Қазақ Әдебиетіндегі романтизм қҰбылысы және оның Ұлттық ерекшеліктері

13 
жеткізу, қиял еркіндігі, қаламгердің субъективті көзқарасы сынды романтикалық 
бейнелеу тәсіліне ортақ принциптерді аңғарамыз. Қаламгерлер романтикалық 
тұлғаның төңірегіне шығармадағы басқа кейіпкерлерді топтастыра отырып, 
болып жатқан оқиғаға өз бағасын, көзарасын танытып отырады. Қаламгер 
қиялының шарықтауы мен субъективтілігі, дүниені өзінің эстетикалық мұраттары 
мен қалауына, қиялына сай бейнелеуге ұмтылысы ерекше романтикалық
қаһармандарды дүниеге әкелді. Мұндай кейіпкерлер фольклорлық мұралар мен 
ауыз әдебиеті үлгілерінде қалыптасқан образ жасау дәстүрі негізінде сомдалды. 
Шығармада қаһарманның дүниеге келген сәтінен кемеліне келген шағына 
дейінгі кезеңді тездетіп баяндау, уақытты сығымдау, оқиғаны тек соның 
айналасына жинақтап, дамыту сынды романтизм эстетикасына тән белгілер уақыт 
пен кеңістік категорияларына да әсер етеді. Фольклорлық үлгілерде оқиға желісі 
хронологиялық тәртіпте тізбектеле дамып, бас кейіпкерлердің іс-әрекетіне
қатысы тұрғысынан көрінеді. Қазақ прозасының алғашқы үлгілерінде 
шығарманың құрылымдық компоненттерін жазушы идеалынан туған бас 
қаһарманның артықшылықтарын негіздеуге, оқшау әрекеттерін даралап отыруға 
қолдану жиі кездесті.
Алғашқы прозалық туынды М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» романында 
романтизмге тән бейнелеу тәсілдерінің көрінуі ұлттық әдебиеттің өзіндік даму 
логикасынан туындайды. Прозаның енді ғана қалыптасуы тұсында тәжірибені 
бірден күрделі жанр романнан бастау қазақ мәдениетіндегі эстетикалық 
құбылысқа айналды. М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» романындағы Жамал 
бейнесі даралауда, оған бөлекше мінез үстеуде, романтикалық портрет жасауда 
ауыз әдебиетінің эпикалық образ мүсіндеу үлгісінде жасалған. Мысалы: «көлге 
қонған аққудай», «жәннаттың пісіп тұрған алмасындай», «нұрлы жүз, жайнаған 
көз, қиылған қас» (Дулатов, 1991: 144). Жамалдың келбеті Ғалидың 
қабылдауында фольклор дәстүріндегі романтикалық нақыштармен айшықталса, 
Жамалдың романтикалық сипаттағы бейнесімен салыстырғанда Ғалидың 
портретінде нақтылық, реалистік сипат басым. Романда ғашықтардың өлең 
формасында берілген поэтикалық тілі баяндаушының қара сөзбен берілген 
баяндау стилінен ерекшеленеді. Шығарманың құрылымындағы махаббат туралы 
хаттар баяндауға эмоционалдық, экспрессивтік қуат қосқан.
ХХ ғасыр басындағы романтикалық көркемдік ойдың қалыптасу, даму 
үдерісінде фольклор қомақты орын алды. Романтизм көркем шығармаларда 
фольклорлық мотивтер мен ұстанымдарды қолдануда (Жамалдың ата-анасының 
бір балаға зар болуы, құдайдан бала сұрауы, Жамалды ұлша киіндіруі, қыздың 
қиындыққа тап болуы) көрінеді. Романда сол кезеңдегі қазақ ауылының 
шындығы реалистік негізде суреттелгенімен, Жамал мен Ахмет бейнесінің жасалу 
ерекшелігінде, хаттарының стилінде романтикалық элементтер бар деп айта 
аламыз. ХХ ғ. басында жазылған прозалық туындылардың құрылымындағы 
баяндаудан қара сөздің өлең өлшемдерімен, поэзия талаптарымен қойындасып 
келуі айқын көрінеді.
Махаббат пен зұлымдық тақырыбындағы С. Торайғыровтың «Қамар сұлу» 
романы – қазақ прозасының алғашқы легіндегі романтикалық сипаттағы 
шығармалардың бірі. Қамар мен Ахмет сияқты жастардың өз бақыты, бас 
бостандығы, махаббаты үшін күресі баяндалған романның бас-аяғы өлеңмен 

14 
көмкерілгенімен, негізі қара сөзбен жазылған. Өлеңмен жазылған сүйіспеншілік 
хаттары Қамар мен Ахметтің ойлары мен портретін берудің бір тәсілі ретінде 
көрінген. Қамарға қатысты «Бір нәрсені көңілдері ұнатып, мақтағысы келсе, «Уай, 
шіркін, мынау Қамардай екен» десуші еді» (Торайғыров, 1991: 81) – деген 
автордың суреттеуінде ол өз ортасынан озып туған, идеалды бейне биігіне 
көтерілген. Қамарға сырттай ғашық болып жүрген ауыл жігіттері оны көрсе, тіл-
аузы байланып, бір ауыз сөз айта алмайды және оған бәрінің қолы жете бермейді. 
Қамар жазушының суреттеуінде сирек жаратылған, аса сұлу, әсемдіктің символы 
ретінде алынған. Қамардың поэтикалық портреті жазушының эстетикалық 
идеалына сәйкес халықтық эпос үлгілермен, фольклорлық дәстүр ізімен 
романтикалық сипатта суреттелген, нәзік сезімге құрылған. С. Торайғыров бұл 
шығармасында «қазақ поэзиясында әбден қалыптасып, өркен жайған әдіс-
тәсілдерін, сөз қолданысын көбірек ұстанған. Сондықтан бас бостандығын 
аңсаған қазақ қызының трагедиясын тебірене толғайтын осы шығарманың 
поэзиялық сипаты басым. Өлеңдері де, қара сөзбен баяндаған тұстары да әсерлі 
сыршылдығымен, ойды айқын, анық жеткізуімен, халық тіліне тән 
бейнелілігімен» ерекшеленетінін З. Ахметов атап өтеді (Ахметов, 2008: 237). 
Ахмет характері де романтикалық бейнелеу тәсілімен жасалған. Оның 
портреті де романтикалық бояумен берілген: «сұңқардың баласындай» жақсы 
бітімінде, «үлкен-кішілердің аузынан суын ағызып, көңілдеріндегі уын шығара 
жаздауында» нақтылықтан гөрі, бағалау сипаты басым. Шығармадағы 
образдардың жасалу ерекшеліктері турасында зерттеуші Ш. Елеукенов: «Біздің 
алдымыздан мынадай елеулі факт шығады: роман әлі де болса фольклорлық 
нормалар тартылысын толық жеңе алмаған. Кәдімгі реалды адамдар шектен тыс 
идеалдандырылады. Типтік мінездердің орнына бойына көптеген жағымды 
қасиеттер дарытылған (жағымсыз бейнелер болса жағымсыз мінездер) 
жинақтаулы образдар шығады. Автор ауызша-поэтикалық шығармашылықтың 
көне штамптарынан («күлгенде көзіңді алып кірсіз тісі») бас тартпайды. Бір 
сөзбен айтқанда романдық биікті бағындыру оңайға түскен жоқ», – деп жазады 
(Елеукенов, 1987: 110-111).
Кескіндік сипаттамасы, образ сомдау, мінездеу тұрғысынан да тұрмыстық 
күйбеңнен гөрі адамның асқақ рухын ардақтаған Қамардың характері романтизм 
үлгісінде жасалғанын көреміз. Ол – өз махаббаты үшін күрескен, арманы үшін 
өмірін де қиюға белін бекем буған қайсар жан, күшті сезімнің адамы. Мұнда 
трагедиялық ахуал бас қаһарманның романтикалық мінез табиғатын қоюлатып 
жіберген. Қарапайым ауыл қызы емес, өзінің азаттығын арман еткен «күшті 
қаһарман, романтикаланған тұлға дәрежесіне» жеткен Қамар туралы зерттеуші 
Ә. Қоңыратбаев былай дейді: «Қамар... шын мәніндегі поэзиялық образ болып 
шыққан. Өзінің әділ, адалдық арманы жолында өлу – ерлік. Қамар – 
романтикаланған образ» (Қоңыратбаев, 1994: 275).
Қамар бойындағы еркіндікке ұмтылысты тек махаббат трагедиясымен 
байланыстыру шығарманың идеялық ерекшелігін толық аша алмайды. 
Шығармада ағартушылық идеялар болғанымен, автордың өз ортасының 
шындығын ашуға тырысқанымен, оның барлығы жеке тұлғаның рухани 
бостандыққа ұмтылысы, шексіз еркіндігінің аясында қалып отыр. Жазушы дайын 
әлеуметтік типтерді көрсеткен. Жеке адамның трагедиясына әлеуметтік ортаның 
талаптарымен келіспеушілік, қоғам шындығына наразылық себеп болып отыр. 

15 
Романның стилінде үлкен сезімшілдік сарыны сезіледі. Жалпы шығарма 
құрылымындағы көтеріңкі поэтикалық баяндаудан лиро-эпостық жырлардан 
бастау алған романтикалық сарын айқын аңғарылғанымен, жазушының 
ағартушылық идеялары да бой көрсетіп қалады. Ахмет пен оның достарының 
бойындағы ғылымға, оқу-білімге ұмтылысы, бас кейіпкер бойындағы биік сана 
мен ақылдылық, шығарманың кей тұстарында басы көрініп қалатын жалаң 
дидактика да ағартушылық идеяларының биігінде табылады. Мұның өзі ХХ 
ғасыр басындағы қазақ романтизмінің ерекшелігімен байланысты нәрсе.
С. Торайғыровтың 
романтика-философиялық 
әлемі 
Ш. Бөкеевтің, 
Б. Күлеевтің, М. Дулатовтың көркемдік әлемі сияқты өзінің ерекшеліктеріне ие 
және ерекше тәсілді талап етеді. Бұл жағдайда романтизм ерекшеліктерін 
анықтаудың еуропалық өлшемдері аталған ақындардың романтизмін анықтауда 
толық сәйкес келе бермеуі мүмкін. Тұжырымдай айтсақ, еуропалық романтизмнен 
айырмашылығы қазақ романтиктерінің шығармаларында романтикалық таным 
ағартушылық идеяларымен сабақтасып жатты. 
С. Торайғыров романтизмі біртекті емес. Оның туындыларында болмыстың 
ырқына көнбеу, азаттық аңсау арнасымен қатар трагедиялық мұңды сарындар да 
кездеседі. С. Торайғыровтың трагедиялық тағдыры, ауыр науқастануы оның 
шығармашылығына да әсер етті. Тығырыққа тірелу, түңілу сарыны ақын 
шығармашылығында өмір мен өлімнің, жақсылық пен жамандықтың күресі, 
адамның қоғамдағы орны туралы философиялық ой-толғамдарға ұласады. 
Романтикалық көңіл-күйлер, тұйыққа түсу мотиві «Адасқан өмір» шығармасында 
кездеседі. Шығармада романтикалық қаһарман образы мен айқын авторлық 
позиция арасындағы байланыс, олардың тығыз қарым-қатынасы, автор мен 
қаһарман образының жымдасып кетуі тән. Шығарманың композициясы басты 
«Мен» деген жалғыз кейіпкердің, қайшылықты күрделі тұлғаның рухани өмірін 
суреттеуге құрылған. Автор шығарманың тартысын қоғам өмірінің қайшылығына 
ғана емес, ең алдымен адам жанының диалектикасына, санасы мен табиғаты 
арасындағы қайшылыққа құрады. Қабылдау күрделілігі характер жасау 
ұстанымдарының ерекшеліктерімен тереңдей түседі. «Адасқан өмір» 
шығармасының С. Торайғыровтың романтикалық дүниетанымында алатын 
өзіндік орны бар. Өйткені «Адасқан өмір» шығармасында С. Торайғыровтың 
философиялық романтизмі, кеңірек айтсақ, ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі 
романтикалық бояудың алуан реңктері көрініс табады. 
Ш. Құдайбердиев шығармашылығы оның метафизикалық дүниетанымымен 
тығыз байланысты. Оның философиялық концепциясында өмір мен өлімді, 
жоғары мен төменді қарсы қоюы маңызды орын алады. Нақты өмір сүріп, 
тіршілік еткенімен, ішкі рухани жан қозғалысынан, ардан ада, мейірімділіктен 
айырылған, шынайы махаббатты танымаған жандар өлі болып саналады, олар – 
төменгі әлемнің өкілдері. Әлемдік сопылық дәстүрімен байланысы күшті 
Шәкәрім
 
үшін махаббаттың ғарыштық мәні бар, ол абсолюттік танымға – құдайды 
сезінуге баспалдақ сынды. Ш. Құдайбердиевтің махаббат тақырыбын арқау еткен 
шығармаларында шығыс әдебиетінің әсері байқалады. Мұнда субъективтілік 
сынды стильдік ортақтастық байқалады. Оны зерттеушілер романтикалық ойлау 
жүйесінің басты белгілерінің бірі ретінде қабылдайды. 

16 
Субъективтілік ұғымы көп ретте екі түрлі аспектіні қамтиды: бір жағынан, 
ол – өз эмоциялары мен пікірлерінде субъективтілік танытатын автордың 
көркемдік еркіндігі болса, екінші жағынан – «субъектіге», индивидуумға деген 
ерекше ықылас, қайталанбайтын адам тұлғасына табыну, оның ішкі әлеміне 
басымырақ назар аудару. Мұның екеуі де романтикалық шығармалар стилінде 
түрліше көрініс табады. Жеке тұлғаға ерекше назар аудару мағынасындағы 
субъективизм лирикалық кейіпкердің ішкі дүниесіне үңіліп, көркем шығарманы 
психологизммен байытады.
Психологизм еуропалық романтизмнің басты жетістіктерінің бірі екені 
әлемдік әдебиет тарихынан белгілі. Алайда Рудаки мен Жәми, Хафиз бен Саади, 
Науаи мен Хайям сынды ұлы шығыс ақындарының шығармаларында адамның, 
лирикалық кейіпкердің психологиялық ішкі жан әлемін терең суреттеу 
еуропалық әдебиеттен асып түспесе, кем емес. Шығыс лирикасы қаһарман көңіл-
күйінің нәзік нюанстарын психологиялық тұрғыда шеберлікпен бейнелей алды. 
Романтикалық теорияға сәйкес, шығыс өнері – еуропалық романтизмнің өз 
алдына бір «атақонысы», көп тұстарда романтикалық поэзияның мазмұндық 
ерекшелігімен қатар, формалық ерекшеліктерін де анықтаған көркемдік жүйе. 
Шығыс әдебиетінде романтикалық мазмұндағы асқақтық айқын аңғарылады 
(Күмісбаев, 1994: 317).
Екінші 
жағынан, 
бейнеленетін 
болмысқа 
авторлық 
қатынастың 
субъективтілігі лирикалық поэзияда стильдің түрлі деңгейдегі ерекшеліктерін 
айқындайды: суреттеуден гөрі бейнеліліктің басымдығы, лиризм мен 
экспрессивтілік, бейнелеу тәсілдерінің «бағалаушылық» сипаты, және т.б. 
Романтикалық стильдің суреттеуден гөрі бейнеліліктің басымдығы сияқты 
маңызды ерекшелігінде суреткер объективті болмысты бейнелеп қана қоймай, ең
алдымен оған өзінің қатынасын танытады. 
Ақын шығармаларындағы діни-романтикалық мотив өмір мен өлім, 
жақсылық пен жамандық сынды метафизика үстемдік құрған дүниенің өзгеше 
суретін сомдауда, жоғары ақиқаттарға ұмтылуда байқалады және онда тіршілік 
ететін басты субъект – адам жанына айрықша назар аударылады. Субъект, құпия 
әрі ерекше тіршілік иесі ретіндегі адамның жаны туралы ілім суреткер 
шығармашылығының басты бағдары ретінде көрінеді. Ақын туындыларындағы 
лирикалық кейіпкердің кіші ғарыш болған жан дүниелері терең діни 
парадигмаларға, рухани сана архетиптеріне негізделген. Ш. Құдайбердиевтің 
шығыстың 
махаббат 
философиясындағы 
ізденістеріне, 
сопылардың 
философиялық-эстетикалық 
дәстүріне 
ден 
қоюы 
суреткердің 
жеке 
дүниетанымынан, рухани ізденістерімен, ақиқатты альтруистік махаббат деп 
түсінген интуитивтік таным-түйсігінен туындайды.
Махаббат – кез келген халық әдебиетіндегі басты тақырыптардың бірі. 
Махаббат тақырыбының шығыс пен батыс романтиктеріне ортақтығы екі 
мәдениеттің бірлігінде, адамға деген махаббат пен гуманизмді біртіндеп 
жинақтаған мәдени алмасулар мен тығыз қарым-қатынастың дамуында жатыр. 
Шығыс пен Батыстың рухани ізденістерін жинақтаудағы ауқымдылық ақынның 
имандылыққа, махаббатқа, танымға, өзін-өзі жетілдіруге, этика мәселелеріне 
сопылық көзқарастарға негізделген, адамгершілік өзекті сипаттағы, көп желілі 
дүниетанымдық 
парадигмасын 
танытады. 
Суреткер 
дүниетанымдық, 

17 
методологиялық тұғырының шырқау биігіне адам жаны, рухы, ары мен 
адамгершілік мәселелерін шығарады. 
Өзіне дейінгі романтизм дәстүрін жалғастыра дамытқан М. Жұмабаевтың 
романтикалық дүниетанымына ХХ ғасырдың басындағы дүбірлі оқиғалар, өтпелі 
кезеңдегі ұлттық сананың оянуы әсер етті. М. Жұмабаев - қазақ өлеңіне Абайдан 
кейін өзгеріс жасаған реформатор ақын. Абай дәстүрін жалғастырып, жаңғыртып, 
әдебиетте ешкімге ұқсамайтын өзінің дара жолын салған Мағжан қазақ өлеңіне 
айрықша романтикалық ажар қосты. Ол романтикалық туындыларында болмысқа 
наразы болғандықтан, өзінің ішкі сезімін көбірек жырлайды, жеке тұлғаның рух 
мәңгілігін дәріптейді. Сонымен бірге ақынның ешкімге бас имейтін дербестігін, 
тәуелсіздігін, асқақ асаулығын бейнелейді. 
ХХ ғасыр басындағы өтпелі дәуірдің орасан өзгерістерін, жаңа заманды 
түсіне алмаған М. Жұмабаевтың көркемдік дүниетанымы күрделі. Сондықтан 
оның шығармашылығын кереғарлыққа толы өмірі мен өлімін аңызға айналдырған 
қатал уақыттың аясында талдау заңды. Мағжан дүниетанымының күрделілігін, 
қайшылығын қозғағанда, суреткерлік шеберлігі мен тапқырлығы турасында емес, 
ақиқат болмыстың алдында өзіне қойған талабы сөз болады. Ақиқатқа адал 
суреткер әдебиетте үстемдік еткен қасаң қалыптар мен ережелердің шектеулі 
шеңберінен шыға алды. Өз туындыларында қатал да қайғылы өміріне налып, 
өлімді жиі ауызға алуы, түнекті жырлауы қарсыластарына ақынды даттауға 
табылмас айғақ болды. 
Романтизмде жиі кездесетін тақырыптардың бірі – адам өмірінің 
трагедиялық сипаты, адам жалғыздығы, кемел емес, кем-кетігі көп әлемде адам 
өмірінің қайғы мен мұңға толы болуы. Қайғы мен түңілу сарыны романтизмге 
тән. Алайда романтик үшін түңілуде өзіндік оң мазмұн бар. Ол арманмен үндес. 
