Б. Адамбаев апық

д ы ң ( м әтел д ерд і ң ) өздерін өлең т а р м а қ т а р ы ма деп қ а -
л ас ы з , өйткені белгілі өлшемі бар ырғ ақт ы, көркем сөй- 
л емд ер д ен қ ұ р а лғ а н . Б і р а қ өлең болу үшін ең кемі 
екі 
т а р м а қ т ы болуы шарт.
М а қ а л - м ә т е л ш у м а қ т а р ы ж о л са ны н а қ а р а й кос т а р -
ма қты, ү ш т а р м а қ т ы , төрт т а р м а қ т ы ж ә не к ө п т а р м а қ т ы
болып т өрт ке бөлінеді. Қөбі несе өлең сөзді м а қ а л д а р
( м ә т е л д е р) қос м а ғ ы н а л ы болып келеді, оған қ а р а ғ а н д а
көп м а ғ ы н а л ы м а қ а л д а р сирек кездеседі. Қос м а ғ ы ң а л ы
м а қ а л д а р (м ә т ел д е р) м а з мұ н ы н а қ а р а й ж а қ ы н ма ғы н а -
лас, ал ы с м а ғы н а л а с , к а л ы с ма ғ ы на л а с , қ а р с ы м а ғ ы н а л а с
ж ә н е ш а рт т ы м а ғ ы н а л а с деп бес т оп қа бөлінеді.
1. Бірі н-бі рі қ у а т т а п т ү р а т ы н ' б і р б ағ ыт т а с м а қ а л д ы
( мәтелді ) ша р т т ы т үрд е ж а қ ы н м а ғ ы н а л а с кос м а қ а л дей- 
міз. 
Ж а ң ы л м а с жақ б о лм а й д ы , сүрінб ес түяқ б о л м а й д ы ;
К а р ғ а мақтанып с ү ң қ а р болм ас, есек мақтанып түлпар
б о л м а с ; Ж сірлы б о л а р жігіт байталын атқа айырбастай-
ды, ж а л ғы з б о л а р жігіт а ға й ы н ы н жатқа айырбастайды
дейтін қос т а р м а қ т ы , қос м а ғ ы н а л ы м а қ а л д а р ө з а р а бі- 
рін-бірі ай к ы н д а п, т о л ы қт ы р ып тұр. А л ай да екі м а ғы н а л ы
кос м а қ а л (мәтел) үнемі екі т а р м а қ т а н қ ү р а л м а й д ы , кур- 
дел! екі м а к а л д ы ң төрт т а р м а қ т а н қ ү р а л а т ы н д а р ы да көп.
Т ауда туған қ ү л ы н н ь ің
Е к і көзі таста болар.
Аіиарш ы лы қт а туған б а л а н ы ң
Е к і к ө зі аста б олар.
2.
Бі рі мен бірінің л о г и к а л ы к б ай ла ны с ы жок, мағы- 
н а л а р ы кереғ ар, тіпті қ а р а м а - қ а р с ы келетін, әдетте ұ й қа с
үшін к а т а р т үратын кос м а қ а л д ы ал ыс м а ғ ы н а л а с ма- 
к а л д а р дейміз. 
Ат ж үйрігін түлкі сүймес, а у р у адам к ү л -
кі сүймес; Еттің бәрі қазьі емес, иттің б әрі тазы емес;
Е с е к тұсаусыз б олм ас, ер д ү ш п а н с ы з болмас.
Мұ нд а й м а қ а л д а р д ы қ о с ақ т а п біріктіріп т ұрғ ан түл- 
кі-күлкі, к а з ы- та з ы, т ұс а ус ы з - д үшп а н с ы з деген ұ й қ а с та р ,
т ұ л ғ а л а с сөздер. Мағ ын ась і на зер с а л с а к ж ү й рі к ат пен 
ауру а д а м ны ң , ет пен иттің, есек пен ердің а р а л а р ы н д а
е ш к а н д а й л о г и к а л ы қ б ай л а н ыс т а р жок, керісінше, бірі 
ж а ғ ы м д ы , екіншісі ж а ғ ы м с ы з ұ ғымда р, а р а л а р ы а л ш а қ
затта р. М үн да й м а ғ ы н а л а р ы к е реғ ар кос м а к а л д а р көп 
емес, ж а ң а м а к а л д а р а р а с ын д а тіпті кездеспейді.
3. Д е р б е с мағынальі екі м а к а л к а т а р түрып бір ш у м а к
қ ү ра йд ы. Б і рке лк і бу на кта, бір ү й ка с т а тұрып м а қ а л ғ а
п о э т и к а л ы қ к өрк емд і к береді, ма ғ ы н а л ы к , л о г и к а л ы қ ж а -
60

ғынан бірін-бірі т о л ы қ т ы р а түседі. М ү н да й кос 
м а қ а л -
д ар д ы қ а л ы с м а ғ ы н а л а с м а к а л (мәтел) деймі з:

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: