Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
Пар№І ТІЛДІ ислам философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3
| Пар№І
ТІЛДІ ислам философиясы 125 тын болмыс деп түсінді, жан ең бірінші материядан пайда болады, субстанцияльщ қимылдар нэтижесінде «өсетін жан», сонан соң «жануар» жэне соңында «адам» болады. Осының бэрі жан ішінде больш жатады, ешкімнің араласуынсыз, пе- рипатетиктердегідей «эрекетшіл сана» өзінде сперма тамшьшарын туындатады ясэне ол субстанцияльщ қимылсыз орындалады. Басқа сөзбен адам жаны мате- рияға тең, бірақ уақыт өте келе адам рухани тазаланып денеге тэуелсіз болады. Кору, тындау, елестету, логика, басқа да сезім мүшелері жанда бөлек, бірақ мұның бэрі бір жан әртүрлі кейіпте тұрады. Бұл сезімдер қалай берілетіндігін бір Құдай анықтап қойған («кадар»), Құранды танудың жеті сатысы бар деп сенді, ол жеті жан болмысына сай, ең төменгі беті - табиги жан сатысы, материя жануар (нафс»), интеллектуалды («’акл»); жани («рух»), адамға сай сырлы («сирр»), періштелерге сай («хафи»), ең соңғьгҚұдайға жақын саты - абсолютті болмыс («ахфа»), Жан қимылдары екіге бөлінеді: тәжірибелік («’амали») жэне теориялық («назари» немесе «’ильми»), Жанньщ интеллектуалды білімі кезінде теориялық жағы шыңдала түседі, ал тэжірибелік жағы - жанның жаман қыльщтан шариғат бойынша тазаруы. Теориялық жағын мынадай бөліктерге бөлеміз: 1) «потен- циалды» немесе «материалды» интеллект («‘акл әл-хаюляни»), олар өздеріне формалар орындай алады; 2 ) «кэдімгі» интеллект («‘акл әл-маляка»), тек жай шын- дықты тани білетіндер; 3) «активті» интеллект («’акл билл-фи’ил»), материяны керек етпейтін жэне ойлау жұмыстары болмайтын не өзіне Құдайдың бергені деп алу немесе өзіне алу, ең соңғысы «алынған» интеллект («’акл әл-мұстафад»), ол «активті» интеллект, басқаларынан Құдайға жақындығымен ерекшеленеді. Өлім туралы ол перипатетиктерден айрықшаланды, ол адам физикалық қайтыс болғаннан соң оның ой-санасына жауап беретін бөлшегі тірі қалады деп ойлаған. Молда Садр елестету де тірі қалады деп ойлаған. Осы жағынан жер шарын: ин- теллегибельді заттар, физикалық түсінілетін әлем, «формалардың өзгеріс элемі» («’аірм эл-барзах») деп үш сфераға бөлді, мұнда ойлар макро жэне микро деп бө- лінді. Адам санасы Акхунға субстанция больш табылады, ол «ғарьпптық елесті» қайталап тұрғандай заттарға форма бере алады. Дененің өлімімен бұл адам жанын «барзахқа» әкеледі. Философтың ойынша, адамның анасының жатырында жатқанының өзі дү- , виеге құштар болып турғанын білдіреді, бірақ туылуымен ол туралы ұмытады. Осылай сияқты адам да мына өмірден ол өмірге кетеді, бірақ оны түсіне қоймайды. Тек ислам адамы - «’ариф» ғана коре алады, яғни тек ислам гностигі тірі кезінде мұны коре алады. Оны Акхун: 1 ) * интеллигибельді таза элем потенциалды болмыстан ажыратылған актуальды болмыс; 2 ) , интеллигибельді жандар аспан әлемімен қолданьшатьшдар; 3) эртүрлі психологиялық субстанциялар, елестету элемімен байланысқандар (психикалық жағынан оларды «жындар» деп атаған); 4) жануарлар мен өсімдіктер әлемі; 5) минералдар немесе бастапқы заттар элемі деп бес болмысқа бөледі. Өсімдіктер адам мен жануарға жем болғандықтан, олардың өмірінде маңыз- ДЫ рөл атқарады. Екінші жағдайда олар өздерінің архетиптерімен таза форма эле- |