П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Тоғайда түрлі жабайы аңдар жүреді. 7. Оның
| кҮРДЬЛЬНІ Һ.Н С » И Л
1 !ЛҮ 1 1 ¥ 1 ЬП іу іг іг ш л л \. ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СИНТАКСИСТІК ТҮТАСТЫҚТЫҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 133 1. Қыстаудың қасында// үлкен тоғай болатын. 2. Ол тоғайда т ораңғы л,// ж ы ңғы л,// жиде^ағашы / / және нар камыстар өсетін. 3. Көп жылдык жыңғылдар// үлкен терек ағаштар сиякты ж уан//, бұтақтары көп тармақты,//^сөлемді болады. 4. Жыңғылды қы ст а// сексеуіл^сияқты//отын есебінде пайдаланады.ЛіОның ж ылуы// сексеуілден кем түспейді.// 6. Тоғайда түрлі жабайы аңдар жүреді. 7. Оның ішінде//\жабайы ш ош қа,// қасқы р,// қарсақ,// қояндар^баііатын. 8. Қ^стардан онда// қырғауыл көп болатын. 9. Қыстың күні т оғай ға// аңшылар шығатын. Бұл 9 дербес сөйлемнен тұратын күрделі синтаксистіктұтастық бір “тоғай” деген тақырыпқа байланысты болып, сол тақырыпты жан-жақты өрбітіп тұр. М ұндағы сөйлемдер өзара ілікпелі байланы с арқы лы байланы сы п тұр. Ілікпелі байланыс сөйлемдердің арасындағы м ағы налы қ қатынастар оларға ортақ сөздердің немесе сол сөздердің орнына айтылып тұрған есімдіктердің (б әр і қ а р а ж азум ен б е р іл ге н ) қ а й т а л а н ы п айтылуынан көрінеді. Келтірілген мысалдағы 9 дербес сойлемді бір синтаксистік тұтастықта ұстап тұрған - олардың қайталанып тұрған сөздері мен и н т о н а ц и я л ы қ е р ек ш ел ік тер і. Бұл күрделі синтаксистік тұтастық бір абзац құрап тұр. Ал и н то н а ц и я л ы қ ер екш елігін е келсек, тұтастыққа енген дербес сөйлемдер жай хабарлы с ө й л ем д ер д ің , б ір ы ң ға й м ү ш ел ерд ің и н то - нациялы қ моделімен айтылып, тиянақсы з және тиянақты интонемаларға ие болады. Тұтастыққа еңген жеке сөйлемдердің арасындағы паузалары онша көлемді болмайды да абзацты сияқты соңғы сөйлемнің аяғы н да көлемді пауза көмкереді. Ол пауза сөй лем нің бәсеңдейтін п р осо д и калы қ тәсілдермен бірге тұтастықтың аяқталған ы н білдіреді. Күрделі синтаксистік тұтастықтардың бұл компоненттері ортақ семантикалық сөздер арқылы бір-бірімен іліктесіп тұратын түрінің тағы да бір айта кететін басты интонациялық ерекш е- лігі - қайталанып мазмұн байланысын білдіріп тұрған сөздердің сабақтас құрмаластағы семанти- калық жалғаулықтар сияқты болып келіп, солар сияқты акценттеліп, молырақ ұзақтылықпен және интенсивтілікпен жоғары деңгейде айтылуы. Мұндай тұтастықтың бастамасы, тақырып өрбуі және соңы болады. Бастамасында - бірінші сөйлемде тақырып жарияланады: үлкен тоғай, одан кейінгі сойлемдерде (2,3,4,5,6,7,8) тақырып жан-ж ақты өрбиді, соңы нда, я ғн и ең соңғы сөйлемде күрделі си н такси стік тұтасты қты ң қө р ы ты н д ы сы болуы ти іс , нем есе қ ал ай д а тұтастықтың аяқталғанын білдіретін сөйлем бөлуы керек. Келтірілген мысалда бұл қыстың күні тоғайға аңшылар іиығатын деген (9) сөйлеммен берілген. 2) Күрделі синтаксистіктұтастықтың екінші қатарластық, жарыспалы түрінде бірнеше дербес сойлемдер жалпы м ағы налы қ қатынаста бөлып, бір тақырып айналасында ербиді. Бірақ олардың іш інде ортақ л е к с и к а л ы қ элем ен ттердің әр сөйлемде қайталанып тұруы шарт емес. Олардың озара мағыналық байланысы сөйлемдердің жалпы желісінен және олардың ортақ немесе жақын грамматикалық формалары нан білініп тұрады. Мысалы: 1. Жаз шықты. 2. Күн әбден ж ылынып,// малшылар ж айлауға кетті. 3. Малдарды өріске шығарып,//ауылдан алыс айдап салады. 4. Бақтаишлар орістегі малды//күні-бойы бағы п,//суғары п,//кеш ке ауылға айдап келеді. 5. Сол уақштпа//бүзауын көрген сиырлары моңіреп,//қозысына телінген койлары маңырап,//ауыл даңғаза болады. |