9.8 .2. Соз басындағы кірігу
(гаплология) қүбылысы
Кірігу құбылысы, негізінен, соз ішінде, соз
аралығында пайда болатын амал.
Дргенменүуүста
(жаз. уыста) -
үста, ійен
(жаз. иен) -
ен
(дала),
ійесіз
(жаз. иесіз) -
есіз, ійемден
(жаз. иемден) -
емден, ыйлан/ыйнан
(жаз. илан/инан) -
нан
түрінде
ы қ ш а м д а л ғ а н со зд ер д ің бары белгілі. Бұл
ықшамдалудың себебі,у, й үнділерінің түсіріліп
айтылуына байланысты болуы мүмкін. Ж алпы
алғанда соз ішінде кездесетін гаплологияға оте
ұқсас. Келтірілген мысалдардың алғаш қы сы
(үуүста-үста)
қазір вариант ретінде қолданылу
кезеңінен отіп, жеке-жеке лексикалық мағы наға
ие болған. Ал қалғандары нағыз варианттар.
9.8.3. Соз ішінде және соз жапсарында
дыбыстардың түсуі
Соз ішінде және соз жапсарында дауысты
дыбыстар да, дауыссыз дыбыстар да түседі.
1.
Дауысты дыбыстардың түсуі, негізінен,
қатар келген дауыстылардың біреуінің түсірілуіне,
редукция құбылысына және жұтылу (Абсорация)
ж ағдайына байланысты жүзеге асады.
а) Қ а т а р к е л г е н д а у ы с т ы д ы б ы с қ а
байланысты ықшамдалу амалы сөзбен қосымша
жігінде және бір бунақта айтылатын соз тіркестері
жапсарында байқалады.
Қ азақ тілінде
-ыс (-іс, -с), -ык (-ік, -к), -ыт
(~іт, -т), -ып (-іп, -п), -ар (-ер, -р), -үу (-үу, -у)
сияқты әрқайсы сы үш тұлғаш ықтан (морфтан)
т ұ р а т ы н ж ұ р н а қ т а р б ар ы б е л г іл і. О сы
жұрнақтардың жеке дауыссыз дыбыстан тұратын
тұлғашықшры
(-с, -к, -т, -и, -р,
дауысты дыбысқа
біткен созге жалғану барысында дауысты дыбыспен
айтылатын тұлғашықтардың ықшамдалуы арқылы
пайда болған. М ысалы, тара+ы с - тара (ы)с -
тарас, зырылда+ык - зырылда(ы)к - зырылдак,
сөйле+іт - сөйле (і)т - сөйлет, кара-ып - кара(ы)п
- карап, кара+ыр
-
кара(ы)р - карар, сына+(үу) -
сына+үу - сынау
т.б.
Д е м е к , д а у ы с с ы з
д ы б ы с т а н т ұ р а т ы н
қосы м ш а тұлғаш ы қтарды ң бәрі де ықшамдалу
жолымен пайда болған деп есептеуге болады.
Ескерту:
Қазақ (түркі) тіл білімінде
-с, -к, -к,.
-т, -п, -р, -у
жұрнақтары н негізгі қосымш а деп
есептеп, бұлар дауыссыз дыбысқа біткен создерге
ж алған ған да (ы), (і) дауыстылары қыстырма
дыбыс ретінде қосылып айтылған деп, керісінше
түсіндіру де бар. Біз бұл жерде “ қосы м ш а
тұлғалар буын деңгейінен томен түспейді” -
|
