№5 (125), мамыр 023 жыл №1 бөлім Сейтказиев Руслан Умиргазиевич
жүктеу/скачать 2,53 Mb. Pdf көрінісі
|
№1 Қазақстан ұстазы
| Қазақстан ұстазы
38 Қазақстанның селге қарсы инженерлік қорғанысының пайда болу, қалыптасу және жүзеге асырылу тарихы ғылыми-көпшілік немесе таны - мал басылымдардың өте аз санында сипатталған. Өкінішке орай, бұл еңбектердің өзі шағын басылым - дармен брошюра түрінде басылып, мамандардың немесе тақырыптық мұрағат жинаушылардың кітап сөрелерінде сақталып қалды. Олардың ішіндегі ең қызықтысы мен танымдық кітаптары: «Селдер туралы этюдтер» (Ю.Б. Виноградов, 1980), «Қара айдаһарды қолға үйрету» (А.Ю.Хегай, 1988), «Назар аударыңыз: сел!» (У.К. Караманов және А.С. Деговец, 1992). Жұмыстардың көпшілігінде ортақ мұрағаттық дереккөздер бар екенін ескере отырып, төмендегідей (қолайлы қысқартулармен және мәтінді өңдеумен) жобаларды құру және жүзеге асыру тарихы, ол А.Ю. Кхегая «Қара айдаһарды қолға үйрету». 1854 жылы Іле Алатауы жотасының етегінде Вер - ное бекінісі ретінде іргесі қаланған Алматы қаласы тез арада Жетісу облысының орталығына айналды. Бұл аймақтың дамуының ерекшелігі шаруашылық жүргізуге бірден-бір ыңғайлы тау етегіндегі ені 10- 15 км және ұзындығы 200 км болатын геологиялық тұрғыдан тау өзендерінің бір-бірімен қосылатын сел конустарының шлейфін бейнелейтін жер белдеуі бол - ды. Бұл жолақтың солтүстігінде қолайсыз климаттық, топырақтық және суару жағдайларымен жарты - лай шөлейт аймақ, оңтүстігінде - терең бөлінген рельефті тау жоталары басталды. Соның салдарынан бұл өңірдегі елді мекендердің барлығы дерлік сел аймағында болды. Алматыдағы селден қорғау жобасының бүгінде 75 жылға жуық тарихы бар. Бұл мәселе селмен күресудің барлық практикалық міндеттерінің ішіндегі ең үлкені болғандықтан, оны шешуге әр жылдары еліміздің үздік мамандары мен ұйымдары жұмылдырылды. Қаланы селден қорғаудың алғашқы жобасы 1932-1934 жылдары жасалған. Оның негізіне Іле Алатауының селдері Орталық Азияның сел ағындарына ұқсайды, оның қалыптасу процесінде ең бастысы су жинау алқабының эрозияға ұшыраған бетінен топырақтың беткі қабатының шайылуы болып табылады. Сондықтан Кіші Алматы өзенінің бассейніндегі қорғаныс шараларының жобасы Өзбекстанда сол кезде жинақталған тәжірибеге негізделген. Ол орманды мелиорациялау және беткейлерді террассалау, тас орамдарын орналастыру және т.б. Сенімділік болмағандықтан жоба мақұлданбады. Алматы қаласын селден қорғаудың екінші және үшінші жобалары 1937-1940 жж. коммуналдық шаруашылық академиясының экспедициясы РСФСР. Табиғи жағдайларды мұқият талдау селдің пай - да болуының негізгі факторы ретінде жазық шайы - лу идеясын жоққа шығаруға мүмкіндік берді. Арна эрозиясының сел түзілу процесінде шешуші рөл атқаратыны көрсетілді және осылайша арнаның сел - ге қарсы құрылыстарын салу қажеттілігі негізделді. Бұл ретте селдің пайда болу механизмі келесідей ұсынылды: қарқынды жауын-шашын жер бетіндегі ағынды суларды тудырады және секундына жүздеген текше метр ағыны бар таулы өзендерде су тасқынының пайда болуына әкеледі. Соңғылары ар - налы шөгінділерді эрозияға ұшыратады, 1600 кг/м3 тығыздыққа дейін шөгінділерге қаныққан, сол арқылы селге айналады. Кейіннен «гидрологиялық» кодтық атауын алған сел түзілудің бұл тұжырымдамасы әйгілі кеңестік гидрологтардың (проф. Соколовский Д.Л., Срибный М.Ф. және т.б.) еңбектерінде одан әрі дамы - ды, басқа аймақтарға таралып, бірнеше ондаған жыл - дар бойы үстемдік етті. отандық сел туралы ғылым. Осы теорияға сүйене отырып, қаланы қорғаудың екінші жобасы (1937-1938 жж.) негізгі шара ретінде барлық селді (Бутаковка өзені мен Кіші Алма - ты өзенінің негізгі арнасынан басқа) жүйемен тұрақтандыруды қамтамасыз етті. биіктігі 2 м-ден 5 м-ге дейінгі 822 кірпіш бөгеттер.. Алабынның беткейлеріндегі кең ауқымды орман-мелиоративтік шаралармен бірге сел тасқындарының пайда болу - ын толығымен болдырмау көзделді. Жобаны жүзеге асыру жеткілікті ұзақ уақытты (шамамен 15 жыл) қажет ететінін ескере отырып, Кіші Алматы өзенінің таудан шығатын бөлігінде уақытша қорғаныс ретінде төрт сел шұңқырын орнату жоспарланған болатын. Тұндырылған ағынды Весновка өзенінің арнасы бой - ымен 600 м/с дейін ағынмен жіберу жоспарланған. Үшінші жоба екіншісінің жалғасы болды, дегенмен арналарды одан әрі тұрақтандыру арқылы шұңқырлы сел ұстағыштарын салу идеясы алға шықты. Шұңқырлардың саны екіге дейін қысқарды, бірақ олардың жалпы сыйымдылығы 2,4 млн дейін, ал қалдық ағыны 800 м% / дейін өсті, бұл шамамен 1921 жылғы селдің сипаттамаларына сәйкес келеді. Осы уақытта Кіші Алматы өзенінің – Сарысай және Шымбұлақ салаларының арналарында алты тәжірибелік тұрақтандыру бөгеттері және Шымбұлақ өзені аңғарының беткейіндегі тәжірибелік су төгетін арналар салынды, сел шұңқырларының жұмысына мұқият зертханалық зерттеулер жүргізілді. . Жоба соғыс кезінде үзілді. 1949-1951 жж. Қазақ Мемқұрылыспрогресті 1940 жылғы жобаны қайта қарап, өзен бойында тек сел шұңқырлары мен су төгетін жер қалдырды. Веснов - ка. Жұмыстың құны 1961 жылғы бағамен 20 миллион рубльге бағаланғандықтан, жобаны жүзеге асыруға қаражаттың болмауына байланысты қабылданбады. 1953-1960 жж. КСРО Ауыл шаруашылығы министрлігінің Гипроводхозы үнемді шешім табуға тырысты. 1953 жылғы жобада Алматы қаласын селден қорғаудың 10 нұсқасы қарастырылды, оның ішінде ағындарды транзиттеу және оларды лабиринттік бөгеттердің көмегімен ұстау. Ең оңтайлысы, құны 4 миллион рубльді құрайтын, Медеу трактіндегі бөгет пен сегіз шақырымдық қорғаныс бекінісінің жарылғыш құрылысы бар нұсқа деп танылды. 1954 жылғы жобалық тапсырмада бұл нұсқа қайта қаралып, төрт шараға қысқартылды: Медеу трактінде бөгет- блок салу, Весновка өзенінде су бөлгіш, Весновка ар - |