Кіріспе дәріс «Ғылыми зерттеу негіздері» пәнінің өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу нысаны

47 
С.Қасқабасов былайша анықтама береді: Жанр дегеніміз — оқиғаны, идеялы шығармаға 
айналдырудың әдісі, жолы, құралы” . Ғылыми проза синтаксисін зерттеуші С.Әлісжанов жанр 
ұғымының лингвистикада аз кездесуінің себебін прагматикалық бірлік ретінде қарастырылмауынан 
деп түсіндіреді. Орыс тіл білімінде ғылыми мәтінді жанрлық түрлерге ажырату жөніндегі 
көзқарастар бір арнаға тоғыспайды. Жанрлық топтастыру әрбір зерттеушінің қандай принциптерді 
негізге алатынына байланысты жасалып жүр. Мәселен, Т.Н. Мальчевская осы орайда мына 
мәселелерге назар аударады: мазмұндау тәсілдері, мазмұнның нақтылығы мен абстрактілігі, 
мазмұндаудың ықшамдығы мен кеңдігі толықтығы, жинақтау деңгейлері, интеллектуалдық 
ақпараттың мақсаты мен міндеттері . Н.М.Разинкина жанрға қатысты үш факторды келтіреді. Олар: 
1) құрылым формасы; 2) ақпараттың сипаты; 3) ақпараттың эмоционалдық бояуы. Осы факторларға 
сүйене отырып, ғылыми прозаның мынадай түрлерін ажыратады: 1) монография; 2) журнал 
мақалалары; 3) рецензия; 4) оқулық (оқу құралы); 5) лекция; 6) баяндама; 7)ақпараттық хабарлар 
(конференция, симпозиум, конгресс.т.б. туралы); 8) жарыссөз; 9) анықтамалық материалдар. 
М.Сералиев жанр табиғатын белгілі бір функционалдық стильдің шағын түрлерімен бірлікте алып 
қарастыра келе таза ғылыми шағын стиль, оқулық-гылыми шагын стиль және көпшілікке гылыми 
шагын стиль деп бөледі. Мұндай ғылыми тұжырымдар мәтіндерді әртүрлі белгілері бойынша 
жіктеуге мүмкіндік береді. Олар: 1) шығарманың көлемі; 2) мәтіндегі баяндау типтері; 3) мәтіннің 
кімге арналғандығы (адресат сипаты). Қазіргі зерттеулерде мәтін көлеміне орай бірнеше түрлері 
ажыратылады: ірі топ (монография, оқулық, лекциялар курсы т.т.), орта топ (баяндама, мақала, 
лекция т.т.), кіші топ (баяндама тезистері, аннотация, резюме, рецензия т.т.). Сөз болған негізгі 
белгілерімен қоса қайсыбір қосымша белгілерді де көрсете кеткен жөн. Айталық, ғылыми 
шығармаларды мазмұн деңгейіне қарай анықтамалық журналдық, монографиялық, мемуарлық, 
ақпараттық,әдебиет деп бөлушілік осындай белгінің қатарына жатса керек. Сондай-ақ ғылыми 
мәтінде коннотациялық бағыттың қаншалықты дәрежеде орын алуына байланысты туындының 
кейбір топтарға ажыратылуын жанама сипаты бар белгілерге қосамыз. Бұл айтылғандарды мына 
кесте арқылы беруге болады: Монографиялық жанр коммуникативтік жағынан болсын 
құрылымдық жағынан болсын ғылыми тілдің ең бір күрделі жанры болып табылады. Оның жанр 
ретінде мынадай белгілері анықталады: - монографияның тақырыбы пәндік ғылымның өзекті 
мәселесін қарастыруды көрсетеді; - мазмұндық күрделілігі жағынан сөйлесімнің иллокутивті күші 
бір ғылыми саланың (пәннің) дамуына, едәуір үлес қосады; - құрылымы жағынан монография 
кіріспеден, зерттеудің негізгі тұжырымдарынан, тақырыпқа қатысы бар барлық мәселелер 
бірізділікпен қарастырылатын бірнеше тараулардан немесе бөлімдерден, зерттеудің қол жеткізген 
нәтижелерін баяндайтын қорытындыдан тұрады . Ғылыми тілдің ең бір дамыған және еркін жанры 
– ғылыми мақала. Мақаланың еркіндік сипаты онда қамтылатын материал мазмұнының 
құрылымынан, мәтіннің логикалық ұйымдасу, коммуникативтік мүшеленуі тәртібінен, тақырыпты 
тандаудан көрінеді. Е.С. Троянская мақаланың жеті түрін көрсетеді: деректерді ықшам баяндау, 
ғылыми нәтижелерді кең баяндау, ғылыми-әдістемелік мақала, тарихи-ғылыми мақала, теориялық 
мақала, пікірталастық мақала, жарнамалық мақалалар . Ю.А. Васильев мақала мазмұнының 
теориялық, практикалық және ақпараттық бағдарын ескере отырып, оларды негізінен мынадай 
түрлерге бөледі: теориялық, әдістемелік және техникалық. Ал Р.С.Аликаев ғылыми мақалалардың 
аталған барлық түрлерін екіге бөліп қарайды: ақпараттық және концептуалдық . 
Ғылыми мәтін
 