Романтикалық түсінік бойынша, ол тылсымды іштей танудың тәсілі, өмірге деген 
ұлы махаббаттың ащы толғағы іспетті. Мағжан романтизмін де осы тұрғыдан 
таныған жөн. Кеңестік заманның алмағайып өзгерістерін қабылдай алмау, жаңа 
қоғамға көңілі толмау ақынға идеалды тек өткеннен іздетіп қоймайды, өзінің ішкі 
әлеміне үңілтеді. Көркем туынды суреткердің жанынан терең орын алған сезім-
күйлерден, өзін айрықша толғандырған құбылыстардан туады. Романтизм ізіндегі 
ақындар болмысқа наразы болғандықтан, ішкі сезімін көбірек жырлайды. Оның 
шығармаларынан рухани үйлесімді, сұлулық пен жақсылықты ерте заманнан 
аңсауын, ал өз ортасына, заманына деген сенімсіздігін, қанағат етпеген мінезін 
танимыз. Ақын жаңа дүниемен келісе алмағандықтан жалғызсырайды. Мағжан 
бабалардың байырғы дәуірін, өткен күнді аңсайды, өйткені жаңаның кескіні оған 
анық емес. Бірақ ол бірыңғай тірліктің қызығынан түңіле бермейді. Оның 
шығармалары терең сыршылдығымен, алысқа меңзер қиялшылдығымен, нәзік 
саздылығымен, түпсіз мұңға толы өзгеше бітімімен ерекшеленеді. Осы қасиеттер 
ақын дүниетанымының көркемдік-эстетикалық жүйесін құрайды. Романтизм әдісі 
ақынға сырттан келген жоқ, оның табиғи дарыны мен ол нәр алған ұлттық сөз 
өнерінің тереңінен бастау алды. Мағжан дүниетанымына жақын бұл әдісті
уақыттың өзі алға тартты, ХХ ғасырдың басындағы өтпелі дәуір ұсынды. 
Романтизм тарихына жіті көз жіберсек, ортақ типологиялық белгілерімен 
қатар әрбір жеке елде қалыптасқан нақты ұлттық тарихи жағдайларға байланысты 
жеке ерекшеліктердің болатынын да байқаймыз. Мұндай ерекшелік қазақ 

18 
романтизміне де тән. Қазақ романтизмі мен еуропалық романтизмнің
ерекшеліктері еуропалық әдебиетте романтизм құбылысының ағартушылыққа 
қарсылық нәтижесінде қалыптасқандығында жатыр
.
Қазақ көркем мәдениетінде
ХХ ғ. басындағы романтиктер дүниетанымында ағартушылық идеяның іздері 
байқалды, олардың ағартушылық ойларды насихаттады. Қазақ және Еуропа 
романтизмдерінің ерекшелігі де осы мәселемен байланысты. 
Қазақ романтизмінің ұлттық бояуын айқындауда фольклорлық эстетикаға 
арқа сүйейміз. ХХ ғасыр басындағы алғашқы прозалық туындыларда көркемдік 
құралдарды суреткер идеалынан туған бас қаһарманның қасиеттерін дәріптеп, 
оның кесек іс-әрекеттерін даралау мақсатында қолдану анық аңғарылады. Өйткені 
шығармалардағы романтикалық ерлікке ұмтылған кейіпкерлерді даралау 
тұрғысында фольклорлық эстетика маңызды орын алды. Кейбір Еуропа 
әдебиеттерінде фольклорды пайдалану әдеби тәсіл деңгейінде жүзеге асты да,
романтикалық сипат фольклорлық стилизацияда ғана айқын көрініс тапты. Қазақ 
әдебиетінде фольклор көптеген күрделі функцияларды атқарды. ХХ ғасыр
басындағы прозалық шығармаларда фольклорлық дәстүр сюжет құруда 
(М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы»), суреткердің дүниетанымын, дүние 
қабылдауын бейнелеуде (Ш. Құдайбердиев «Әділ-Мария, Ж. Аймауытов 
«Ақбілек»,) кейіпкерлер характерін сомдауда (С.Торайғыровтың Қамары мен 
Ахметі, М. Дулатовтың Жамалы, т.б.), тіл өрнектерінде айқын көрініс тапты. 
Фольклор қазақ романтизмінің мазмұндық және форма құрушы факторы ретінде 
көрінді. Қазақ әдебиетінде фольклор романтик-қаламгерлердің эстетикалық 
ізденістерінің көркемдік және рухани-философиялық феномені ретінде көрінді.
Романтизм қазақ топырағында өзінің таза, еуропалық үлгісінде болған жоқ. 
Қазақ романтизміне қарағанда классикалық Еуропа романтизмі, Германияда, 
Англияда романтикалық қиялшылдық белгілі дәрежеде уақыт пен кеңістік 
тұрғысынан алғанда сол тұстағы өмірден біршама алыс тұрды. Еуропа 
романтизмінде иррационалды, мистикалық сарындар басым түсіп жатты. 
Еуропаның романтикалық әдебиетінде романтикалық кеңістік ретінде 
экзотикалық алыс елдер, мистериялық биіктер, абстракциялық дүние алынды. 
Романтиктер әртүрлі тарихи дәуірлерді, экзотикалық, құпия елдер мен 
жағдайларды суреттеді. Оларды шалғай елдер мен халықтардың таңғажайып 
тұрмыс-тіршілігі, 
өмірі, 
табиғаты 
шабыттандырды. 
Романтикалық 
қаһармандардың біразы «ел кезгендер, саяхатшылар» болды. Сондықтан шығарма 
сюжетінде саяхат айрыша орын алды. 
Ал қазақ романтизмінің құрылымы өз заманымен орайлас жатып, кезеңмен 
үндестік тауып отырды. Өз заманына көңілі толмай, қарсы болған тұлғаның 
жинақталған бейнесі жасалғанымен, ол өз дәуірінің, сол ортаның адамы болды.
Алыс мекендер де, экзотикалық шалғай жерлер де суреттелген жоқ. Оқиға 
көбінесе таныс ортада, қазақ қоғамында өтеді (Жанұзақова, 2015: 177 ).
Еуропада, оның ішінде ағылшын романтизмінде тұлғаның «байрондық», 
бүлікшіл, күрескер типі қалыптасты. Дарашыл тұлғаның титандық бейнесі жалпы 
әдебиетке үлкен әсер етті. Еуропа романтизмінде қоғамдағы түңілу ұлғая келе 
«ғарыштық пессимизмге» әкеліп соқты. «Ғасыр ауруына» ұшыраған үмітсіз, 
«ғаламдық қайғыға» батқан кейіпкерлер пайда болды. Әлеуметтік кемелдену 
мүмкін еместей көрінді, әлем «қорқынышты, зұлымдыққа батқан» болмысында 

19 
(материалды қарым-қатынастардың көзсіз билігі, иррационалды тағдырлар, 
күнделікті өмірдегі мәңгі бірсарындылықтан түңілу) суреттелді (зар заман 
ақындарымен үндес). Бұл тақырып спецификалық «қара жанрларда» 
(А. Радклифтің, Ч. Мэтьюриннің «готикалық романдарында», Г. Клейстің 
«жазмыш трагедияларында») және Байрон, Э. Гофман, К. Брентано, Э. По 
шығармаларында көрінді. Еуропа романтизмінде романтикалық қаһарман өмір 
шындығынан жеріген, түңілген адам болып келеді. Шындық әсіреленіп, 
мистикалық образдар арқылы болмыстың басты қайшылықтарын жинақтап 
көрсетеді. Ал қазақ романтизмінің ерекшелігі шығармада өмірдің дағдылы 
көрінісі, адам мінездері шындыққа жақын болып келеді және еуропадағыдай 
мистикалық сарын, қорқынышты құпиялылық тән емес. 
Қазақ романтизмінде де трагедиялық сарын зар заман ақындарының рухани 
құндылықтардың азып-тозуына налудан, дәуірге наразылықтан туған көңіл-
күйінде, М. Жұмабаев, Б. Күлеев туындыларының түпсіз мұңға толы жаратылыс-
бітімінде, С.Торайғыровтың «Адасқан өмір» шығармасындағы лирикалық 
кейіпкердің шықпас тұйыққа түсіп, мұң-қайғыға берілуінде кездеседі.
Ш. Құдайбердиев туындыларында романтикалық және ағартушылық 
тенденциялар аралас түсіп жатса, айқын романтикалық сана нәтижесінде 
Ш. Бөкеев пен М. Жұмабаев туындыларында мистикалық тенденциялар мен
діни-философиялық ойлау жүйесінің еркіндігі, албырттығы аңғарылады. 
