П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
ПОЭЗИЯ ТІЛІНІҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ПОЭЗИЯ ТІЛІНІҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
135 8.9. П О Э З И Я Т ІЛ ІН ІҢ И Н Т О Н А Ц И Я Л Ы Қ Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І Қ азақ тіліндегі ы рғақты ы ң ғай ласты ққа рифмалық ұқсасты ққа, яғн и буын үйлесіміне құрылған поэзияны ң үлкенді-кішілі түрлерінің өзіне тән м азм ұнды қ-құры лы м ды қ ерекш е- ліктерімен қатар интонациялық ерекшеліктері де бар. Синтагма мен ырғақты топ поэзияның кіші формалары болып табылатын мақал-мэтел, нақыл сөздерде жэне оны ң көлемді формалары - көп шумақты өлеңдерде де, жырлар, толғауларда да орын алып, өзінің интонациялық ерекшеліктерімен сараланады. О ның үстіне, поэзиядағы ырғақты топтардың түзілуінде, қайталауында, үйлесуінде б елгіл і т э р т іп , ж ү й е б о л ад ы . с о н ы ң бәрі интонацияда корініс табады. В.В. Р ад л о вты ң ай ту ы н ш а, үн діеуропа тілдеріндегі сөздерді топтастыратын екпіннің қызметін түркі тілдерінде үндестік заңы мен силлабикалық жүйе атқарады. Түркі тілдерінің агглютинативтік құрылымы және үндестік заңы о з д е р ін ің қ а с и е т т е р ін е л а й ы қ , с ө зд е р д ің буындарын бір-бірімен ж ы мдастырып, ешбір ш аш ырауға жол бермейді және буындардың д ы б ы стар ы н б ір ы ң ғ а й тү с ір іп ү н д е ст ір іп , үйлестіріп тұрады. Қазақ поэзиясындағы ритмикалық топтарды бунақ деп, ал өлең жолдарына т армақ деген атауларды берген XX ғасырдың 20-шы жылдары қазақтың тіл жүйесін алғаш зерттеп, оның ішінде олең жүйесін де, өлең орнектерін де зерттеп, тол еңбектер ж азған Ахмет Байтұрсынов болатын. Ахаң шығармаларында өлеңнің кестесі, айшығы оның шумақ, тарм ақ, бунақ құрылыстары жіті т е к с е р іл іп , о н д а ғ ы ы р ғ а қ , и н т о н а ц и я ерекшеліктері де әңгіме етіледі. “Өрнекті сөйлемді а й т қ а н д а , дау ы с к ө т е р іл іп , э н ш е о р а л ы п , қайрылып отырады” , - деп интонацияны өте дәл бейнелеген. Қ азақ тіліндегі буын екп ін ін ің ф ранцуз тіліндегі сияқты сөздердің аяғы нда болатынын айта келіп, Байтұрсынов өлеңдегі сөз ы рғақтары ны ң үстіне өлеңнің өз ырғақтары қосылады,- дейді. Өлеңнің оз ырі-ақтарын жорғақ деп атауды ұсынады. Ж орғақ буын ұқсастығы мен буынның белгілі ретпенен, белгілі мөлшерде топтасуымен түзілетін өлшем екенін айтады. Дауыс ырғағы сөзді бірдей-бірдей буынға, яғни бунаққа боледі. Сонымен бунақ, кейін ырғақты топ деп аталып жүрген өлеңдегі бірнеше буыннан тұратын өлшем. Силлабикалық жүйелі ырғақты топтар поэзия тілінің ұқсасты қ заңдылықтарына икемделіп, сөздерінің буындарының санына дейін реттеліп, гарм он и ялы қ көркем дікпен ерекш е түзіледі. Ырғақты топтардың, бунақтардың арасында дауыс толқы ны ны ң ы рғағы мен белгіленген сөз жігі болады. Олар өз ретімен тармақтардың ішінде, аяі ында қайталанып отырады. Соның арқасында, шумақтардың, оның ішіндегі тармақтардың өзіне лайы қ ы рғақты - интонациялы қ келбеті түзілсе керек. Ы рғақты тогі немесе бунақ деп аталатын қазақ олеңінің ең ш ағын өлшемімен жалпы тіл б іл ім ін д е у н и в е р с а л д ы с е м а н т и к а л ы қ - синтаксистік, интонациялы қ ең ш ағы н өлшем болып саналатын синтагма кейде бір-біріне тура келеді, кейде келмейді. Сонда да олар бірінің орнына бірі жүретін өлшем деп саналады. Ырғақты тогі болып табылатын бунақты алып қарасақ, ол буыннан тұрады да, он ы ң саны поэзияда төрттен аспайды. Бірақ, ол - төрт буынды бір сөз де болуы, екі-екі буыннан тұратын екі сөз де болуы немесе, бір буынды және үш б у ы н д ы екі с о зд ен тұруы да м ү м к ін . Ол бунақтардың арасында жоғарыда айтқандай пауза болуы да, болмауы да мүмкін. Ал с и н тагм а м а зм ұ н д ы қ -с и н т а к с и с т ік , интонациялық өлшем болғандықтан, әр уақытта сөзтіркесінен, сөйлем бөлшектерінен тұрады жэне бір-бірінен интонациялық меже болып табылатын паузамен бөлінеді. Бунақ деп аталатын ырғақты топ та, синтагма да қазақ өлеңінің барлық тұрлерінде кездесе береді. Поэзия тілінде көбінесе сөйлем мүшелерінің орны ауысып, кейде олардың біреулері айтылмай, толымды сөйлемдердің орнына толымсыз сөйлем, жалаң сөйлем, не жақсыз сөйлемдер пайда болып ы қ ш а м д а л а д ы . М ұ н д а й ө л е ң д е б о л а т ы н құры лы мды қ өзгерістер, эрине, сойлемдердің интонациясының түр-элпетін де өзгертіп отырады. Қазақ поэзиясында көп қолданылатыны 7-8 буынды және 11 буынды өлеңдер мен тақпақтар. Ал 4-5-6 буынды тақпақтар сиректеу кездеседі. 4-5-6 буынды тақпақтар өлеңнін кіші формасына жататын мақал-мәтел, нақыл сөз, жұмбақтарда жиірек кездеседі. Бұларда екі тармақтан тұратын жарты шумақты, төрт тармақтан тұратын бір шумақты тармақтар және үш тармақтылар кездесе береді. Тармақ саны аз, кіші формалы тақпақтар мен көп тар м ақ ты , көп ш ум ақты өлең , толғау, жырлардағы интонация көріністерінің эрқайсысы болек қарастырылады. |