бұл ақпарат ғылымның принциптері мен әдістерімен алынған жазбаша құжат. 
Ол ресми және объективті тұжырыммен жазылған, өйткені оның негізгі мақсаты ақпараттандыру 
болып табылады. Мәтіннің осы түрінде жіберілген хабарламаның шынайылығы тексерілуі керек. 
Онда егжей-тегжейлі айтылғандардың барлығын сенімділік деңгейі жоғары дереккөздер 
зерттеулері қажет. Жазудың бұл түрінде ғылыми әдістің тұжырымдамаларын сақтау өте маңызды. 
Алынған тұжырымдар гипотезаны тексеруге немесе жоққа шығаруға қызмет етеді және оған нақты 
және дәл қол жеткізу керек. Барлық ғылыми мәтіндер ақпарат көздерінің авторлық құқығын сақтауы 
керек. Сол сияқты, басылымды немесе ақпарат алынған жерді нақты көрсету өте маңызды. 
Осылайша, оқырмандар ұсынылған идеяларды растауға, қарсылық білдіруге немесе кеңейтуге 
болады. Ғылыми мәтіндер келесі сипаттамаларға ие: Тілдің мамандандырылған түріндегі көптеген 
күрделі техникалық терминдері бар ғылыми мәтіндер бар. Сонымен қатар, бұл нақты терминология 
ғылыми емес оқырмандардың тақырып бойынша түсінуін қиындатуға бейім. Алайда, ешбір 
жағдайда тиісті техникалық сөздерден бас тартқан жөн емес.
Бұл мәтіндер көбінесе қолданылатын ұғымдар тұрғысынан күрделі. Бұл басқаша болуы 
мүмкін емес, әсіресе егер дәл сөздерді тастап кету оның дәлдігін өзгерту қаупін туғызса. Кәсіби 

