197
Келді-не мақсатпен (не істегелі) келді?Оқығалы ке
лді. Бұл мысалдардағы
сөйлей, асығып, оқығалы
деген сөздер ашық райлы етістіктегі қимылдың
сапасын, белгісін сипаттайды.
Сонымен қатар көсемше сөйлемде жеке тұрып, өз алдына тиянақты баян-
дауыш бола алмайды, өзге бір ашық райлы етістікке тіркесіп айтылады да,
күрделі етістік тудырады. Мысалы:
оқып болды, санай бастады, келе берді,
айта салды, келіп қалды
. Бұл күрделі етістіктердің бірінші сыңарындағы
оқып, санай, келе, айта ,келіп
көсемшелері өзінен кейінгі көмекші етістік-
терсіз сөйлемнің тиянақты дара баяндауышы бола алмайды, лексикалық
мағыналары олқыланып, қимылдың ұғымы тиянақталмай тұрады.
Өз алдына сөйлемнің тиянақты дара баяндауышы бола алмайтын, өзге
бір ашық райлы етістіктегі қимылдың сапасын, белгісін сипат-тайтын
немесе көмекші етістіктерге тіркесіп, күрделі етістік тудыратын
етістіктің тұлғасын к ө с е м ш е дейді.
Көсемшенің семантикалық және сыртқы тұлғалық қасиеттеріне сәйкес үш
түрі болады:
а)
Көсемшенің бірінші түрі
етістіктің түбіріне
–а, -е, -й
жұрнақтары
жалғану арқылы жасалады. Мысалы: айт+
а
, бар+
а,
кел+
е
, сез+
е
, ойна+
й,
төле+
й
(
айта берді, бара тұрды, келе жатыр, сезе қойды, ойнай берді, төлей
алмады
).
Көсемшенің бұл түрі ашық райдың ауыспалы осы шағын жасауға негіз
болады, яғни жіктік жалғаулар көсемшенің осы түрінің үстіне жалғанады.
Мысалы:
жаз+а+мын, жаз+а+сың ,жаз+а+ды; кел+е+мін, кел+е+сің,
кел+е+ді; сана+й +мын, сана+й +сың, сана+й +ды.
ә)
Достарыңызбен бөлісу: 