Ш. Бөкеев романтизміне өмір мен өлімнің мистикалық сабақтастығы, өзара 
байланысы тән. М. Жұмабаев романтизмі барлық бояуымен жарқырай көрінеді. 
Ол романтизм үлгісінің барлық сұлу өрнектерін өз шығармашылығына көшіре 
білді. Ал С. Ерубаев, С. Сейфуллин романтизмі көбінесе кеңестік дәуірдің сол 
тұстағы өмір шындығынан туып, өршілдікке, асқақтыққа қол созады, төңкерістік 
даму барысында көрінеді. Кеңестік шындыққа үрейлене қарап, өтпелі дәуірдің 
өзгерістерін қабылдай алмаған М. Жұмабаев шығармаларындағы романтикалық 
көңіл-күйлер сол дәуір ауқымында туды. Суреткер мәселені өз түйсігі мен жүрек 
қалауы бойынша шешіп, саяси-әлеуметтік қайшылықтарға толы замандағы 
ақынға тән рухани-көркемдік өзгерістерді, тұлға трагедиясын бейнелей білді.
 
Романтизмнің тууының алғышарттары Еуропа өміріндегі буржуазиялық 
төңкерістермен 
байланысты 
болды. 
Ресейде 
төңкеріс 
болмағанымен, 
романтизмнің буыны бекіп, қанатын кең жайды. Қазақ топырағында да 
буржуазиялық төңкерістер бола қойған жоқ. Алайда романтизмнің өркендеуінде
қазақ даласына буржуазиялық қарым-қатынастардың орнығуы, ұлттық сана мен 
жеке тұлғаның сана-сезімінің оянуы, халық рухының, қоғамдық сананың жаңа 
деңгейге көтерілуі жемісін берді. 
Қазақ романтизмі, ең алдымен, қазақ әдебиетінің алдыңғы дәуірлерінен 
бастау алады, яғни романтизмді көркемдік ойлаудың типі ретінде ұлттық ойлау 
жүйесінің ерекшеліктерімен түсіндіруге болады. Қазақ әдебиетіндегі романтизм 
әлемдік романтизм парадигмасымен жаңғырып, жалғасып жатқанымен, суреттеу 
тәсілдерінің қай-қайсысы болмасын қазақ бояумен көрініп жатты. ХХ ғасырдың 
басындағы қазақ әдебиетіндегі романтикалық таным ұлттық прозаның даму 
тарихында аса маңызды орын алып, адам мен дүние құбылыстарын бейнелеуде 
негізгі әдіске айналуына құнарлы орта қалыптастырды. ХХ ғасырдың 20-30 
жылдар прозасында романтизмге тән ұстанымдар, романтизмнің тұрақты 

20 
бейнелеу амал-тәсілдері анағұрлым айқын аңғарылды деп айтуға негіз бар. 
Суреткерлер шығармаларына романтизм үлгісіне тән сұлу өрнектер, 
жаңашылдыққа ұмтылыс, терең сезім күйі, нәзік сыршылдық тән болды.
ХХ ғасыр – қазақ халқының тарихындағы драмалық және тағдырлы кезең. 
ХХ ғасырдың 30-шы жылдарына дейін қазақ әдебиетінде діни-мифологиялық 
ойлау жүйесіне, дәстүрлі руханият пен дүниені терең идеалистік негізде 
қабылдауға, адамгершілік пен гуманизмге, философиялық парадигматикаға, 
мистикалық 
ұмтылыстарға 
негізделген, 
рухани-эстетикалық, 
көркемдік 
құндылығымен, адамгершілік және концептуалдық ізденістерімен ерекшеленетін 
романтизм тенденциясы сақталып келді. 1930-жылдардан кейін әдебиетте осы 
үрдіс үзіліп, қоғамдағы үлкен кері өзгерістер, тоталитарлық тәртіптің ұлғаюы, 
әдебиетте «социалистік реализм» әдісінің ресми түрде күшіне енуі әдеби 
процесске теріс әсерін тигізді. Арада біраз уақыт өткеннен кейін 60-жылдары
әдебиетке осы олқылықтың орнын толтыруға әрекет еткен қаламгерлер, 
коньюктураға мойынсұна қоймайтын жаңа толқын келді. 

жүктеу/скачать 297,79 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: