Б. Адамбаев апық
ӨЛЕҢДІ МА ҚАЛ- МӘТЕЛДЕРДІ Ң ҚҮРЫЛЫСЫ
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
adambaev baltabai khalyk danalygy
| ӨЛЕҢДІ МА ҚАЛ- МӘТЕЛДЕРДІ Ң ҚҮРЫЛЫСЫ
М а қ а л - м ә т е л — п о э т и к а л ы қ ж а н р . Әсіресе қазақтын; м а қ а л д а р ы мен мәтелдері ні ң дені өл ең сөзден қ ұ р а л ғ а н десек а р т ы қ а й т қ а н д ы қ болмас. Қ а з а қ м а қа л - м ә т е л д е р і н і ң п о э т и к а л ы қ бірлігі (едн- нициясы) шумақ. М а қ а л - м ә т е л д е р д і ң ш у м а ғ ы ку р ыл ыс ы- на к а р а й қос т а р м а қ т ы , үш т а р м а қ т ы , төрт т а р м а қ т ь і жә не көп т а р м а қ т ы болып келеді. М а қ а л - м ә т е л ш у м а қ т а р ы н ы ң ең кішісі — екі т а р м а қ - тан т ұрады. Т а р м а қ т ы ң т о лымдысы, т ол ым с ыз ы б о л а д ы. Бейнет, Бейнет түбі — зейнет. Б а л а , Б а л а н ы ң ісі ш ала. Ш у м а қ т а т ол ымс ы з бірінші т а р м а қ қ ур а п т ұр ғ ан сөз то- лым ды екінші т а р м а қ т ы ң а я қ қ ы сөзімен ұ й қ а с т а тұр. Мұнда й ұ й қ а с ты үстемелі немесе ж а л ғ а м а л ы ү й қ а с деу- ге болады. Толымсыз ш у м а қ т а р м а қ а л - м ә т е л д е р д е жә не а у ы з әдебиетінің кейбір ұ с а қ ж а н р л а р ы н д а ға н а кездеседі . Қос т а р м а қ т ы м а қ а л - м әт е л ш у м а қ т а р ы н ы ң көбісі тол ым- ды болып келеді. Ж а қ с ы ғ а сұқтан, Ж а м а н н а н сақтан. Кісі к иім і — к ір ш іл , К ісі аты — тершіл. Екі т а р м а қ т ы м а қ а л - м ә т е л ш у м а қ т а р ы үнемі ү й қа с қс қ ү р ы л м а й д ы, бі рыңғ ай буын - б ун ақта , бір ы р ғ а қ т а түрып* а қ үй қ а с сы з ш у м а қ қүра й а л а д ы . Б ө л ін г е н д і бөрі жейді, < Ж а р ы л ғ а н д ы жау алады , Тьірнадан қ а р а у ы л қойсаң, Т өбеңнен қ и қ у кетпес. Өлең сөзді м а қ ал - м ә т е л д е рд і ң көпшілігі осындай екі т а р м а қ т ы шу м а қ т а н ж а с а л а д ы . Б ұ ға н қ а р а ғ а н д а үш т а р - ма қт ы ш у м а қ т а р ә л д е қ а й д а сирек кездеседі. Е л кү й ін ге н д е кү й ін ге н батыр, Е л с үйінгенд е сүйінген батыр, Ерегесте м ы ң ға татыр. 63 Ш у м а қ т а р м а қ т а р ы н ы н саны он да ғы оймен тығ ыз бай- л а н ы с т ы . М ы с а л ы Б а т ы р ерегесте мыңға т ат ы р десе де м а к а л б о ла р еді. Б і р а қ онда м а қ а л « қа нд ай б атыр мың- ғ а т ат ид ы» деген с ұ р а к к а ж а у а п бере а лма йд ы. М ү н д а елі үші н күйі не де, сүйіне де білетін б атыр ғ ан а мың ғ а т а т и т ы нд ы ғ ы а й т ы л ғ а н. Міне, үш т а р м а қ т ы ш у м а қ осын- да й күрделі ойдан туған, Ж о ғ а р ғ ы м а қ а л ш у м а қ т а р ы н ы ң т а р м а қ т а р ы д а сондай, бірін-бірі тол ық т ыр ып , күшейтіп түр- Б і р а қ ү ш т а р м а қ т ы ш у м а қ т а р д ы ң бәрі бірдей б үла й емес, ж а қ ы н м а ғ ы н а л а с жә не қ а р сы м а ғ ы н а л а с м а қ а л д а р бір ү й қ а с т а қ а т а р т ұ р ы п- а қ бір ш у м а қ кұ ра й а л а д ы : Б ір б а л а атаға жете туады, Б ір б а л а атадан өте туады. Б ір б а л а к ер і кете туады. Бірі не-бірі б а ғ ы н ы ш т ы т а р м а қ т а р д а й емес, мүндай теңдес, дербес м а ғ ы н а л ы т а р м а қ т а р д ы ң ор ы н д ар ы н ауыс- т ы р у ғ а болады, одан мә н- ма ғ ына өзгермейді. М а қ а л ш у м а қ т а р ы н д а т а р м а қ т а р д ы ң үнемі ү й қ а с ып келуі ш а рт емес, теңдес м а ғ ы н а л ы дербес м а к а л д а р бі- р ың ғ ай б уын -б ун ақ т а т ұ р ы п- а қ үш т а р м а к т ы ш у м а қ құ- р а й а л а д ы . Болат қ ы н ғ а тоқтайды, Тентек кө п к е тоқтайды, Жомарт ж оққа тоқтайды. М а қ а л - м ә т е л д е р д і н т а р м а к саны мен т а р м а қ т а ғ ы бу- ын саны не ғ үр лым ш а ғ ын болса, ш у м а қ с оғ ұр л ым жи н а - қ ы д а ш и р а к естіледі. Қ а з а к х а л ы к м а қ а л д а р ы мен мә- тел д ер і ні ң м а з мұ н ы терең, пішіні көркемі жеті-сегіз буынды (екі б у н а қ т ы ) , екі-үш т а р м а к т ы (егіз, еркін үй- қ а ст ы ) ш у м а к т а р д а н к ү р а л а д ы . «Төрт т а р м а к т ы м а қа л - д а р д ы ң б і ра зы а к ы н д а р д ы ң өлеңінен к а н а т т ы сәзге айна- л ып, х а л ы к аузына көшкен тәрізді, өлеңді к құрыл ыс ын •сақтауы содан ба деп к а л а с ы ң » 1 дейді ак ын М. Әлі мбаев. Қ а з а қ т ы ң мақал-мәтелдері нін. көбісі т ер т т а р м а к т ы ш у м а к т а н т ұ р а д ы жә не онда өлеңге тән ү й к а с т а р д ың б а р л ы к түрлері ү шы ра с ад ы. С о л а р д ы ң ішінде бірінші мен үшінші, екінші мен төртінші ж о л д а р ы ұ й қас ып келе- тін ( а б а б) ш а лы с ұ й к а с к а к ұ р ы л ғ а н ш у м а к т а р жиі кез- деседі. жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|