Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері
жүктеу/скачать 8,52 Mb. Pdf көрінісі
|
b2 (1)
| заттануы
(опредмечива ние) деп атаған. Биологиялы қ эволюцияда жануарлардың тіршілік ету жолы мен типі өзгерсе, ол ж ануарларды ң тән ін дегі ген ети калы қ өзгерістер туғызады, биологиялы қ түрдің организмдегі соған сай белгілерін әке- леді. Биологиялық эволюция өмір сүру жағдайларының өзгеруіне қарай тек организмді жетілдіруте бағытталған. Адамның дамуында биологиялы қ процестер коғамды к дамуға бағынышты. Практикада дүниенің әрбір мәнін өзгертіп, өз мәні, өзінің сан алуан мэндерінің бірі ету адамдардың организмдегі биологиялы қ озгерістерімен ғана іске аса алмайды. Ол мәндерді адамдар оз орга- низмінен ты сқары заттар мен процестерде орындауы ғана мүмкін норсе. ' Сондықтан да адамдардың практикалы қ іс-әрекеттері дамудың баска формаларына тіпті үқсамайтын озгеше типі. Тіршілік ету әрекеттеріне сай жануарлардың психикасы мазмүны жағынан субъективтік деуге болады. Себебі олар үшін табиғи орта- ны ң объективтік өзіндік м әнін игерудің қажеттігі жок. Заттардың объективтік мәнін игеру ж әне оз мәніне айналдыру тек дүниені озгерту қатынасында пайда болатын кажеттілік. Заттану процесі арқылы адамдар табигатпен қатар өзінің жаңа дүниесін, жаңа орта күрады. Заттану процесі жануарларда ж оқ нәрсе. П рактикалы к кызметтің екінш і жагы - затсыздану (распредме чивание) процесі. Игерілген объективтік мәндер, күштер мен олар- дың зандылыктары объективтік затты к формада, сол қалпында сақтау үшін гана емес, адамдар катынастарында атқаратын әртүрлі функци- ялары үшін, соны ң ішінде келесі практикалы қ процесте қолдану үшін. Ягни олар үнемі жаңа практикалы қ процеске тартылып, іс-қимыл, процесс формасы на ауысады. Бүрынгы игерілген, “адамдық” сипатқа ауысқан табигат күштері енді жаңа істе адамдардың белгілі бір күра- лы, адамдық күш, мән, адамдык қабілет ретінде катысады. Белгілі дәрежеде бүл қарама-қарсы процестерді ягни, заттану ж әне затсыз- 42 дануды процестің затты қ формаға ж әне затты қ ф орманы ң процеске ауысуы деуге болады. Затты қ немесе объективтік ф орм аға енген бүрынгы табиғи күштер енді адамнан тыс дербес күш емес, адамдық күш, адамдық қабілеттер, соны ң ішінде енді оны ң өндіргіш күштері. Бүл процесте адамдар өздерінің органикалы қ тәнін ғана үнемі қайта жасап отырмайды. Олар әрине, ең алдымен организмге қажет тағамдарды өндіреді. Олар осы процесте өздерінің қабілеттерін, қаты- н астар ы н , б асқа да қо ға м д ы қ н әти ж ел ер ін , ө зд ер ін ің о й лары н , сезімдерін, дәстүрлерін, әдет-ғүрыптарын, күқықтық, моральдік, эс- тетикалы қ т. б. нормаларын, мүқтажықтары мен сүранымдарын, іс пен ойлаудың стереотиптерін жасап ж әне жаңғыртып отырады. Сол процестердің негізгі нәтижесі - адамдардың оздері. Адамдар қы зметінің затты қ ж әне процестік формалары олар- ды ң жасам пазды қ қабілеттерінің әртүрлі болмыстары. Олай болса, адамдар өз қабілеттерін өздері жасайды. Үзақ тарихи дамуда көптеген мүқтаждықтар сол қабілеттерді қалыптастырып, рухани мәдениетінде жинақтап, сүрыптап, шындап келген. Әрине, тарихта әртүрлі табиғи немесе тарихи апаттардың зардабынан бүл дамуда кері кетушілік те, тоқырау да болып отырды. Бірақ табигатты игеру жолында адамзат өрлеу жолымен келеді. Өткеннен сақталган мәдени мүралардың бар- лыгы адамдардың затталган, заттық формаларында, ф ункциялары н- да берілген қабілеттері. Дүниеге келген әрбір нәресте адамдар жасаган бүйымдар мен қүралдарды істе пайдалануды үйрену арқылы сол заттарда сақталган қабілеттерді де көріп, игеріп, озінің жеке қабілеті ете алады. Ол өсіп келе жатқан нәрестені адамдардың қогамды қ оміріне баулитын, оны адамдық мәнділікке жетелейтін процесс. Осы түргыдан алганда қогамды қ практика нәтижелерінің адам- ның организмінде гана озгеріс тугызбай, ол организмнен сырт заттар мен процестерде жинақталуы, үрпак пен үрпактың тарихи жалгасу жолы, дәуірдің сабақтасуы деген соз. Адамдар қабілеті жөнінде айтқанда, оны әлеуметтік іс-әрекет- тердегі ж асам пазды қ мүмкіндіктері деп түсіну керек. Баска ерек- шеліктерді қабілет деп атауға болмайды. Егер адам организміндегі туа біткен органдардың қызметін біз адам қабілеті десек қате болган болар еді. Адамдар қабілеттері олардың әлеуметтік болмысын жасау- дағы қабілеттері, ягни ол - әлеуметтік күш. Қ оғамды к практикалы қ процесте үнемі кайта жанданып, қайта өңделіп, сүрыпталып жатқандықтан жинақталган, заттанган қабілет- тер, мәндер мен күштер өзінің объективтік мазмүнын үлгайта береді. Себебі, бірш ама дамыган қогамда әрбір адамны ц кызметі, оны ң н ә- тижесі баска адамдарга, солардың мүқтаждықтарына багышталынган- 43 дықтан, олар, әрине, қоғамды қ монді нәрсе болуға тиіс. Яғни объек- тивтік мәнді нәрсе болуға тиіс. Сондықтан адамдардың өндірген зат- тары, пайдаланатын, істе қолданатын заттардың заттық м әнінен басқа да мәнді бар. Ол адамды адаммен байланыстыратын мән. Ол заттар екінш і жағынан алғанда қоғамды қ қатынастардың сыртқы болмысы, д әл ір ек ай тқанда, қ оғам ды қ қаты н астард ы ң затты қ, объективтік көрінісі. Сол заттармен жүмыс істеу, оларды істе қолдану адамның заттарға ғана қатынасы емес, ол жүмыс басқа адамдарға да бағыт- талған. Сол себептен адамдардың затқа қатынасы екінш і жағынан алғанда адамның адамға қатынасы екен. Ж алпы алғанда жоғарыда айтқандай, жасампаз күштер ең алды мен адамдардың өздері, өйткені, құрал жабдықтардың бәрі де бүры- н ы р ақ айтқаны мы здай, адамдардан дербес күш тер емес, олардың өздерінің жасанды органдары. Яғни, олар жалпы алғанда адамдар- дың табигатқа, табиғаттағы объектілерге қатынасы. Ол қатынас өндіру, игеру, озгерту қатынасы. Бірақ, ол қатынас табигатты игеру адамдар- ды ң озара үйымдасуы немесе қоғамдасуы арқылы іске асады. Қоғам- дасудың формалары мен түрлері, тарихи типтері сан алуан. Бүл қаты- настар - адамдардың коғамдык катынастары. Адамдардың табигатты озгерту қатынасы мен олардың бір-біріне қатынастары шын мәнінде бір процесс. Қ огамды қ практика адам- н ы ң екіге боліну (удвоение) процесі. Өздеріне, ягни іс-орекет етуші адамдарға жоне олардың заттык формаларына. Өздері жасаган зат тар, об ъектавтенген формалар адамдардың өз формасы , өздерінің коріну тәсілі. Ол формалар адамдардың белгілі даму дәрежесін бей- нелейді. Олар адамдар үшін белгілі дәрежеде автопортрет сиякты. Егер біз, адамдардың практикалы қ қ ы з м е т ін өз суретін салып жатқан суретшілермен іспеттес деп қарасақ, сол бейнеге үқсатсақ, онда жағдай бүкіл тарихта төмендегідей болып корінер еді. Суретші оз суретін (автопортрет) салады. Бірақ ол өз суретін бітіремін дегенше, оны ң озі біршама озгеріп кетеді дейік. Салынган сурет енді суретшінің қазіргі өзгерген пішініне үқсамай қалады. Суретші оз суретін қайтадан са- луга кіріседі. Ал әлгі жагдай тагы да қайталанады. Сойтіп суретші оз суретін үдайы кайта бейнелеумен болады. 44 |