Абай қҰнанбаевтың Әлемі мен шығармашылығына жастардың КӨЗҚарасы

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
бірақ қазіргі өмірдің ажырамас бөлігі, қарым-қатынас құралы ретінде жоғары бағаланып, 
қабылдануы керек. [5, б. 144-145]. Сондықтан шет тілі оқытушыларына студенттер 
арасында еркін, бірақ сонымен бірге іс жүзінде құнды қарым-қатынас, өзара іс-қимыл, 
тілдік байланыс құру қиын және жауапты міндет жүктелген. Ғылыми зерттеулер және 
туған тіл мен шет тілді өзара байланыс арқылы оқыту практикасы тұлғаның жан-жақты 
дамуына, тілдердің жақсы әсер ететінін және өзара байытатынын дәлелдейді. 
Тұлғаның тілдік білімінде бүгінгі таңда білім алушы тұлғасының өзін-өзі дамытуын 
ұйымдастыра, басқара және бақылай отырып, өз қызметінде оқыту және тәрбиелеу 
функцияларын біріктіретін мектеп пен жоғары оқу орындарына ерекше жауапкершілік 
жүктеледі. Олар негізгі міндетті сәтті шешу үшін қуатты теориялық, практикалық және 
эксперименттік әлеуетке ие болуы керек - кем дегенде мемлекеттік, орыс және шет тілдерін 
білетін, әртүрлі жағдайларда коммуникативті қабілеттерін көрсете алатын, ұлттық-мәдени 
байлықты сақтауға, көбейтуге және көбейтуге бағытталған бәсекеге қабілетті түлекті 
тәрбиелеу. Қазіргі заманғы қазақстандық қоғамның алдында тұрған міндет жас ұрпақты екі 
және одан да көп шет тілдерін сапалы меңгеру үшін жағдайлармен қамтамасыз ету болып 
табылады. Қазақстандық мектептерге шет тілінің жақсы мұғалімдері қажет [6, б.21]. 
Қазіргі кезде мектептерде шет тілі мен қолданылатын әдістердің арасындағы алшақтық 
сезіледі. Мұндай сәйкессіздік мұғалімдер мен әдіскерлерді осы мәселені шешудің жаңа және 
тиімді жолдарын іздеуіне түрткі болады. Қазіргі уақытта шет тілі қарым-қатынас және таным 
құралы. Қазіргі әлемде шет тілі ақпарат алу және жинақтау құралы болған кезде, сөйлеу, 
тыңдау, оқу және жазу сияқты сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін білу қажет. 
Қазіргі таңда шет тілдерін оқыту әдістемесінде ғалымдар үнемі лексиканы оқытудың 
тиімді жолдарын табуға тырысады, өйткені адам белгілі бір сөздік қорына ие болмаса 
тіпті қарапайым қарым-қатынас мүмкін емес [7, б.144]. Шет тілдерін оқытудың теориясы 
мен практикасында лексиканы тиімді түрде үйрететін көптеген зерттеулер бар. Ғалымдар 
шет тілдік лексиканы игерудің психологиялық жағын, тыңдау, оқу, сөйлеу және жазуды 
үйрену кезінде лексикалық дағдыларды қалыптастыру процестерін қарастырады. Бүгінгі 
таңда проблемаларды шешу жолдары қарастырылуда: 
• 
лексикалық бірліктердің мағынасын дұрыс ашу;
• 
лексикалық бірліктерді оларды игеру қиындықтарына қарай жіктеу;
• 
оқушылардың белсенді, пассивті және потенциалды лексикалық қорын 
қалыптастыру үшін лексиканы таңдау;
• 
оқушылардың лексикалық қорын байыту;
• 
лексикалық бірліктерді ассимиляциялау барысында қолданылатын стратегияларды 
әзірлеу (когнитивті, коммуникативті және т. б.);
• 
сөйлеу әрекетінің әртүрлі түрлерінде лексикалық дағдыларды қалыптастыруға 
және жетілдіруге бағытталған лексикалық жаттығулар кешендерін әзірлеу [8, б.30]
Қазіргі уақытта лингвистердің назарында негізінен лексикалық бірліктерді зерттеудің 
семантикалық және прагматикалық аспектілері жатыр. Лексика-семантикалық өріс-бұл 
лингвистикада көбінесе кейбір жалпы (интегралды) лексикалық-семантикалық 
ерекшелікпен біріктірілген тілдік бірліктердің жиынтығын білдіру үшін қолданылатын 
термин; басқаша айтқанда, мағынаның кейбір тривиалды емес компоненті бар. 
Бастапқыда мұндай лексикалық бірліктердің рөлінде сөздің лексикалық деңгейінің 
бірліктері қарастырылды; кейінірек лингвистикалық еңбектерде семантикалық өрістердің 
сипаттамалары пайда болды, оларға фразалар мен сөйлемдер де кіреді. Яғни, әр сөздің 
артында семантикалық өрісті құрайтын дыбыстық семантикалық, механикалық 
байланыстар жүйесі болуы керек. 
Семантика - (фр. Semantique, грек тілінен. semantikos-белгілеу, sema — белгі). Бір сөздің 
айналасында пайда болатын ассоциациялар кешені "семантикалық өріс" деп аталады (А. 
Семантикалық өрістің нақты болуы бір-бірімен байланысты барлық сөздерді құрайды. Әр сөз 
басқа семантикалық байланыстармен байланысты: ситуациялық, концептуалды, 
28 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
дыбыстық және т. б. Семантикалық сөздің болуы адамның жадында барлық сөздер рет-
ретімен, ұйымдасқан түрде, сөзді қабылдау және атау процесі бала үшін өте күрделі процесс 
екенін көрсетеді. Бұл сөздің жақын мағынасын таңдау процесі. "Лексика-семантикалық өріс-
өте ауқымды ұғым. Мұнда лексикология, синонимия, антонимия, полисемияның басты 
мәселелері мен сөздер мен ұғымдардың өзара арақатынасының мәселелері ұштаса 
байланысқан. Лексикадағы семантикалық өрістерге байланысты мәселелерді шешу аталған 
мәселелерді жаңаша көрсетуге мүмкіндік береді" [9, б. 67]. Лексиканы семантикалық 
(концептуалды) өрістер бойынша зерттеу идеясы тіл білімінде Трирдың атымен байланысты, 
лингвистикадағы терминнің өзін алғаш рет г.Ипсен қолданған, ол өрісті жалпы мағынасы бар 
сөздер жиынтығы ретінде анықтаған. Концептуалды семантикалық өріс бойынша Й. Трир ең 
алдымен белгілі бір саланың немесе ұғымдар шеңберінің құрылымын түсінеді. Концептуалды 
өріс тілдегі лексикалық өріске сәйкес келеді, ол сөздік құрамнан бөлініп, кез-келген 
концептуалды өріспен байланысады. 
"Семантикалық өрістің" болуы адамға қарым-қатынас процесінде сөздерді тез таңдауға 
мүмкіндік береді. Егер біз сөзді ұмытып кетсек және ол "тілдің ұшында" болса, біз оны 
"семантикалық 
өрістен" 
іздейміз. 
Семантикалық 
өріс 
парадигматикалық 
ассоциациялардың нәтижелерін талдау негізінде құрылады. Ассоциат-бұл ұсынылған 
лексикалық бірлікке жауап ретінде тақырыптың санасында пайда болған сөз. Сонымен, 
сөз-стимулға жауап ретінде оқушылар ассоциациялар типі бойынша: антонимия; 
синонимия; жағдайлар; сөзжұмбақ; ұғымдық байланыстар; түрлік байланыстар; рулық 
қатынастар; таутологиялар; дыбыстық байланыстар; коллокациялар; фразеологизмдер; 
кездейсоқ байланыстар; ауыспалы мағына; омонимдер және т.б. Ассоциациялардың 
барлық түрлері семантикалық және мағыналық емес болып бөлінеді. Мағыналық емес 
ассоциацияларға кездейсоқ және дыбыстық, ал семантикалық ассоциациялар жатады [10, 
б. 16]. 
Семантикалық өріс үшін қалыптастыру ретінде қолданылатын белгілер екіге бөлінеді 
топтар: лингвистикалық белгілер (сөздердің лексикалық мағынасына байланысты) және 
экстралингвистикалық (концептуалды салаға бағытталған). Семантикалық өрістен 
лексиканы таңдау құрылады. Семантикалық-қарама-қарсы құндылық сияқты лексикалық 
материалды таңдау принциптері негізінде, сөзжасамдық құндылық, сөзжасамдық 
құндылық, жиілік принциптері қолданылады. Лексикалық материалмен жұмыс оқытудың 
төрт принципіне: жүйелілікке, санаға, когнитивтілікке, коммуникативтілікке сүйенуді 
көздейді. Жүйелілік принципі тілді зерттейді бір тұтасқа біріктірілген әр түрлі деңгейдегі 
элементтерден тұратын жүйе ретінде (дыбыстар, интонациялық модельдер, морфемалар). 
Сана принципі-студенттердің шет тіліндегі сөйлеудің мазмұнын түсінуі, сөйлеуді 
құрайтын бірліктерді, осындай бірліктерді пайдалану тәсілдерін білуі. Когнитивтік 
принцип суреттің "құрылыс материалы" ретінде тілді меңгерумен байланысты әлем 
немесе әлем бейнесі ретінде қабылдауға көмектеседі. Қарым – қатынас принципі-шет 
тілін оқыту процесін нақты қарым-қатынас процесіне теңестіру (мотивация, даралық, 
сөйлеу-ойлау белсенділігі, жағдайлық сипат) [11, б.68]. 
Шет тіліндегі лексиканы оқыту барысында оқушылардың лексикалық материалды есте 
берік сақтап және сөздерді дұрыс таңдап, сөйлеу әрекетінде дұрыс пайдалана алу үшін 
лексика-семантикалық модельдеу әдісіне жүгінген тиімді. 
Модельдеу дегеніміз-объектінің, бірнеше объектілер жүйесінің, процестің немесе 
құбылыстың формальды сипаттамасын жасау, яғни ол кез-келген тілдің сөйлемдерінің 
соңғы жиынтығымен, математикалық формулалармен, кестелермен, графиктермен, 
арнайы белгілермен немесе кейбір схемалармен көрінеді [10, б. 16]. 
Қазіргі кезде семантикалық өрістердің лингводидактикалық аспектілерін негіздеу, яғни 
лексикалық бірліктерді жүйелі түрде таныстыру және семантикалық тұрғыдан күрделі 
лексиканы тиімді игеру үшін лексикалық материалды ұйымдастырудың семантикалық 
29 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
принципінің лингводидактикалық әлеуетін ашу маңызды болып келеді. Осыған орай 
қазіргі кезде шет тілінде лексиканы үйретуде лексика-семантикалық модельдеудің 
тиімділігі зор және өзекті болмақ. Шет тілі сабақтарында күрделі лексикалық бірліктерді 
жүйелі және тиімді түрде таныстыру үшін "лексика-семантикалық өрістерді модельдеу" 
оқытудың лингводидактикалық мәселелерін шешуге көмектеседі. 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1.
Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. - А., 1990. Абай. 
Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» 
баспасы, 
ISBN 5-7667-2949-9
. 
2.
Жетписбаева Б.А. О проекте Концепции развития полиязычного образования в 
Республике Казахстан: Материалы междунар. конф. «Полиязычное образование в системе 
высшей школы: проблемы и перспективы: Материалы между- нар. конф. — Астана-
Караганда: Изд-во КарГУ, 2008. — С. 19–23. 
3.
Н.Назарбаев. Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 
2017 жылғы 31 қаңтар. 
http://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-
basshysy-nnazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2017-zhylgy-31-kantar 
 
4.
Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методология и теории. - 
Алматы, 2005.-264с. 
5.
Жетписбаева Б.А., Аязбаева С.С. Лингводидактический аспект учебно-
методических комплексов в полиязычном образовании // Вестн. Караганд. ун-та. Сер. 
Педагогика. — 2011. — № 2. — С. 4–8. 
6.
Бижкенова А.Е. Современные требования к подготовке учителей иностранного 
языка в Казахстане. - Воронеж: ВГПУ, 2015. 
7.
Пассов Е. И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению. – М.: 
Высшая школа, – C. 144–145. 
8.
Назаренко Г.А. Использование инновационных технологий обучения английскому 
языку в первом классе в системе полиязычия // Иностранные языки в школе. — 2008. — № 
3.
— С. 27–33. 
9.
Караулов, Ю.Н. Структура лексико-семантического поля / Ю.Н Караулов // – 1972. 
– №1. – С.314. 
10.
Вендина Т. И. Языковое сознание и методы его исследования // Вестник МГУ. Сер. 
19.
Лингвистика и межкультурная коммуникация. 1999. – № 4. – С. 15–33. 
11.
Колесников А. А. Что нового привносит компетентностный подход в высшее 
лингвистическое образование? // Иностранные языки в высшей школе. – 2013. – № 1 (24). 
– С. 68–74 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: