П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| МОРФОНОЛОГИЯ
ж ұрнақтары н қабы лдап, ортаншы, жэненші (диал.) сөздерінің ж асалуы нда да дайын үлгіні пайдалану бар. Ал сенімді, сенімсіз, өнімді, өнімсіз, білімді, білімсіз деген сөздердің сенім, өнім, білім сияқты етістіктен -ым, -ім жұрнақтары арқылы жасалған зат есім ге сы н есім ту д ы р ат ы н -лы , -сы з жұрнақтары жалғанып жасалып тұрғаны белгілі. Ал осы үлгі бойы нш а, ж ағымды, жағымсыз, жарамды, жарамсыз, конымды, конымсыз сияқты создер жасалған. Ұқсату үрдісі сөзпіш індерде де кездеседі. Мысалы: барғанмын - барғаммын - барғамын түрінде ©згерген сөздің екінш і ж ақта барғансың - барғасың түрінде ықшамдалуы сәйкес келмейді. Себебі бірінші жақтағы барғанмын сәзінің кейінді ықпалм ен [нм-мм ], бірдей екі дыбыстың біреуі түсу а р қ ы л ы (д е ге м и н а ц и я : м м -м ) езгеруі түсінікті болса, барғасың сөзін олай айғақтай алмаймыз. С онды қтан барғамын сөзпіш інінің үлгісімен барғасың ы қш ам далған пішіні пайда болды деуге болады. 9.5.3. М ағы налы қ қарсылық М орфонологиялық құбылыстардың пайда болуына мағыналық қарсылықтың да қатысы бар. Себебі кейде сөздерге жалғанатын қосымшалардың жалғануы езге сөзбен м ағы налас болып келеді де, түсініксіз болмау үшін ауытқу пайда болады. Әсіресе, бұл омонимдес создерге қосымшалар жалғанғанда анық байқалады. Мысалы: кара созі әрі сын есім, әрі етістік м ағы насы на ие. Қара етістігіне -тшжұрнағы ЖсШ ған ғанда карала бол ып айты лм ай к а р а -\й \- л а болы п й қ ы с т ы р м а дыбысымен қолданылады. Себебіод?< 2 Л#деп айту сын есімінен етістік жасауға пайдаланылады. Сондай-ақ иі (емшектің июі) етістігіне өздік етіс жұрнағы |н| ж алғанғанда иін болып айтылу керек еді. Бірақ и (айтылуы ій) етістігіне оздік етіс ж ұ р н ағы н а ом о н и м д ес етістік зат есім тудыратын -ін ж ұрнағы жалғанып иін зат есімі жасалған. С о н д ы қ та н и ін с ө з ін і ң м а ғ ы н а л ы қ қарсы лы ғы нан қаш ы п, иі етістігі ездік етіс пішінінде араларына [с] қы стырма дыбысын қойып исін түрінде айтылатын болды. Немесе осы жер тіркесі осыж ер-осж ер-өшшер-өшер түрінде озгеріп айты лса, ал осы жак тіркесі осыж ак-осж ақ-ош ш ак созінде д егем и н ац и я жүзеге аспайды. Себебі ошіиак-ошақ болып өзгерсе ошақ (қазандық) зат есімімен омонимдес болып ш ығар еді. Сондықтан мағыналық қарсылық бұл амалдың жүзеге аспауына себеп болған. С о н д а й - а қ т ү й + ін -т ү й ін зат е с ім ін ің жасалуынан қашып, өздік етіс пішіні түйін емес, түйсін болып айтылатын болды. 9.5.4. Қолданылу жиілігі М орф онологиялы қ құбылыстардың пайда болуына қатысты үрдістер бір созге тиісті болса, екінші сөзге әсер етпей жататыны белгілі, сондай үрдістердің, бірі жиі қолданылатын сөздерде байқалады. М әселен, дауысты дыбыс арасында тұ рған қ, к, п дыбыстары ның ұяңданы п ғ , г, б тү р ін д е д ы б ы стал у ы т ұ л ға л а р ж ігін д е кең таралған. Мысалы, ек-егін, кек-кегі, тарақ-тарағы, соқ-соғыс, сап-сабы, сеп-себеді, теп-тебіс т.б. Бірақ бұл өзгерістердің фонетикалық өзгеріс еместігін казақ+ы - қазақы, қалмақ+ы - қалмақы, жинақ+ы - жинақы, бүк - бүкір, бүк - бүкііи, тік - тіке, нақ - нақа, бала+пан - балапан, сап - сапы сияқты санаулы сөздердегіқ, к, п дыбыстарының ұяңдамауынан байқаймыз. Ере келді, түра келді, жата қалды тіркестерінің де ерегелді, түрегелді, ж ат ағалды болы п ай ты лу ы н д ағы ұяңдану ам алы ны ң шексіз еместігін қарақат (қарағат емес), қожақат (қожағат емес) сияқты сәздерден көреміз. Осы мысалдардағы қ, к, п дыбыстары ның ұяң д ан бауы сөзж асам ж олы м ен ж а л ғ а н ғ а н тұлғаларда (“сапы” сөзінен басқасы) кездесетініне көңіл аудару қажет. Неге жалғаулар мен пішін тудыратын жұрнақгар жалғанғанда ұяңдану үрдісі кең таралады. С езж асам д а ұ я ң д ан б аған д ы б ы стард ы ң кездесу себебі: жалғаулар мен пішін тудыратын жұрнақтар өзіне қатысты сөз табының кез келген сөзімен жалғанып жиі қолданылады. Осы жиілік ұяңдану амалын күшептеді де, б ір т е -б ір т е с ө зж а с а м ж о л ы м е н т ір к е с к е н тұлғаларға да эсер етеді. Бірақ қосымша жалғану арқы лы жеке лексикалы қ м ағы н аға ие болған бұл сөздердің м орфологиялық тұтасты ққа ие болуы және сирек қолданылуы ұяңдану үрдісінің созпіш індерге қарағанда баяу қабылдануына с е б е п б о л ад ы . Қ , к , п д ы б ы с т а р ы н ы ң ұяңданбайтын тұстары созжасамда сақталуы осы себепке байланысты. Сондай-ақжиі қолданудың әсері ықшамдалу амалында да бар. Тіліміздегіал, қал, кел, қыл, бол, сал деген алты етістікке көсемш енің -іп, -ып қосымш асы ж алғанғанда алып-ап, қалып-қап, |