Оқулық Қазақстан Ðеспóбликасының Áілім æәне ғылым министрлігі бекіткен

108
зиянды­микроорганизмдерді­ұстап­қалады.­Осылай­сүзгіден­өткен­ауа­
ауыз­қуысы,­көмекей,­кеңірдек­арқылы­өкпеге­барады.­Осы­тыныс­
алу­мүшелері­арқылы­жұтылған­ауа­құрамындағы­оттек­қанға­өтеді,­
ал­қажетсіз­көмірқышқыл­газы­CO
2
­қаннан­сыртқа­шығарылады.
Ересек­ адам­ минутына­ 15­ рет,­ кішкентай­ балалар­ 20—30­ рет­
(жас­ нәресте­ 40—60­ рет)­ тыныс­ алады.­ Тыныс­ алу­ организмнің­
оттекке­деген­қажеттілігіне­байланысты­ми­арқылы­автоматты­түрде­
реттеліп­отырады.
Мысалы,­ организм­ тыныштықта­ болғанда­ (адам­ ұйықтағанда)­
сирек­ тыныс­ алады.­ Ал­ физи­калық­ күш­ түскенде­ тыныс­ алу­
жиілейді.­Сондай-ақ­маусымдық­айырмашылықтар­да­болады:­күзде­
адам­көктемге­қарағанда­үш­есе­аз­тыныс­алады.­
Енді­негізгі­сұрағымызға­қайтып­оралайық:­
Неліктен адам тыныс 
алады? Біздің организмімізге оттек не үшін қажет?
­Бұл­элементтің­
көмегімен­ жасуша­ ішінде­ кішкентай­ химиялық­ зауыттағыдай­
күрделі­ процесс­ жүреді:­ асқорыту­ процесі­ нәтижесінде­ жасушаға­
түскен­ күрделі­ органикалық­ қосылыстар­ (мысалы,­ майлар­ және­
нәруыздар)­ оттек­ әсерінен­ қарапайым­ заттарға­ ыдырайды.­ Бұл­
процесс­
тотығу
­деп­ата­ла­ды.
майлар­(нәруыз­дар,­
көмірсулар)­
көмірқышқыл
газы
+
+
+
=
оттек­
су
энергия
Бұл­ процесс­ нәтижесінде­ жасушаның­ тіршілігіне­ қажетті­
энергия­бөлінеді.­Оттек­жетіспеген­жағдайда­энергия­да­жетіспейді:­
есінейміз,­ұйқы­басады,­жұмыс­істеу­қабілетіміз­төмендейді,­есте­
сақтау,­ойлау­процестері­нашарлайды.­
Жұтылған­ және­ шығарылған­ ауаның­ құрамы­ әртүрлі­ болады.­
44-суретті­пайдаланып­оларды­салыстырыңдар.­
44-сурет. 
Тыныс­алу
Оттек­—­20,94%
Азот­және­т.б.­—­79,03%
Кө
мір
қы
шқ
ыл
­га
зы
­—
­0,
03
%
Оттек­—­16,3%
Азот­және­т.б.­—­79,7%
Кө
мір
қы
шқ
ыл
­га
зы
­—
­4%
Демді­сыртқа­шығару
Демді­ішке­тарту

109
45-сурет. 
Фотосинтез­процесі
Ауада­оттек­қалай­пайда­болады?­Ол­күрделі­физикалық-химиялық­
процесс­фото­синтез­нә­ти­жесінде­түзіледі­(45-сурет).­Бұл­процесс­күн­
сәулесінің­әсерінен­өсімдіктерде­жүреді.­Өсімдіктер­көмірқышқыл­
газын­сіңі­ріп­(өсімдікке­жасыл­түс­беретін­хлорофилдің­есебінен),­
оны­бізге­қажетті­оттекке­айналдырады.­
Фотосинтез­процесін­келесі­теңдеу­көмегімен­көрсетуге­болады:­
көмірқышқыл­газы
су
глюкоза
оттек
+
+
жарық
5­сағ-тан­кейін

жүктеу/скачать 3,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: