Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

адам етеді. Адамдықты онсыз сақтау мүмкін емес. Тіпті сыртқы күшке 
мойынсүнған адамны ң өзі осы мойынсүнуға өзі үйғарған дедік. Яғни 
осыдан қүтылуға әрбір сәтті күтеді. Өз жанында ол түгел мойынсүнған 
жоқ. Ж еке адамның бүкіл тарихта да, осы кезде де толы қ мәнінде 
еркін болуы қияметтей қиын, ал күлш ылық оңай. Сондықган да адам- 
дардың көбінесе қүлш ылыққа ойыса салатыны. Сырттай қүлшылықты 
мойындаған адамдар да көбінесе өз жан әлемінде, пиғылдары мен 
армандарында еркіндікті аңсайды. Өз жан әлемінде тек өз “мендігінің” 
патшалығын түзеп жүреді. Еркіндіктен бас тарту, одан ауытқу адам 
үшін адамшылықты мансүқ ету, өзінің түпкі табиғатын, болмысын 
мансүқ ету, өз санасында ол осыны айқы н түсіне ме, түсінбей ме, бүл 
оған тәуелсіз. Көбінесе олар осы ақиқатты санасында ан ы қ ажырата 
бермейді, тіпті ол туралы ойлана да бермейді, бірақ, сөз жоқ, сезінеді.
Сол сияқгы айтылып отырған тандау, калаушылыктар да көбінесе 
саналы түрде іске асатын процестер емес. Оларды кейбір жағдайлар- 
да ғана адам ж аны ны ң қараңғы қалтарыстары нан сананы ң ж ары қ 
сахнасына шығарып, қатаң сарапқа салуы мүмкін. Сондықтан да ән - 
шейіндегі өзгерістерде адам ондай тандаулардың өз психикасы нда 
қалай іске асатынын білмейді. Болу мен болмаудың шекарасы ай- 
ры қш а қатал сынға түскенде ғана, өмір мен өлім соған байланысты 
болған кездер де ғана адамның саналы түрде өз талқы сы на түсері хақ. 
Ж айбарақат 
у а қ ы т т а
олар біршама бейсаналы қ дәрежеде өтеді. Он- 
дайда бүрынғы қалыптасқан нормалар мен күндылықтар өзінің бағдар- 
лау ф ункциясы н сезімдік дәрежеде атқара алады. Адамдар әр сәтте 
оларды логиканы ң таразысына салып жатпайды. Сондықтан оларға 
оз рухани бағдарына сай бір нәрселер үнайды, екіншілері үнамайды, 
біреулеріне көңілі ауады, екіншілері жамандықтың ныш анындай эсер 
қалдырады. Осылардың бәрі де таңдаулар немесе талғаулар.
Адамның дүниедегі айрықш а болмысынан оны ң жасаған дүни- 
есінің барлы қ ерекш е формалары туындайды. Егер адам о бастан 
еркіндік жағдайында қалыптасуға, өмір сүруге, душар болмаған бол­
са, адам қоғамы, қоғамды қ қатынастар, рухани мәдениеттің барлық 
салалары, мемлекет, оны ң зандары т. т. мүмкін болмас еді. М ысалы, 
қоғам ды қ қаты настар адамдар арасы нда да заман ауы сқан сайы н 
өзгеріп отыратындығы белгілі. Бір халықты қүрайтын адамдардың, 
кейде бір үрпақтың өмірінде сондай қатынастар түбірінен өзгереді. 
Осындай өзгерісті біз бір үрпақгы ң өзінде сонш алықты үлкен биоло- 
гиялы қ өзгеріс болғандықтан деп түсіндіре алар ма едік? Ғы лы мны ң 
айтуы бойынш а адамдар биолотиялық жағынан көп мындаған жыл- 
дар ішінде елеулі өзгерістерге үшырамаған. Олай болса қоғамдық қаты- 
настар адамны ң биологиялы қ табиғатынан тумайды. Сан мындаған 
жылдар өзгермеген адамның биологиялы қ табиғаты соңғы екі мың
3
-
361
33

жылда өзгерген қоғамдық күрылыстардың, қатынастардың себебі бола 
ала ма? Қ оғамды қ қатынастар онда адамның өзі тандайтын, өзі орна- 
татын қатынастары бола алмас еді. Тек өз болмысын өзі тандай ала- 
тын ерікті жандарда ғана қоғамды қ қатынастар, яғни қоғам бола ала­
ды. С онды қган да олар жануарларда жоқ. Қ оғамды қ қатынастарын 
адамдар әртүрлі өздері ойлап табатын праволық, моральдық-адам- 
гершілік ережелер мен төртіптер арқылы бекітеді. Ү зақ ғасырларда 
орны ққан адамгершілік талаптары бар. Соларды нығайту ж әне қорғау 
үшін әртүрлі институттар қүрады. Осы талаптар адамдардың жараты- 
лы сы нан тума қасиеттері болса, оларды ойлап тауып, орнықгырудың 
қажеттілігі болар ма еді? Биологиялы қ жаратылысында бар занды- 
лы қ, одан шығатын үмтылыстар жалпы алғанда іске асуы, көрінуі 
үшін айры қш а институттарды қажет етпейді. Олар өзінен өзі бола­
тын нәрселер. Қ оғамды қ өмір, яғни адамдық өмір жаратылысынан 
дүниеде болу жолы мен тәсілі алдын ала анықталмаған жандарда ғана 
пайда болады. 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: