М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы
жүктеу/скачать 4,98 Mb. Pdf көрінісі
|
мәтін лингвистикасы
| С.Аманжоловтыц
«Қазақ әдеби тілі синтаксисінің кысқаша курсы» деген еңбегінде ғалымның сөйлемнен де ірі түзілістердің бар екеніне көңіл аударғандығы байқалады. Аталган еңбекте сейлегенде аяқталған ойдьщ бір сөйлеммен емес, тэртіппен орналасқан сөйлемдердің тізбегінен тұратындығы жэне эрбір сөйлемді өз алдына емес, езге сөйлемдермен байланыстыра карастырғанда нэтижеге жетуге болатыны, сонымен бірге сөйлемдердің бір-бірімен тығыз магыналық байланыста тұратындығы айтылады. Бұл ойлар ғалымның төмендегі сездерінде анық көрінісін тапқан: «Сөйлегенде, айтатын сөзіміз, терең, неше алуан ойымыз, өткір қиялымыз, тереңнен тартып топшылап, алыстан орал, оспактап я жоспармен сөйлейтін тэртіпті сөйлемдеріміздіңтізбегі, толып жатқан ойлардың желісі...» / 4, 11/ немесе «Алдыңғы сөйлем мен артқы сөйлем мағына жағынан байланысты. Кейде алғы, кейде артқы сөйлем өздігінен тиянақты болмайды; бірін-бірі толыкгырады, кейде екеуінін бірлігі бір я бірнеше сөйлемнің бірлігі бүтін бір ойды тиянақтайды. Олай болса, тиянақтылыктың да шегі бар екендігінде дау жоқ» /4,161 /. Ғ алымның: «Бастауыш, орта мектеп оку кұралдарында «әр сөйлем тиянакты бір пікірді, бір ойды білдіретін бір я бірнеше сөзден кұралады. Бұл дұрыс па? Әрине, жалпы объективті алғанда, дұрыс. Бірақбір сөйлемді баска сөйлемге (алды-артьша) қоспай, өз алды бөлек қарасақ, бұл дұрыс емес болып шығады», - деген пікірлері де бізге көп нәрсені аңғартады /4, 15-16/. Мысалы, Осы мәселеге байланысты келіп отырмын деген 31 сөйлемді алып қарайтын болсақ, бұл синтаксистік конструкция сөйлемге тэн барлык белгілерді иеленгенімен, мағыналық жағынан тиянақсыз күйінде қалып отыр. Сөйлемдегі осы мәселе дегені қандай мәселе екені бізге түсініксіз. Сондықтан ғалым көрсеткеніндей, жекелеген сөйлем өздігінен тиянақты болмайды. Оны мағыналық жағынан толыктыратьш сөйлемдер кажет. Осы мәселенің не екені сонда ғана айқындала түседі. Не болмаса мына мысалды алайық, Синтаксис гылымының басңа да салалары сияқты ңұрмалас сөйлем синтаксисінің де зерттейтін өзіндік күрделі объектісі бар (Т.Қордабаев). Сөйлем белгілі бір дәрежеде окушысына түсінікті, ой тиянакты, аяқталған секілді, яғни құрмалас сөйлем синтаксисінің күрделі зерттеу нысанының болатындығы туралы айтылған. Әйтсе де тіл білімінің осы саласымен жаңа танысып отырған қабылдаушыға басца салаларының (сөз тіркесі синтаксисі, жай сөйлем синтаксисі) қай салалар екені айқын емес, ол үшін оқырман мәтіннің алдыңғы бөліктерінде қамтылған хабарды немесе өзінің басқа да әдебиеттерді оку барысында алған біл імдік коры арқылы басңа сөзінің қандай мағынаны қамту үшін қолданылып тұрғанын аңғарады. Екіншіден, өзіндік күрделі объектісі бар деп кэндай нысанды меңзеп отырганы беймэлім. Ол мэтіннің кейінгі бөлігін, яғни кейінгі сөйлемдердің тізбегін оку барысында белгілі болады. Сөйлем шындық болмыс туралы біршама тиянақталған хабарды жеткізеді деуіміздің мэні де осында. Сондықтан жеке қолданылған сөйлем маңына топтасқан сөйлемдердің мағыиалары арқылы ғана тиянақтауып, хабар толыққанды жүзеге асады. С.Аманжолов мэтіннің хабар беру, аяңталгандық, тұтасым, байпасым секідді категорияларды иеленетін бірлік екеніне мэн береді. Мәселен: «...бір планға сыйған ой ұшы-қиыры жоқ сияқгы болатыны рас, мысалы бір роман әлденеше том болып кетуі мүмкін. Мұның көпшілігіне қарай ұшы-қиыры жоқ дей алмаймыз. Өйткені мүндагы ой негізгі бір мақсатқа байлаулы болады. Сөйлем мен сөйлем, абзац пен абзац, абзац пен тармақ, тармақ пен том, том мен том жалғасып, байланысып, жекеленіп жатуының өзі де бұралаңдыққа, ұшы-қиыры жоқгыққа жатады» /4,37/. Көркем туынды алдына мақсат етіп қойған идеяны шегіне жеткізіп ашу үшін бірнеше томға созыльш, ұшы-кдыры жоқ дүние секщщ болып көрінгенмен, оған аяқгалу сипаты тэн. Көркем мәтін құрылымындагы бірліктер мен компоненттердің барлығы бір- бірім ен байланы сы п, түтасы п ж атады . Ә йтсе де олардың эркайсысының ара-жігі айқын, оларды көркем мәтіннен жекелеп 32 бөлшектеуге болады. Міне, осы ойлардың барлығы С.Аманжоловтың келтірілген пікірінде көрінісін тапқан. Мэтіннің аяқгалғандығы мэтін авторының ұстанымы түрғысынан танылады. Бұл туралы ғальм: «Ақынның я жазушының бүтін романы, поэмасы, баяндамашының жасаған баяндамасы түгелімен бір ойга, күрделі бір пікірге байлаулы да болады. Сол роман, я поэма біткенде гана, ақын я жазушынын ойлаған ойы, айтайын деген сөзі бітеді», - деп ой түйеді /4, 16/. «Әдетте біреу баяндама жасаса, біреу шығып сөйлесе, оның сөзі (сөйлеуі) қандай екен деп сұраймыз. Сонда біз оның эрбір сөйлемін тексеріп жатқанымыз жоқ, жалпы шешендігін, сөзшеңдігін, оның жүртқа түсін ікті не түсін іксіздігін сөз қыламыз» /4, 14/. С.Аманжоловтың бүл пікірі арқылы ауызша кұрылған мәтіндердің автор (сөйлеуші) - мәтін (баяндама) - тыңдаушы (біз) бірлігінен тұратынына көңіл бөлгенін, яғни айтылған сөздің сөйлеушіден ты ндаушысына багытталатынын, ал екеуінің арасындағы байланысты сөйленген сөз - мәтін жүзеге асыратынын аңғарамыз. Осы пікірінде мэтінді қабылдау әрекеті кезінде оның категорияларының бірі - мэтін тұтасымы мәселесі де қамтылған. Өйткені мэтін түтасымы - қабылдаушы тарапынан айқындалатын категория (ягни жасалған баяндаманың тыңдаушыға түсініктілік дәрежесі, сол мэтіннің түтасымын көрсетеді). С .А м анж оловты ң жоғарыдағы пікірлері казіргі мэтін лингвисгикасында қалыптасқан негізгі тұжырымдар болып саналады. Ғалымдар тарапынан көтерілген бүл мәселелер сол кезде мэтін лингвистикасыньщ ауқымында қарастырылмаса да, қазірдін өзінде тіл білімінің осы саласы үшін өзекті әрі кұнды. Сондыктан ғалымдардьщ ой-пікірлері қазақ мэтін лингвистикасыньщ алғашқы іргетасының қалануына себепші болды деп айтуымызға негіз бар. жүктеу/скачать 4,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|