П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Кеиис
| - 10. Піскенін тереміз.
- 1 1 . Қ ияр м е н пом идорды ш е?- - 12. О ларды ң да п іскенін а л ам ы з. ^ - 13. Себет пен к а л т а л а р д ы алы ңдар д а / / т^з~ж иналың& ар! - 14. Кеиис<Гбір-ак келеміз. Бұл келтірілген ж алғаспалы байланысты тұтастықтың құрамына кірген диалогта болатын т о л ы м с ы з с ө й л е м д е р де бір т а қ ы р ы п т ы ң (саяжайға бару) айналасында өрбіп тұр. Күрделі синтаксистік тұтастықтың бұл түрінде де жалпы тұ тасты ққа тән үш мүшелі модельді табуға болады. Б астам асы бірінш і сөйлемде: Бүгін саяж айға барамыз, соңы, қоры тындысы , 14-ші сойлемде - кешке бір-ақ келеміз. Екіншісінен он үшіншісіне дейінгі сұраулы, хабарлы, лепті болып келген толымсыз сөйлемдерде тақырыптың өрбуі орын алып тұр. Б ір і н е - б і р і ж а л ғ а с а а й т ы л ғ а н бұл с о й л е м д е р д ің а й т ы л у м а қ с а т ы н а қ а р а й интонациялық ерекшеліктерімен қатар, олардың ә р қ ай сы сы көбін есе бір си н тагм а құрайды . Д иалогтағы кейбір сойлемдердің (мыс.: 5,8,13) құрамында ықшамды бір деңгейдегі жалғаспалы паузалар бар екені корініп тұр. Ал соңына қарай төмендеп барып тынатын бәсеңді әуен мөлшерлі паузамен кемкеріліп, дем алуға мұрша беріп тұр. Оның алдындағы (тақырып орбуі) сойлемдердің интонациялы қ өрнегі, интонациялы қ сызы ғы - желді күні толқынданып, бірінің үстіне бірі келіп килігіп, қайы ры лы п қайты п, ж атқан колдің толқындарын көзге елестетеді. Ең соңындағысы жел саябырланғансын ғана толқындар томендеп, жайылып барып тыныш талатыны сияқты. И н т о н а ц и я н ы ң б а р л ы қ т іл д е р д ің си н такси сін е, онда қаралаты н сойлем дерге, о л а р д ы ң к о м м у н и к а т и в т ік - қ ұ р ы л ы м д ы қ түрлеріне ты ғы з байланысты екенін және оның с о й л еу тіл ін д егі сой л ем д ер д е ғ а н а кө р ін іс табатыны аны қталды . С онды қтан қай тілдің болса да интонациясы ны ң ерекш еліктерін білу үшін, сол тілдердегі сөйлемдердің алуан түрлерін эксперим ент арқы лы ж ан-ж ақты зерттеп қана білуге болады. Тілдің интонациясы ны ң жалпы келбеті ең алды мен он ы ң ком поненттерінің қарқыны, интенсивтілігі, тонның көтерілуі және бэсеңдеуі, деңгейі тағы басқалары ны ң сөйлем түрлеріндегі орны мен коріністері, басқаш а айтқанда, олардың мінез-құлқымен байланысты. И нтонацияны ң ерекшеліктерін барлық тілдерге тән әмбебап семантикалық-синтаксистік құбылыс болып табы латы н син тагм аға байланы сты ра қарастырған жөн. Тілдің интонациясының жалпы келбетін, өрнегін зерттеуде синтагмамен қатар, оларды кемкеріп тұратын әмбебап паузалардың да орны ерекше. |