48 
лексикамен өрнектеу - техникизм - ғылыми тілде дәлдікке жетудің ең тиімді әдісі. Бұл қол қоюшы 
мен таңбаланған арасындағы нақты қатынасты құруға бағытталған тіл формасы. 
Мақсат - жазу барысында түсініксіз жағдайларды болдырмау. Демек, ғылыми мәтіндер 
лексиканы тікелей, пунктуалды және денотативті қолданумен ерекшеленеді. Сондықтан оларға ою-
өрнектерді қолданудың қажеті жоқ. Шындығында, соңғыларының көңілі қалмайды. Ғылыми 
мәтінде автор өз көзқарасын білдіруден және зерттеу барысында актер ретінде көрінуден аулақ. Осы 
себепті ғылыми мәтіндерді жазуда пассивті дауыс пен тұлғалық емес формалар басым болады. 
Сонымен қатар, үшінші жақ етістіктері мен сипаттамалық мәні бар нақты сын есімдер жиі кездеседі. 
Экспрессивті түпнұсқалық пен шынайылық артқы орынды алады, өйткені идеялардың 
айқындылығы мен сипаттамалық дәлдігі маңызды.Ғылыми мәтіндер басқа мәтіндермен тікелей 
байланысты, яғни олардың мәтінаралық мәні бар. Бұл дәйексөздер, баяндамалар, жазбалар мен 
басқа мәтіндердің шолуларын үздіксіз қолданудан алынған сипаттама. 
Аннотация (аңдатпа) дегеніміз - мақаланың (баяндаманың) негізгі мәселелерінің тізімін қамтитын 
жұмыстың қысқаша сипаттамасы. 
Аңдатпа келесі функцияларды орындайды: 
•
ғылыми мақаланың негізгі мазмұнын анықтауға мүмкіндік береді; 
•
оның өзектілігін және мақаланың толық мәтініне жүгіну туралы шешім қабылдау қажеттігін 
анықтауға мүмкіндік береді; 
•
ақпараттық жүйелерде, соның ішінде ақпаратты іздеудің автоматтандырылған жүйелерінде 
қолданылады. 
Аннотация құрылымы. 
Аннотация келесі негізгі бөлімдерді қамтиды: 
•
өзектілік,
•
қойылған мәселе,
•
оны шешу жолдары,
•
нәтиже,
•
қорытынды.
Әр бөлімге бір немесе екі сөйлемнен келеді. 
Аңдатпада мақаланың (баяндаманың) негізгі ойларын (бөлімдерін) анықтап, біріктіріп, қысқаша түрде 
көрсету 
қажет. 
- Мақала (баяндама) .... (зерттеу тақырыбы немесе негізгі зерттеу мәселесіне) арналған. 
- Осындай тәсілдердің негізінде немесе осындай деректерді (немесе екеуін де) талдау негізінде, автор 
... көрсетеді (нақты айтатын болсақ, автордың ойлары мен зерттеуі арқасында қандай нәтижеге жетті). 
- Автор ... деп санайды (мақалада келтірілген соңғы қорытындылар немесе ұсыныстар туралы). 
Аннотация 
жазуда 
келесі 
мәселелерге 
назар 
аударған 
жөн: 
Сөз 
шегі. 
Аңдатпа 
жазуда 
сөздің 
белгіленген 
шегін 
сақтауыңыз 
керек. 
Негізгі ойдың түсініктілігі. Аңдатпа белгілі бір білім саласындағы кең ауқымды мамандар үшін 
қарапайым әрі түсінікті болуы керек. Барлығы білетін, жалпы терминдерді қолдану ұсынылады. 
Нақты деректердің болмауы. Аңдатпада артық мәліметтер мен нақты сандардан аулақ болу керек. 
Түйінді сөздер. Авторлардан жұмыстың түйінді сөздерін көрсету сұралады. Бұл іздеу жүйелері мен 
мақалаларды тақырып бойынша санаттарға бөлу үшін жасалады. Автор іздеу жүйелері арқылы 
мақаланы табу мүмкіндігін арттыру үшін қажетті түйінді сөздердің санын көрсетуі керек. 
Аңдатпаны жазуға арналған нұсқаулық: 
1.
Есте сақтау керек бірінші нәрсе: аңдатпа - бұл қайталама емес, баспа жұмысының қысқаша 
сипаттамасы. Кез-келген аңдатпаның басты мақсаты - әлеуетті оқырманға мақаланың мазмұны 
туралы түсінік беру. Аңдатпада осы жұмыста не жазылғаны және оның оқырманды қалай 
қызықтыруы мүмкін екендігі нақты түсіндірілуі керек. 
2.
Аңдатпа жаза бастағанда, оған негізгі мақала мәтінінің үзіндісін жазуға тырыспаңыз. Сіздің 
міндетіңіз - оның мәнін қысқаша және нақты баяндау. Аңдатпа көлемді болмауы керек екенін 
ұмытпаңыз. 
3.
Аңдатпаны төрт әмбебап сұрақ негізінде дайындаған дұрыс: «Кім?», «Не?», «Не туралы?», 
«Кім үшін?». Яғни, аңдатпада авторы кім, оның кәсіби біліктілігінің деңгейі қандай, мақала не 
туралы, оның ішкі мазмұны қандай, кімге қызықты немесе пайдалы болуы екендігі туралы 
түсіндіруіңіз керек. Ғылыми мақаланың аңдатпасында осы жұмыста көрсетілген негізгі ойды 
сипаттғаныңыз жөн. 

49 
4.
Есіңізде болсын, ғылыми мақаланың аңдатпасында жұмыста пайдаланылған дереккөздер 
туралы, мақаламен жұмыс істеу процесін сипаттау немесе жеке бөлімшелердің мазмұнын 
баяндау қажет емес. Аңдатпа – мақала (баяндама) туралы жалпы әсер қалдыруға мүмкіндік 
беретін сипаттама. Тиісінше, аңдатпа объективті болуы керек және тек фактілерді қамтуы 
керек. 
5.
Аңдатпа жазу барысында жазу мәнеріне мұқият назар аударыңыз. Ұзақ әрі күрделі сөйлемдерді 
қолданбауға тырысыңыз. Сіздің ойларыңыз мүмкіндігінше қысқа әрі нұсқа жазылғаны абзал, 
өйткені бұл оқығанды тез түсінуге мүмкіндік береді. Ғылыми мақалалар ешқашан бірінші 
жақта жазылмайтындығын ескеріңіз, сондықтан аңдатпада «осы мақалада мен ...» сияқты 
тіркестер болмауы керек. 

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: