Р.Сыздықова, Т.Қордабаев еңбектеріндегі күрделі

синтаксистік тұтасты қ туралы ұғым» деп алып, онда мэтін 
лингвистикасындағы негізгі мәселелердің бірі сөйлемдердің күрделі 
синтаксистік тұтастыққа ұйымдасуын сөз етеді.
Р.Сыздықова «Күрделі синтаксистік тұтастык» дегеннің өзі не?- 
деп сауал тастай отырып, былайша ой түйіндейді: «Бұл категория казак 
тіл білімінде элі күнге дейін жан-жақты сөз болмай келеді. Оның 
белгілері, табиғаты түтасгыкқа енген шмпоненттердің бірігу амалдары, 
ол амалдардың прозадағы түрі мен поэзиядағы түрлерінің 
айырмашылығы деген тэрізді жайтгар зертгелген емес. Жоғарьща 
көрсетілген, өлең синтаксисін сөз еткен жұмысында Т.Қордабаев 
(«Поэзиялық шығармалардың синтаксистік құрылысы. Тарихи 
синтаксис мәселелері. А., 1964 - 
М.А.)
бүл категорияны тұңғыш рет 
айтады, әрине, бұл мақапада да, біздің осы жұмысымызда да бүл 
категория толық талданды деу мүмкін емес. Сондықган бұған тіл 
мамандарының назарын аударамыз. Әзірге біз грамматикалык бұл 
категориясьга қазақша «күрделі синтаксистік тұтастык» деп атадық. 
Т.Қордабаев «синтаксистік күрделі бірлік» деп агапты. Шынында бұл 
өзі синтаксистік тұтас дүние (немесе) бірлік, оның үстіне күрделі» /5, 
296/.
Р.Сыздықова бүл еңбегінде Н.С.Поспеловтің күрделі синтаксистік 
түтастыққа берген анықгамасын біршама айқын аныктама деп талдай 
келіп, мына пікірді басшылықка алады: «Әдетте, белгілі бір айтылған 
ой жазушының тұгаскан сөзі (связная речь) екені мәлім. Ал тұгас 
текстің құрылымын синтаксистік жағынан талдаганда, әрбір жеке 
сөйлемді алып, соларға қарай талдам ай, айты лған ойға 
(высказываниеге) қарай анализ жасау қажеттігін біз де құптаймыз» /
5, 297/. Ғалымның осы пікірлерімен сабақтас ойлар кейінгі 
зерттеулерінде де айтылып келеді. Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде 
күрделі синтаксистік тұтастық мәселесі біршама қарастырылып, 
гылыми еңбектерде талданып келеді. 2002 жылы жарық көрген «Қазак 
грамматикасьшда» «Күрделі синтаксистік тұгастық» атгы арнайы тарау 
да бар.
Р.Сыздықова күрделі синтаксистік тұтастықтың прозада да, 
поэзияда даболатынын айта келіп, өлеңдегі сөйлемдердің бір-бірімен 
әлдеқайда жымдасып, тығыз байланысатынын, эрбір шумақгың бір- 
бір күрделі синтаксистік тұтастықты қамтитынын, сонымен катар 
күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы сөйлемдердің бір ой 
төңірегіне тоіггасагынын сөз еггеді.
34

Жазгытуры ңалмайды ңыстың сызы,
Масатыдай құппырар жердің жүзі,
Жан-жануар, адамзат анталаса,
Ата-анадай елжірер күннің көзі.
Мұңда поэтикалық ой тұтас, біреу: жазғытурғы табиғат-тіршілік 
сипаты, ал жеке сөйлемдер үшеу, үшеуі бірігіп синтаксистік күрделі 
бірлік кұрап түр.
Ғалым қазақ поэзиясы нда сөйлемдерді бір-бірімен 
байланыстырып, топтастыратын тәсілдердің басты-бастыларын 
көрсетеді:
1. Біртектес параллель сөйлемдердің қатарласа келуі. 
Параллелизм сөйлем мүшелерінің саны мен олардың тұлғаларының 
бірыңғайлылығынан туындайды.
Тайга міндік,
Тойга іиаптыц,
Жацсы киім киініп.
2. Синтаксистік түгастыққа топтасқан сөйлемдер бір субъектімен 
(логикалық) қазықгалады.
3. Синтаксистік тұтас бірлік кұрауда есімдіктер қатысады. Бір 
шумаққа немесе бір шоғырға (абзацка) топталған сөйлемдерді олардың 
біреуіңде (кейде бірнешеуінде) келтірілген есімдіктер бір-бірімен тығыз 
жымдастырады, яғни алдыңғы жолдардағы бір мүшені соңғы 
жолдардың біріңде есімдік арқылы қайталап береді. Мысалы:
Ауру 

жүктеу/скачать 4,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: