Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
adambaev baltabai khalyk danalygy
| Ж а қ с ы
ат ж анға серік; Ө л ік и іы қ қ а н үйдің т аб алды ры ғы нда ж олбары с жатады. Қ а р а сөзді м а қ а л - м ә т е л кемі екі сөзден қ ү р а л а д ы . Екі сөзден к ү р а л ғ а н м а қ а л д а р д ы ң б ас т а уышы, әдетте, етіс сөздерден ж а с а л а д ы . Оның себебі есім сөздерге Ка р а г а н д а етіс сөздерді ң м а ғы н ас ы ә л д е к а й д а кең келеді. Жүтқан-жүтамас деген м а к а л д а ғ ы « жұ т к а н» дейтін бір сөзді есімшеден болған б а с т а у ы ш «ас жеген а да м » деген үш сөздің ма ғын асын береді. Сезікті секіреді; Ш ы д а ға н- ға ш ы ға р ға н ; Қ е р е к к е терек деген м а к а л д а р д а ғ ы ә рбі р сөз — с ондай көп ма ғы н ал ы. Б ү л м а к а л д а р д ы көркем сез етіп т ү рғ ан м а ғы н а л а р ы - ның т а п к ы р л ы ғ ы м е н қ а т а р ішкі ұ й к а с т а р ы (Ш ы д а ғ а н ғ а ш ы ға р ға н , К е р е к к е терек) жә не сөйлем к ү р а м ы н д а ғ ы сөз- д ерді ң ә з а р а үйлес келуі мен д ыб ы с т ы к қ а й т а л а у л а р ( К ө р г е н н е н к өзақ ы ; Сезікті се к ір е д і). А л ай д а екі сөзден онша м а ғы на л ы, көркем м а қ а л ж а с а л м а й д ы , ма змұн ы д а аса айкын болмайды. С о нд ык т ан екі сөзден қ ұ р а л а т ы н м а к а л - м ә т е л д е р саны ж а л п ы м а қ а л д а р ко ры н да онша көп емес. Од ан гөрі үш жә не төрт сөзді м а қ а л -м йт ел д ер саны басым. Аз сөзден к ү р а л ғ а н м а қ ал - м ә т е л д е р д ің әр сөзінің мән- ділігіне, ма ғ ы н а с ы н ы ң дәлді гі не жә не сөздерінің ө з а р а үндесіп, үйлесіп келуіне үлкен мен беріледі: Е л қ ұ л а ғ ы елу; Ж ер қ ү л а ғ ы жетеу. Келті рілген м а қ а л д а р д ы ң құ- 58 р а м ы н д а ғ ы сөздер м а ғ ы н а л ы қ б ай л а н ыс ын а н б а с қ а үн- дестігімен де ө з а р а ж а лғ а с ы п , ж а р а с ы п тұр. К ү р а м ы н д а ғ ы сөздер көбейген сайын қ а р а сөзді ма- қ а л- м ә т е л д е р д і ң м а з мұ н ы да кеңейіп, м а ғ ын ас ы тереңдей түседі, әрі к өр к емд еу мүмкіндігі де а р та береді. Қ а р а сөзді м а қ а л д а р — қ ұ р ы л ы с ы н а қ а р а й ж а й сөй- л ем пішінді б олғ а нмен ө з а р а үйлес сөздерден қ ү р а л ғ а н ы р ға қ т ы, іштей ү йқ а с т ы көркем сөз. Қ а р а сөзді м а қ а л - д а р д ы ң ішкі ұ й қ а с ы әр түрлі. О л а р д ы орнына қ а р а й ір- гелес ұйқас, кезектес ү й қ а с жә не а р а л а с деп ү шк е б е л у ге болады. Ата п а й т қ а н д а бірімен-бірі қ а т а р тұрып ұйқа- сатын сөздерді іргелес ұ й қ а с дейміз; Е р ш е кіс п ей бекіс- пес; Қ ы з — қ ы р ы қ шырақты. Ара сына сөз салып, ат та п ү й қа с ат ы н сөздерді к е з е к т ес ү й қа с дейміз: Б а л а л ы қ ш ақ — ггатшалық іиақ; Қ үш і- ң е сенбе, ісіңе сен. Кезекті ішкі ұй қ а с ты м а қ а л - м ә т е л д е р жиі кездеседі жә не ма қа л -м ә т ел де г і сөздерді ң ө з а р а үй қ а с ы, ы р ғ ағ ы елеулі орын а л а д ы , б у ы н - б ун ақ т а ры бі ркелкі келеді. С онд ы қ т ан мүндай қ а р а сөзді м а қ а л д ы (мәтелді) өлең сөзді м а қ а л д а н (мәтелден) а ж ы р а т у қиын. Он д а й жа ғ- д а й д а м а қ а л д ы ң ма ғ ы на с ы на н а з а р а у д а р у керек. Әдет- те, бір м а ғ ы н а л ы ж а л қ ы м а қ а л (мәтел) қ а р а сөзді б о л а ды да кос ма ғын ал ы, немесе көп м а ғ ы н а л ы м а қ а л д а р өлең сәзді болып келеді. Кейде қ а р а сезді м а қ а л - м ә т е л д і ң к ұ р а м ы н д а ғ ы сөз- дер а р а сы на бір емес, бірнеше сөз са лы п ү й қа с а д ы . О н д ай ішкі ү й қ а с ты а р а л а с ішкі ұ й қ ас дейміз. жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|