кездеіі- сокт ы к каж еттіліктің тууының, дүниеге келуінің, тіпті дүниеде бо-

осы сияқты қағидаларын қолдай отырып кездейсоқтыққа қажеттіліктің 
коріну және оны толықтыру формасы деп анықтама береді. Бұл 
анықтама, біздіңше, қажеттілік пен кездейсоқтықты бірінсіз екіншісі 
болмайтынын мойындағанмен, оларды бәрібір сырт қатынаста кору. 
Олай дейтініміз бұлай түсіндіруде бірінің екіншісіне айналуы жок, 
олардың әрқайсысы бірі-біріне тәуелді болғанмен өзі өздігінде қала 
береді: кажеттілік кджеттілік күйінде, ал кездейсоктық та кездейсоқтык 
күйінде. Әрбір оқиғаның бір жағы - қажеттілік, ал екінші жағы - 
кездейсоқтык. Кездейсоқтык онда түгелімен, барлык болмысымен 
қажеттілікке айнала алмайды. Сол сияқты кажеттілік те озінің бар­
лык жағымен түгел кездейсоқтыкка айнала алмайды. Эрине, Энгельс 
айткан сырт қатынас өмірде бар, ол, бірақ кажеттілік пен кездей- 
соктықтың белгілі бір сәттегі корінісі, олардың эволюциясындағы 
катынасы емес. Керісінше, белгілі бір тектес күбылыстарды түтастык 
деп қарап, олардың бүкіл тарихы (шығуы, өрістеуі, кемелденуі, 
жогалуы) түрғысынан алсақ, онда кездейсоктыктың кейде барлық 
мазмүнымен, тек өзіне ғана тән ерекшелігімен түгел қажетті формаға 
үласуын, ал кейде жан-жақты өркендеген қажетгі болған омірдің бірте- 
бірте өшіп, азайып, болмыстағы кездейсоқ қалыпқа үшырайтынын 
да көруге болады. Бүл, әсіресе, адамзат тарихында көзге түседі. Мы­
салы, А .С .П уш кин орыс халқыны ң әдеби тілін, ал Абай қазақ 
халқьіның әдеби тілін қалыптастырды деп мойындалады. Ол әрбір 
халықтың барлык адамдарына ортақ әдеби тілінің жалпы нормалары 
деген соз. Ал, ол нормалар Пушкин мен Абайдың әркайсысының 
поэзиясындағы оздеріне ғана тән тіл ерекшеліктері еді. Бір немесе 
бірнеше адамдар тобының сөйлеу, ерекшелігі дүрыс сөйлеудің жал­
пы ережесіне, не үрдісіне айналса, оны жекеліктің жалпылыкка, кез- 
дейсоқгыктың қажеттілікке айналуы демеске амал жок. Тарихта кезінде 
дәуірлеген, бет қаратпайтын, омірде бірден-бір кажетті болған омірдің 
талай формалары, әлеуметтік күрылыстың типтері отті, ғасырлар бойы 
үстемдік еткен империялар да жоғалды. Олардың бәрі дерлік өздерін 
мәңгілік тәртіп, өмір сүрудің жолы деп жариялаған, қүдай орнатқаны, 
адамның мәңгілік өзгермес табиғатынан туған нәрсе деп негіздеу де 
жиі үшырасады.
Танымның, философияның тарихында қажеттілік қана бар нәр- 
се, ал кездейсоқтық жоқ, ол адам ойының адасуының туындысы де­
ген көзқарас та болды. Ол бүрынғы механистік материализм деп 
аталган (XVII г.) бағыт өкілдерінің кобісіне тон.
Гоббс, мысалы, адам еркіндігінің мүмкін еместігін бүкіл әлем- 
дегі себеп пен салдарлардың бүлтартпас қатаң байланыс тізбектерінің, 
ал олардың ар жағындағы ақырғы себеп - күдіретті Жаратушының 
ыркымен дәлелдеуге тырысты.

Қажеттілікті ішкі мен тендестірмеген сияқты оны ақиқатпен де 
бірдей деп шатастырмау дүрыс. Олай болса, әсемдікпен де, игілікпен 
де. Оның себебі, кажепілік барлық уақытта, барлық жағдайда белгілі 
нәрсенің ішкі табигатының көрінісі бола бермейді. Сондықтан да ол 
міндетті түрде 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: