4,5.2. Дауыссыздар мен дауыстылардың үндесуі
Қазіргі қазақ тілінде б,
в, г, ғ,
д ұяңдары-
нан басқа дауыссыздардың бәрі де сөзді аяқтап
тұра алады және бұларға дауыстылардан баста-
латын қөсымшалар ретіне қарай жалғана береді.
Бұған көз жеткізу үшін зат есімдерді тәуелдеп,
етістіктерді есімше, әсіресе көсемше фөрмаларын-
да айтып көру жеткілікті:
ас
(зат есім),
ас-ым,
88
ФОНЕТИКА
ас-ыц, ас-ы; ас
(етістік),
ас-ар, ас-ып, ас-а.
Түбір
соңындағы дауыссыздардың ішінде келесі мор-
феманың басында кездесетін дыбыстың сапасын
таңдайтын үш дыбыс бар. Олар
қ, к, п.
Түбір
соңындағы қатаң қ,
к, п
дауыстыдан басталатын
қосымш а ж алғанғанда ұяңданып
ғ, г,
б дауыс-
сыздарымен алмасады. Олар түбір мен қосымша
аралығында:
тарағы (тарак-ы), кесегі (кесек-і),
кабым (қап-ым), ағып (ақ-ып), ағар (ақ-ар), көгер
(көк-ер), төгүп (төк-іп), көгүрек (көк-ірек), ағы-
рақ (ақырақ)
ж әне сөз бен сөздің аралығында:
ағеш кі (ақ ешкі), көгала (көк ала), көбадам (көп
адам), қабалдым (қап алдым), көбеді (көп еді),
ағала (ақ ала), ж оғекен (жоқ екен).
Осы заңнан ауытқу да ұшырайды. Атап айт-
қанда:
а) еліктеуіштер бұл заң ға илікпейді:
жарқ
етті, жарқыл (лсарқ-ыл), күңк етті, күңкіл, лап етті,
лапыл, қътпыл, бүлкіл, дүңкт, зіркіл, лыпьтт.б
.;
ә) екінш і буы ны ндағы қы саң дауыстылар
гүсіп қалған жағдайда:
үрік, үрк-ер, үрк-е, үрк-іп,
үрк-у; бөркі (бөрік), қырқы, еркі, нарқы, халқы
т.б.;
б) сын есім тудыратын
-ы
ж ұрнағы жал-
ғанғанда
'.қазақы, қалмақы, тозақы;
в) ф ам илияға
-ов, -ев
қосылғанда:
Беков,
Себепов, Қазақов
т.б.;
г) тәуелдік жалғауы ж алғанғанда екі сөздің
соңындағы
Достарыңызбен бөлісу: |
