ы л ам а й -ак сот ш еш ім ін ш ы гарум ен ая ктал аты н ы н ан
көрінеді. (К Р А ІЖ К , 139-бап).
Бейбіт келісім даулы қүкыктык карым-катынастарда тарап- 
тардын бір-біріне кеңшілік жасау непзінде өздерішн кұкыкта- 
ры мен міндеттерін аныктайгын келісімшарттан түрады. Бүдан 
осы күкыкка материалды-күкыкіык мағынада тек тараптар ғана 
ие екенін байкауға болады. Прокурорға, сондай-ак іс ж үрлзу 
м ағы насы нда тарап тарды ң м әртеб есш е ие өзге түлғаларға 
келетін болсак, мүидай субъектілердін бейбіт келісім жасауга 
күкы лары ж ок. Өйткені олар даулы материалды -күкы кты к 
кары м -каты настарды н катысуш ылары емес ж ән е болуы да 
мүмкін емес.
Бейбіт келісім жасау күкыгы баскаруза жатады, себебі оны 
сот б ек іт к е н ж агд айда іс б ой ы н ш а со т т о к т атм л у ы тиіс 
(Қ Р А ІЖ К , 247-бап, 4-бөлік).
Тараптардын бейбіт келісім жасауы егер де ол занга кайшы 
келетш болса немесе өзғе түлғалардын күкықтары мен заңды 
мүдделерін бүзатын болса, онда тараптардын бейбіт келісімін 
бекітуден бас тартуга күкы бар тек сотпен гана шектеліп кой- 
май, ол занмен де шектеледі. Әнгіме заңнын тікелей нүскауы- 
мен бейбіт келісі.мдер жасауга тыйым салынатын накты іс са- 
наттары туралы болып отыр. Мысалы, ата-ана күкыгынан айы- 
ру және кәмелетке жасы толчаган бзлаларга алнмент өндіру 
туралы істер бойынша тараптардын бейбіт келісім жасаулары- 
на күкьпары жок.
Т араптарды н ж алпы ж әне арнайы снпаттагы іс ж үрп зу 
күкыктарын жүзеге асыруы азамаггык сот ісінін бір және бір- 
неше саіысыпдағы мазмүнына байланысты. Мысалы, жалпы іс 
ж үрпзу күкыгынып іс материалдарычен танысуы процеспн кез 
келген сатысыіша жүзеге асырьыады.
5 
2

Талап коюга байлаиысты сот істері бойынша талап кою ары- 
тын беру, сондай-ак бұкаралык күкыктык карым-катынастар- 
лан туындаган істер жэне аса ерекше сот ісі бойынша арыз беру 
күкыгын талап етунп немесе арыз беруші тек азаматтык сот 
ісінін біріиші сатысындағы сотта ғана жүзеге асыра алалы.
Талап етунп бірінші және екінил сатыдағы сотта ғана ары- 
зын кайтып ала алады. Өз күкыгын талап ету арызын кайтып 
алу күкыгына өзгертуден түратын карызын өндірш алуды та­
лап етупинін арызын кайтып алуы азаматтык сот ісінің сонгы — 
сот актілерін орыңдау сатысында жүзеге асады.
Тараптардын бейбгг келісім жасауына зан азаматтык сот 
iciiiiii тек бірінші сатысында тана емес, екінші сатысынаа, сон­
дай-ак сонгы сатысында да рүксат етеді.
КР А ІЖ К-нін 47-бабында талап етуші мен жауаи берушіге 
жүктелетш міндеттердін тізімі жок, олар, КР А ІЖ К-нш баска 
баптарында.
Азаматтык іс жүргізу заңы іске катысушы түлғаларға жал- 
пы іс жүргізу міндеттерін өздеріне тиесілі барлык іс жүргізу 
күкыктарымен адал орындауды жүктейді (КР А1ЖК, 47-бап).
ҚР АІЖ К 47-баптын 2-бөліпне сөйкес іске катысушы түлға- 
лар азаматтык іс жүргізу занында б ек тлген өздерінің іс жүрпзу 
күкықтарын орындаулары тшс. Жалпы іс жүргізу мждеттеріне 
мыналар жатады:
— тараптардын өз арыздары мен өтшімдержщ себептерін 
дәлелдеу міндеті (мысалы, сотка карсылык туралы арызы КР 
АІЖ К, 42-баптын 2-бөлігі);
— косымша куәгер шакыру немесе жазбаша не заттай айғак- 
ты беруін талап ету туралы өлнім;
— сот талкылауы кезінде өзгерген түрғылыкты жерін сотка 
хабарлау (К.Р АІЖ К, 134-бап);
— сотка келе алмайтын себебін корсете отырып, хабарлау 
міндеті;
— тараптардын талаптары мен карсылыктарын негіздейпн 
деректерді дәлелдеу міндеті (КР А1ЖК 65-бап);
— сототырысының тәртібін сактау тәртібі (КР АІЖК, 178-бап, 
3-бөлік);
Тараптардын арнайы іс жүргізушілік міндетгеріне нысаны 
мен мазмүнына үсынылған талаптарды сактау міндеттері жа­
тады:
— сотбүйрыгын шығару туралы арыз (КР А1ЖК, 141—144-бап- 
тар);
53

— талап ету арызын (К Р А ІЖ К , 150-155-баптар);
— арызды караусыз калдыру (К Р А ІЖ К , 2 4 9 - 250-баптар);
— аралык соттардың шешімінен шағымдану туралы арыз ( КР 
А ІЖ К , 331-1, 332-2);
— апелляииядык шағым (К Р А ІЖ К , 336—337-бап), кддага- 
лау шагымы (К Р А ІЖ К , 391-392-баптар);
— мемлекетпк баж салығын төлеу міндеп, сондай-ак өзге де 
сотш ыгыңдарынөндіру(КР А ІЖ К, 143-баптын 2-бөліп, 151-бап);
— талаптары бойы нш а сотка талап кою ары зы мен бірге 
кұжаттардын көш ірмесін беру (бұл міндеті сактамау арызды 
аяксы з калдыруга әкеліп соқтырады (KJP А1ЖК, 151-бап).
Т алап кою ары зы н кам там асы з еткен ж ағдайда ж ауап 
б ер у ш іге б е л п л і бір іс -ә р е к е т т е р д і то к т ата тұру м індеті 
жүктеледі. Аталган міңдетп бүзса кінәлі жауап берушіге сот- 
тын аныктауы бойынш а өтемакы салынуы мүмкін. Сонымен 
бірге m a n етушінін арызы бойынша жауап берушшен шығын- 
дар өндірілуі мүмкін (К Р А ІЖ К , 159-бап).
КР А1ЖК, 47-баптың 2-бөлігіне сәйкес іс ж үрпзу міндетте- 
рін орындамаған жағдайда азаматтык сот ісі туралы зандылык- 
та карастырылған салдарларға әкеліп соктыруы мүмкін. Мүндай 
салдарлардың бірі - бүл КР А ІЖ К 47-бабынын 1-бөлімінде 
карастырылган іс жүргізу күкыктарын адал пайдалану туралы 
жалпы іс жүргізу міндеттерін бүзу болып табылады.
Қиянатпен негізсіз талап кою арызын беруші немесе талап 
кою арызына карсы дау айтушы не болмаса істі дүрыс және 
уакьпында карап, шешуге жүйелі түрде карсы әрекет етуші та- 
рапка сот екінші тараптың пайдасына пакты жогалткан уакыт 
үшін өтемакы өндіруі мүмкін. Өтемакының мөлшерін сот нак- 
ты мән-жайларды ескере отырып, дүрыс шекте аныктайды.

жүктеу/скачать 12,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: