Оқу жылына арналған «Қазақстан тарихы» пәнінен №1 межелік бақылау сұрақтары

“Егер сен 
ө
зі
ң
ні
ң
барлы
қ
байлы
ғ
ы
ң
нан бас тартып, сада
қ
пен жіне жебемен жара
қ
танып, 
са
қ
тарды
ң
арасында 
ө
мір с
ү
рсе
ң
, онда сен еркін адам болар еді
ң
.” (Анахарсис, са
қ
ғұ
ламасы
“Олармен еуропалы
қ
патшалы
қ
тар да те
ң
десе алмайды. Тіпті Азияда да скифтерге жеке
-
дара 
қ
арсы т
қ
ра алатын халы
қ
жо
қ
.” (Фукидид, ежелгі грек тарихшысы)
“И
ә
, шынды
ғ
ында, д
ә
л солар 
ғ
ана, т
ү
ркілер –
б
ұ
л тарихты
ң
к
ө
шбасшылары, оны
ң
басты 
қ
айраткерлері болды.” (Алексей ОКЛАДНИКОВ, академик
-
ғ
алым, тарихшы)
“Са
қ
тарды
ң
арасында еш 
қ
ыз
ғ
аныш, ауыр 
ұ
рыс
-
керіс жо
қ
. Ешкім де ешкімді жек к
ө
рмейді, 
керісінше, м
ү
мкіндігі келгенше бір
-
біріне к
ө
мектеседі ж
ә
не 
қ
олдау білдіреді. Олар 
ө
зара дос 
ж
ә
не азы
қ
-
т
ү
ліктеріні
ң
азды
ғ
ына 
қ
арамастан, бір
-
бірімен шын пейілдерімен б
ө
ліседі
Савроматтар
- 
Жайық
 
өңірі мен 
Еділдің
 
төменгі сағасын мекендеген көптеген ежелгі 
тайпалардың атауы.
Савроматтар
- 
сармат
 
тайпалары 
түркі
 
халықтарының, қазақ ұлтының қалыптасу 
тарихына терең із қалдырған алғашқы мемлекет бірлестіктерінің бірі.
Көптеген уақыт бойы Савроматтар тайпаларының тарихи отаны белгісіз болып келді. 
Соңғы археологиялық зерттеулердің нәтижесінде Савроматтар мәдениеттің ошағы б.з.б. 
6 
ғ.
 
төменгі Еділ мен Жайық алабы екені анықталды.
Жазба деректер мен соңғы археологиялық материалдар бойынша, Савроматтар солтүстік 
Қаратеңіз скифтеріне туыстас тайпалар бірлестігі болған.
Геродоттың
 
жазуынша, Савроматтар жауынгер әйел-амазонкалардан туып, алдымен 
скифтермен
 
соғысып, артынан олармен туыстасып, Танайс (
Дон
) арқылы Еділге көшеді. 
Ертедегі авторлардың айтуынша, Савроматтар қоғамында әйелдер ерекше рөл атқарған. 
Олар ерлермен бірдей соғысқа қатысқан.
Сарматтар
— б.з.д 8 ғ.- б.з. 8 ғ. Қазақстанның батыс өлкелерін, оңтүстік Орал алқаптарын 
мекендеген, үлкен тобы Еділден батысқа қарай өтіп, солтүстік Қара теңіз өңірлерін 
жайлаған тайпалардың шартты атауы. “Сарматтар”,“Сарматия” сияқты атаулар антик 
дәуірінің жазба деректерінен келген және көптеген тайпалар мен олардың одақтарына 
таңылатын жалпылама ұғым болып табылады
Сарматтар қыш ыдыстaр, caқина, білезік cияқты әшекей заттар жaсаған. Б. з. II-IV ғғ. 
Сaрматтаpдың аса ірі археологиялық ескерткіші - жерлеу орындары (Ба­тыс Қазaқcтан 
облысының Шыңғырлау ауданында) табылғaн. Олар кейінгі сарматтар мәдeниeтіне 
жатады. Қaбіpге қасында түрлі әшекей заттары бар әйел жерленген.
III-
V ғғ. зергерлік өнергe түсті метaлдардың ішінен алтынды көп қолданған. Оcы кезде 
Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың aрасында зергерлік өнерде «полихpомдық 
стиль» кeң тарaды. Қазақстанда б. з. VII - V ғғ. бұл стильдің екі түрі дaмыды: бeзeндіру, 
зерлеу әдістері. Сондықтан да «полихромдық стиль» б. з. 1-мыңжылдықтың басында туды 
деген болжам бaр.
Шaруашылығы. Көшпелі мал шаруашылығымен, отырықшы өмір cүріп егіншілікпен 
айналыcты. Сармат тайпалaры Еуразияның саяси-экoнoмикалық және мәдeни өмірінде 
елеулі рөл aтқарған одақтар мен мемлекеттер құрамына кірді. Грек деректерінде С. б.з.б. 4 
ғ-дан, яғни олардың Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал өлкелерінен батысқа қарай 
жылжуы басталған кезден бастап кездеседі. Осы кезде, яғни б.з.б. 339 ж. Қара теңіз 
скифтерінің атақты патшасы Атей өліп, бұдан соң Скифияда үлкен саяси-эконикалық 
дағдарыс қалыптасады. Ғылыми тұжырымдамалар скифтер мемлекетіндегі осы қиындықты 

пайдаланған Сарматтардың шығыстан жылжыған түрлі топтары үнемі соғыса отырып 
скифтерді түпкілікті талқандағанын көрсетеді. Б.з.б. 2 ғ-ға қарай Қара теңіз скифтерінің 
патшалығы аумағында Сармат билігі орнайды. Соғыс өнерін жете меңгерген Сарматтар 
Риммен әскери қақтығыстар жасап отырды
13.
Ерте темір дәуіріндегі тайпалардың мәдениеті: хронология, жерлеу рәсімі, қару-
жарақ, аң стиліндегі өнері. 
Темір дәуірі - тас пен қола дәуірлерінен кейінгі үшінші ірі археологиялық кезен. Оның 
бірінші кезеңін ерте темір дәуірі деп атап кеткен.
Бастаулары осы металды қолданумен сәйкес келетін адамзат тарихының маңызды 
кезеңі осылай аталды. Б. з. б. I-мыңжылдықтың басынан осы заманға дейінгі кезеңді 
алсақ, темір адамзаттың заттық мәдениетінің негізі болып келді. Өндірістік технология 
саласындағы барлық мәнді ашылымдар аталмыш металлмен байланысты болды. 
Темір дәуірі – адамзат тарихында қола дәуірін алмастырған, аса маңызды әлеуметтік-
экономикалық, саяси, демографиялық, технологиялық өзгерістерді дүниеге әкелген 
жаңа кезең. Бастаулары темір металын игерумен және оны кеңінен қолданумен сәйкес 
келетін бұл кезеңді ғылым тарихында «темір дәуірі» деген тұрақты атаумен белгілеуді 
алғаш рет 19 ғ-дың ортасында К. Томсен (Дания) ұсынды. Біздің заманымыздан бұрын 
1-мыңжылдықтың басынан осы заманға дейінгі кезең арасында темір адамзаттың 
заттық мәдениетінің негізі болып келді. Өндірістік технология саласындағы барлық 
мәнді ашылымдар осы металмен байланысты. Дегенмен, темір ұзақ уақыт бойы аз 
таралған әрі қымбат металл болып қала берді. Тек б.з.б. 1-мыңжылдықта ғана темір 
металлургиясын қолданысқа кеңінен ендіру қолға алынды. Қазіргі заманда да темір 
еңбек құралдары жасалатын бірден-бір маңызды металл болып қалуда, сондықтан 
қазіргі дәуір де темір ғасырына жатады. Осы себептен, тарихи-археологиялық 
кезеңдемеде «ерте темір дәуірі», одан кейінгі кезеңге қатысты «орта ғасырлар дәуірі» 
деген атаулар қолданылады.
Темір ерекше металл. Оның балқытылу температурасы мысқа қарағанда жоғары. Темір 
табиғатта таза күйде кездеспейді. Оның балқытылуының баяулығынан шикізаттан 
темірді айыру оңайлыққа соқпайды.
Қазақстандағы темір дәуірінің басы б.з.д. VIII - б.з. VI ғасырларына жатады. Ал ерте 
темір дәуірінің хронологиясы: б.з.д. VIII - б.з.д. III ғ. Кейінгі темір дәуірінің 
хронологиясы: б.з.д. III - б.з VI ғ. 
Ерте темір дәуірі басталысымен, Евразия далаларында ірі тайпалық бірлестіктер 
қалыптаса бастайды. Олардың мүдделерінің қақтығысы, айналасындағы отырықшы-
егінші халықтармен қарым-қатынастарының өзіндік түрлері қоғамның белгілі 
дәрежеде әскериленуіне әкеп соқты. Тарихи сахнада гректер мен парсылар скифтер, 
сактар, савроматтар деп атаған тайпалар пайда болды. Этникалық туыстығының, даму 
деңгейі мен өмір салтының ұқсастығының өзара тығыз байланыстылығы нәтижесінде 
бірұдай, етене жақын мәдениеттер құрылды. Скиф-сақ заманында тайпалардың 
материалдық мәдениетінде қару-жарақтың, ат әбзелдерінің айрықша түрлері пайда 
болды, "скиф-сақ аң стилі" деген атау алған өзіндік өнер кең таралды. Кей ретте ерте 
темір дәуіріндегі қоғам тұрғындарының бұл материалдық мәдениетін "скифтік үштік" 
(ат әбзелдері, қару, аң стилі) деп те атайды.

Ерте темір дәуірінің далалық тұрғындары ерекше қарқынмен дамыды, металл өндірісі, 
сауда айырбасы гүлденді. Тайпалық одақтардың ат төбеліндей бай шоғыры: патшалар, 
әскери мансап иелері пайда болды. Үлкен "патша" обалары, яғни қайтыс болған 
ауқатты адаммен бірге өзінің құндылығымен мәнді болып саналатын бұйымдар - қару-
жарақ, ат әбзелдері, әшекейлер бірге жерлеген 
Қазіргі заман ғылымында ерте темір дәуіріндегі далалық тұрғындар қоғамының ерте 
мемлекеттік дәрежеде тұрғандығы туралы пікірлер айтылуда Біздің заманымыздан 
бұрынғы 1-мыңжылдықта өмір кешкен дала халықтарының даму дәрежесін пайымдай 
отырып, сібірлік ғалымдар "Дала өркениеті" деген атауды ұсынды.
Мұртты қорған: Осы кезеңге кіретін Орталық Қазақстанның ескерткіштері тасмола 
археологиялық мәдениетіне жатады. Қазақтың белгілі археологы М.Қ.Қадырбаев, бұл 
мәдениеттің хронологиялық мерзімін б.з.д. VII - III ғасырларымен негіздеп, оның 
дамуын екі кезенге бөлген. Тасмола мәдениетінде тән археологиялық ескерткіштері 
«мұртты» қорған деп аталады. Бұл күрделі ғұрыптық – жерлеу кешендері тастан 
қаланып, әдетте үш негізгі бөлшектерден: үлкен, кішкентай қорғандар мен ұзындығы 
60-тан 200 метрге дейін жететін жартылай доға тәріздес жолдардан құрастырылған. 
Бұл «мұрттар» қорғанмен жанасып, үнемі шығысқа қарай бағытталған. Үлкен 
қорғанның астында, тереңдігі екі метрге жететін шұңқырда қайтыс болған адамның 
мәйіті жерленген. Кішігірім қорғаныда жылқы қаңқаларының қалдықтары, қыш 
ыдыстардың сынықтары кездеседі. Кейде тек қана қөмір түріндегі және күйдірілген 
топырақтың ізі байқалады.
Мұртты қорғандар не үшін салынған? Бізге мұртты қорғандардың астрономиялық 
жағынан тағайындалу туралы тұжырым белгілі. Биолог және археология (энтузиасты) 
П.И. Мариковскийдың пікірі бойынша, мұртты қорғандар ежелгі обсерваториялар 
болған, жұлдызды аспан, күн мен айды бақылап, жыл мезгілін аңықтау үшін 
пайданылған. «Мұртты» кешендер астрономиялық болжамдар үшін пайдаланылуы 
мүмкін, бірақ бұл оның құрылысында маңызды болмаған. Кейде осындай қорғандар 
бір-бірінен бірнеше шақырым қашықтықта орналасқан, кейбір обаларда екі мұртты 
қорғандар болған. Аспанды бақылау үшін бір обсерватория бар кезде екіншісін 
тұрғызудың қажеті қандай? М.К. Қадырбаевтың пікірі бойынша тастан қаланған 
мұртты кешендер жерлеу ғұрыптарына арналып салынған және тасмола тайпаларының 
күнге табынушылығын айқындады.
Қазіргі уақытта шартты болса да, "мұртты" обалардың негізгі ауқымы анықталды. 
Бүгінгі таңдағы мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан аумағында 300-ден астам 
ескерткіштер анықталған. Аталмыш мәліметтер жыл сайын толықтырылуда. Негізгі 
ауқымы Орталық Қазақстан мен Солтүстік Қазақстанды (Көкшетау) сондай-ақ бүгінгі 
Шығыс Қазақстан облысының батыс бөлігінің далалы алқаптарын (Абыралы, 
Шыңғыстау, Шұбартау) қамтиды. Қазақстандағы мұртты обалардың жалпы санынын 
80 % астамы осы аумақта шоғырланған.байланысты. Обалардың екінші бір анағұрлым 
шағын бөлігі (20% аздауы) Жетісу, Шығыс, Батыс, Оңтүстік Қазақстан жерлерінде, 
соның ішінде, көпшілігі Шығыс Қазақстан аумағанда орналаскан. Жалпы "мұртты" 
обалар таралымы туралы сөз қозғағанда әкімшілік-аумақтық түсініктен гөрі 

географиялық ұғымдарға жүгінген жөн: негізінен, жалпы "мұртты" обалардың таралым 
аясы Қазақтың ұсақшоқылығы аймағымен сәйкес келеді.
Аң стилі:Б.з.б 8 ғасырдан бастап Еуразия далалы аймақтар өңірінде аңдарды бейнелеу - 
аңдық стиль пайда болды. Оның негізгі тақырыбы - аңдарды және аңыздағы 
ғажайыптарды бейнелеу. "Аң стилі" өнері сәндік сипатта қолданылды. Әр түрлі 
бейнелермен қола қазандар, құрбандық заттары, қару-жарақтар, ат әбзелдері мен 
киімдер әшекейленді.
"Аң стилі" өнері дәстүрмен сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жасаған жорықтарында 
танысты. Осы жерлерден сақтарға "өммір ағашы" дейтін арыстан бейнесі тарады. Бұл 
ұғым жергілікті жануарлар мен аң-құстардың, жылқы, қой, түйе, бұғы, ақбөкен, барыс, 
жолбарыс, бүркіт, қасқыр, қоян бейнелеріне ауысты.
14.
Сюннулердің шығу тегі мен этникалық тарихы. Ғұндар (хунну) империясының 
саяси тарихы
Сақтардан соңғы Қазақстан аумағында және көрші аймақтарда үлкен мемлекет құрып 
дәуірлеген халық — ғұндар еді. Б.з.д. IV ғасырда-ақ Қытай мемлекеті ғұндарды 
өздерінің "солтүстік-батыстағы күшті бәсекелесі, жауы" деп есептеген. Бұл күндері 
түркі тілінде сөйлегендігі дәлелденіп отырған ғұндар басында тайпалық одақ болып, 
одан күшті мемлекет құрды. Ғұндардың мемлекеттік тарихы жөнінде жазба деректер 
жеткілікті. Олардың саяси-қоғамдық кұрылысы жөніндегі деректер, негізінен, қытай 
жылнамаларында мол сақталған. Ғұндарда мемлекеттіліктің негізі б.з.д. III 
ғасырлардан бастады. Ғұндар мемлекеттілігін толық калыптастырып, оның саяси 
жүйесін құрушы ірі саяси тұлға — Мөде тәңірқұты (қытай деректері Маодун деп 
атайды) болды. Ғұндардың саяси жүйесі өте күрделі болды. Мемлекеттің басында 
тәңіркұты тұрды. Ғұн тарихын көне қытай тілінен қазақ тіліне аударушы ғалым 
Қ.Салғараұлының пікіріне сүйенсек, бұл сөз бүгінгі қазақ тілінде де бар. "Тәңірқұты" 
елдің қарулы күшінің бас қолбасшысы болды. Мөдеге дейін тәңірқұтын сайлау тәртібі 
болатын. Оның үстіне, жекелеген аймақтарды (24 аймақ болған) ру ақсүйектері 
басқарып отырған. Олардың әрқайсысында 2 мыңнан 10 мыңға дейін әскері болған. 
Сондықтан мемлекеттің ішіндегі аймақтардың белгілі бір дербестігі де бар. Мөде 
тәңіркұтынан бастап мемлекет толығымен бір орталыққа бірікті. Ендігі жерде елбасын 
сайлау кағаз жүзінде ғана жүрді. Тақ мұрасы алғашында ағадан ініге, кейін әкеден 
балаға өтіп отырды. Ғұндарда үш ақсүйек тайпа болды. Соның ішінде си люанъ-ди 
тайпасынан ғана патша сайланды. Елдегі ақсүйек үш тайпа тек өз арасында ғана қыз 
берісіп, қыз алысты. Мемлекеттік ірі қызметтерде осы үш ақсүйек тайпа өкілдері 
тағайындалды. Ғұндардың мемлекеттік басқару аппараты өте үлкен және күрделі 
болды. Тәңірқұтынан кейінгі мемлекеттік лауазым елдің Шығыс жөне Батыс 
бөліктерін басқаратын хандар болатын. Әдетте, Шығыс бөлікті басқаратын кіші 
ханның мәртебесі артығырақ болды. Ол орында тәңірқұтының тағын болашақта мирас 
етуші ханның үлкен баласы отырды. Елдің оң, сол бөлігінің әрқайсысында азық-
түлікке жауап беретін уәзірлер, қолбасшылар, әскербасылары, малжанның есебін 
жүргізушілер, тәртіп сақшылары болды. Мемлекет әбден күшейген кезде ғұндар елі 
үшке бөлініп басқарылды. Олар Шығыс, Батыс және сол екеуінің ортасында 
орналасқан тәңірқұтының өз ордасы еді. Ғұндар еліндегі осы үш аймақ 24 әкімшілікке 

бөлінді. Олардың әрқайсысына мыңбасылар, жүзбасылар, онбасылар, билер, кіші 
бектер, т.б. лауазымды қызметкерлер тағайындалды. Егер жоғары лауазымдарға тек 
тәңірқұтының туыстары тағайындалатын болса, ал орта, төменгі басшылықтарға өзге 
ғұн тайпаларынан шыққан аса қабілетті адамдар тартылды. Ғұндардың діні тәңірлік дін 
болды. Олар патшасын "Көк тәңірінің өзі жаратқан адамы" деп түсінді. Ғұндар 
көшпелілердің алғашқы мемлекетін құрды. Көшпелі мемлекеттің негізгі белгілері осы 
ғүндар дәуірінде қалыптасты. Құрылтай жиналысы дүниеге келді. Ғұндардың өзінің 
әдет-ғұрпына негізделген заң ережелері болды. Онда жер-су мәселесіне ерекше мән 
берілді. Ғұндар мемлекетінде, Қытай деректеріне қарағанда, тұрақты ғұн әскерінің 
саны 300 мың болған. Ресми іс қағаздарын жүргізіп, мөр басу рәсімі қалыптасты. 
Ғұндар мемлекеті б.з.д. III ғасырдан б. з. V ғасырының жартысына дейін өмір сүрді. 
Әрине, басқа көшпелі империялар сияқты олар бірде күшейіп, бірде әлсіреп отырды. Б. 
з. IV ғасырынан бастап ғұндардың бір бөлігі Еділден асып Еуропа жеріне қарай аяқ 
басты. Содан былайғы 200 жылдың ішінде олар Еуропаның жартысын жаулап алып, өз 
билігін орнатты
15.
Жетісу және Тянь-Шань аймағындағы үйсіндердің этносаяси қалыптасу 
үйсіндер Жетісудағы сақ жеріне б.з.б.ІІ ғасырда Орталық Азиядан келіп қоныстанған 
тайпа.Бұлар сақтардың этномәдени мұрагерлері үйсіндер болатын. Қазақ 
мемлекеттігінің тағы бір қайнар көзі үйсіндер мемлекеті болып есептеледі. Үйсіндерде 
ежелгі өркениетке тән дамудың барлық белгілері байқалды. Бұл қалыпты даму 
белгілеріне мемлекеттік билік жүйесін, жазудың болғандығын, тұрақты әскерді, 
елшілік жоралғыларын және т.б. жатқызуға болады. Сақ дәуірінде болған малға, еңбек 
құралдарына және тұрмыс бұйымдарына деген жеке меншік үйсіндерде де кең қанат 
жайды. Қоғамның билеуші және бағынышты топтарға бөлінуі мейлінше айқын 
байқалды. Қоғам — ру ақсүйектері мен тәуелді ұсақ өндірушілер, жартылай тәуелді 
құлдарға бөлінді. Жерді жеке иеленумен қатар иерархиялық иелену түрі де дамыды 
(рулық, тайпалық, қауымдық). Ежелгі үйсіндерде әлеуметтік-экономикалық 
қатынастар өтпелі кезеңге тән сипатта болды. Дамудың мұндай ерекше түрінің болу 
себебі экономикалық кұрылысқа байланысты. Жартылай көшпелі және жартылай 
отырықшы үйсін коғамында өндірістің екі негізгі түрі болды: мал және жер. Мал 
түріндегі байлықтың жиналуы, мал-мүлік, жиһазға жеке меншіктің, тауар алмасудың 
дамуына әкелді. Әйтсе де көшпелі қоғам ерекшелігіне сай — әлеуметтік қатынастар 
аса ірі және шағын дәулетті мал иелерінің жеке меншік қатынастары түрінде дамыды. 
Рулық құрылыстың ыдырауы барысында туындаған таптық қатынастар 
құлиеленушілік сипатқа ие болды. Дегенмен ежелгі үйсін қоғамында құлдың еңбегін 
пайдалану өзіндік ерекше түрде дамыды; яғни, құл еңбегі өндірістің негізгі тірегіне 
айналған жоқ, ал құл иелену классикалық түрге жете алмады. Жазбаша және 
археологиялық деректерден ежелгі үйсін қоғамында б.з.д. II—I ғасырлардың өзінде-ақ 
жекелеген адамдардың қолында байлықтың шоғырланғандығы байқалды. Қытай 
деректерінде: "Үйсіндерде жылқы көп. Олардың ең бай адамдарында төрт-бес мың 
жылқы болады", — деп көрсетілген.
Демек, малы көп дәулеттілер болса, малы аз немесе жоқ кедейлер тобының да 
болғандығы даусыз. Сонымен қатар үй малдарына салынған таңбалар, металдан, 
тастан және қыштан жасалған мөрлер де жеке меншіктің пайда болғандығын көрсетеді. 
Ертедегі жылнамашылардың мәліметіне қарағанда, үйсіндердің кейбір әскербасылары 

мен шенеуніктерінде, күнби сарайы жанындағы тағы да басқа лауазымды адамдардың 
алтын және мыс мөрлері болған. Үйсін мемлекетінің басында үлкен күнби тұрды. Кей 
зерттеушілер үйсін мемлекетінің ел-басын күнби деп те атап жүр. Қытай тілінде үйсін 
патшасын гуньмо деп атаған. Үлкен күнбиден кейінгі мемлекеттік лауазым күнби 
болды. Бұл — бас уәзір. Одан кейіңгі лауазым — тулы (дулы), бұл Қытай 
мемлекетіндегі үлкен уәзірмен дәрежелес болды. Әскер оң және сол қанатқа бөлінді, 
оларды екі қолбасы басқарды. Елдің жоғарғы сотының қызметін билер деп аталатын 
екі орынбасары атқарды, оларды даруға (дарту) деп атады. Абыз атанған лауазым діни 
басшылықты іске асырды. Бұдан кейінгі мемлекеттік лауазым — бүкіл ұлыстың 
шыбегі (биі) болды. Оның екі орынбасары болған. Ел билейтін лауазым иелерінің 
тапсырмаларын орындатып отыратын атқосшы мансаптары болды. Үйсін мемлекетінің 
астанасы Ыстықкөл жағалауындағы Чигучэн қаласы болды
16.
Қаңлылардың(
Кангюй
) тарихи-мәдени мұрасы. 
Қаңлылардың шаруашылығы, қолөнері мен саудасы
Б.з.б. V-ІV ғасырдағы деректер бойынша, Қаңлы құлшылық мемлекетіне Әмудария 
мен Сырдарияның жоғарғы орта ағысындағы жерлер қараған.
Б.з.б. V-ІV ғасырдағы деректер бойынша, Қаңлы құлшылық мемлекетіне Әмудария 
мен Сырдарияның жоғарғы орта ағысындағы жерлер қараған: Бұқара, Шахрисиябз, 
Кушаниз (Қатта-Қорған төңірегі), Ташкент ауданы, Хорезм өлкесі. Қаңлы мемлекеті 
Үйсін мемлекетімен бірқатарда тарихи сахнаға шыққан. Үйсіндер Ферғана, Ыстықкөл, 
Шу, Жетісудан Шығыс Түркістан жерлеріне дейін созылып жатқан аймақта 
орналасқан.
М. Қашқари айтуы бойынша, Қаңлы (Қаңқа) - патшаның аты. Оның мемлекетіне кірген 
тайпалар, халықтар жалпы патшаның атымен «қаңлы» аталған. Соған қарағанда, 
жергілікті сақ тайпаларынан өрбіген ұрпақтар Әмудария мен Сырдария өңірлерін 
мекендеп, осы құлшылық қоғамын құрған. Олардың жайылған мекендері де көп 
жерлерді алып жатса, тұрғындарының сандары да көп болған. Олар ертедегі орта 
ғасырда бөлшектеніп, өздерінің ертеден келе жатқан аттарымен аталып кетсе де, басым 
көпшілігі қаңлы есімін сақтап қалған. Кейін түркі халықтары бөлшектеніп шыққанда, 
қаңлылар олардың көпшілігінің құрамына кірген: өзбек, қазақ, қырғыз, башқұрт, 
қарақалпақтар және т.б. Бірақ қаңлылардың басым көпшілігі бұрынғы Қаңлы 
мемлекетіне кірген жерлерде көбірек сақталған. Б.з.б. 329 жылы әйгілі Ескендір 
Зұлқарынай Сырдария бойына жеткен. Қаңлы мемлекетінің негізгі этникалық құрамы 
сақ нәсілді түрік тілдес тайпалардан тұрған. Қазіргі түрік халықтарының құрамына 
кірген қаңлыларда антропологиялық ерекшеліктері арасынан сары түсті, көздері көк, 
жақ сүйектері ойыңқылы көбірек кездеседі. Өздерін басқарған патшаның атымен 
аталуы түріктерде ертеден қалыптасқан дәстүр, мысалы: Оспан түріктері және т.б.
Қаңлылар ұлы күш болып, шет елдерге бас июге ешбір көнбеген. Олардың 
чиновниктері үйсіндердің елшілерінен кейін, Қытай елшілерін отырғызған. Тамақты 
әуелі өздеріне, одан кейін Шығыс көршілері Қытайға беретін болған. Қаңлы 
билеушілері өздерін тәуелсіз, тіпті батыл ұстаған, бұл жөнінде б.з.б. І ғасырдың 
аяғында Қытай деректерінде: «Қангюй, керісінше (Үйсінмен салыстырғанда - У.Ш.) 
өркөкірек, батыл және біздің елшілеріміз алдында князьдары мен ақсақалдарына, содан 

соң барып наместниктің елшілеріне қонақасын тартады». Б.з.б. 47-46 жылдары (Қытай 
- У.Ш.) Ферғана, Қытай соғысының барысында, қаңлылардың араласуымен ғана 
ферғаналықтарды астанасының қиратылуынан құтқарып қалды және ферғаналықтарға 
тиімді бітім жасауға жәрдемдесті. Сондықтан да өздерінің тәуелсіздігін бекем ұстап, 
күшті құлшылық мемлекет болған және түріктердің мәдени өркениетінің негізін 
салған. Аттары аталған жер атамалары Әмудария мен Сырдарияның алқаптарында 
және Орталық Азияның көпшілік жеріне орналасқанын байқаймыз. Қазір де олардың 
көпшілігі ежелгі аттарымен аталады. Осы жерлерден археологтар қаңлылардың 
дәуіріне жататын Жанбас-қала, Қорғанша-қала, Базар-қала, Кюнерлі-қала, 
Қойқырылған-қала және т.б. ескерткіштерін ашты. Бұл қалалар құлдардың күшімен 
салынған үлкен бекіністер. Мысалы: Қойқырылған-қала дөңгеленіп салынған, оның 
жалпы диаметрі - 87,5 м, тоғыз мұнарасы бар. Оның қазіргі сақталған биіктігі - 8 м. 
Осы дәуірдің басқа да аттары аталған антикалық қалалары көлемдері жағынан 
Қойқырылған-қаладан кем емес. Олар жан-жақты зерттеліп, Хорезм археологиялық 
экспедициясының еңбектерінде жарық көрген. Осы археологиялық қазба деректерге 
қарағанда, қаңлылардың мәдениеті құлшылық қоғамда дамыған. Оның дамыған 
кезеңдері б.з.б. V-ІV ғғ. тура келеді. Осы кезде, қаңлылар Ахеменидтердің қарауынан 
шығып, өз алдына мемлекет болып, жеке үстемдігін жалғастырды.
17.
Түрікілердің шығу тегі. Түркі қағанатының қалыптасуы, құрылымы және саяси 
тарихы.
Соңғы деректер мен зерттеулер бойынша, б.з. I—X ғасыр аралығында Орталық Азия 
мен Моңғол үстіртінде саяси үстемдік жүргізген түркітекті теле тайпалар одағы 
болғаны белгілі болып отыр. Сонымен қатар Алтай, Тарбағатайды мекендеген 
қарлұқтар мен Шығыс Түркістандағы басмылдар да Орталың Азияны билеуге ұмтылды. 
Ғұндар империясы ыдыраған соң, Орхон аймағында түркі текті теле тайпалар одағы 
ұйымдасты. V ғасыр ортасында Ашына бастаған Алтайдағы түркілер осы телелердің 40 
мың үйлік бірлестіктерін бағындырып, солардың күшімен өздерінің ата жаулары 
жужандарды (аварлардың бабаларын) жеңіп, тарих сахнасына көтерілді.
Түріктер 552 жылы Солтүстік Моңғолия жерінде Түрік каганатын құрды. Оның алғашқы 
билеушісі Бумын қаған еді. Мұқан қаған тұсында бүкіл Ішкі Азия, Оңтүстік Сібір жері, 
Оңтүстік
-
батыс Маньчжуриядағы қидандар, қарақытайлар, Тува жері мен Енисей 
қырғыздары бағындырылды. Иштеми (Естеми) қаған тұсында түріктер батысқа қарай 
жылжып, Жоңғария жерін, Қазақстанның, Орталық Азияның шығыс аймақтарын 
бағындыра бастады. VI ғасырдың екінші жартысына қарай түріктер бүкіл Қазақстан 
жерін, Орталық Азияның біраз бөлігін бағындырып, Қара теңіз жағалауына дейін жетті.
Билік басында ақсүйек ашына (ашина) руы тұрды. Бұл —
«киелі қасқыр» деген сөз. 
Қағандар мемлекеттің басты билеушісі болды. Түріктердің туы бөрілі байрақ болуымен 
қатар олардың қорғаушыоң қағарлары да «бөрі» аталған. Оның алғашқы қағандары
Түмен (Бумын), Мұқан, Естеми, Қара
-
Еске қағандар еді. Ал Батыс түрік қағанатының 
билеушілері Тон Жабғу қаған (618—630), Жеғуй қаған (610—618) кезінде қағанат саяси
-

әкімшілік
жағынан дамудың ең жоғары дәрежесіне көтерілді. Қытай жазбаларында 
айтылғандай Бүмын (Тұмын) қағанның кіші інісі Мұқан қаған 552—554 жылдары Түрік 
қағанатының негізгі дұшпанының бірі жужандарды (аварларды) бағындырып, Орталық 
Азия билеушісіне айналады. Түрік қағанының тағы бір інісі Иштеми (Естеми) (552—
582 
жж.) батысқа жылжып,
Жетісу мен Қазақстанның далалық аймақтары және Сырдария, 
Арал теңізіне дейін жетті. Сасанидтік Иранмен одақтаса жүріп, эфталиттерді 
бағындырып, Византиямен сауда
-
экономикалық байланыстар (Земарх елшілігі) 
орнатады. Түрік қағанаты Қазақстан жеріндегі алғашқы
ортағасырлық мемлекет 
болды.

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: